Te Huarere o te Raumati – Taumata 2

PUKAPUKA

Te Huarere o te Raumati – Taumata 2

Ākona te Tau - Hine Raumati

Atua

Tamanuiterā

Tērā te rā e whiti ana ki tua atu Tāwauwau.

Whakapapa

Torohia te pouaka "Mō te rauemi" ki raro nei e kitea ai te rauemi hāngai:

The-whakapapa-of-Tamanuiterā.pdf

Pūrākau

Te Tōnga a Māui i te Rā: https://youtu.be/jbM3PwcGi0g
Ko Māui me te Rā: https://youtu.be/wgLWdCrgR7w

He Atua! He Kōrero!
Tamanuiterā

He Atua! He Kōrero!

He Kōrero mō Tamanuiterā

Mātakihia ēnei, tētahi rānei o ēnei:
- Te Tōnga a Māui i te Rā https://youtu.be/jbM3PwcGi0g
- Ko Māui me te Rā https://youtu.be/wgLWdCrgR7w
He mahi takirua tēnei. Ka kōwhiria e te tokorua tētahi o ngā pūrākau, ā, ka tukuruatia ki ā rāua ake kupu. Ka whakangūtia te taha oro o te kiriata, ā, ka hopukina ā rāua ake kōrero hei hoa mō te kiriata. Ka whakaaritia rānei te tukuruatanga ki te aroaro tonu o te akomanga.
Ka titoa he ruri, ina tātakitia ngā pū tuatahi o ia rārangi o te ruri, ka oti mai te ingoa ‘Tamanuiterā’.

Whakarongo Mai

Ka ākona a Whakarongo Mai, ā, ka hīkina i ōna wā anō e taea ana, e tika ana.

Whakarongo mai
Ki ngā manu e rere
Ki te waonui-ā-Tāne
Ki Kapiti

Pupuhi mai ana
He hau moana
Nā Tama-nui i whātoro
Iho ai

http://paraparaumucollege.school.nz/school-waiata/

me te rangi …

https://www.youtube.com/watch?v=QGokkgYJXpI

Ko te tonga o te rā tēnei. E noho ana a Tamanuiterā ki runga i tētahi moutere i te pae tawhiti.

Te Atua Kōhikohiko

Ako ā-Kākā

Ka ako ā-kākā ngā ākonga i te karakia. Ka tākina hei mahi tīmatanga mō te rā.

Te atua kōhikohiko ana mai

Te tupua i te taha o te rangi i au e

E rere mai, e te rā i te rangi rekoreko

Kau ana mai i te taupae

Ki te rangi e tū iho nei!^[1]

Pōro Kupu Taka

He mahi tēnei hei whakakī haere i te kete kupu a ngā ākonga. Anei ētahi kupu nō roto mai i te karakia:
- Atua
- Kōhikohiko
- Tupua
- Rangi
- Rekoreko
- Rā
- Taupae
- Taha
- Rere
- Kau
- Tū
Tuhia te rārangi kupu nei ki tētahi ‘pōro tahamoana’ (he pōro kirihou ngohe, rahi tonu, kua whakakīia ki te hau), ki te pene tuhi pūmau.
Ka porohita te tūtū mai o ngā ākonga ki te rūma. Ko koe, ko te pouako, ki waenganui.
ĀTA whiua te pōro ki tētahi ākonga.
I te hopunga, ko te kupu e tau atu ai tōna kōnui mauī, me whakamārama e taua ākonga tōna tikanga, ka whakatauira ai i roto i tētahi rerenga kōrero. Hei tauira: Rā – he ingoa poto mō Tamanuiterā; Kei te whiti mai te rā.
Ka ĀTA whakahokia te pōro ki a koe, hei whiu māu ki tētahi atu ākonga.

Tērā te Rā e Whiti ana ki Tua o Tāwauwau

Ko te tino o tēnei whakataukī, kia kaua koe e taka rawa ki te pōuri kino ina pā he raru ki a koe, engari me ngākau manahau, me whakapono taihoa ka kore ngā āhuatanga e whakararu ana, e pēhi ana i a koe, ka whiti anō te rā.

Te Wairua Manahau – He Hautaka Whakamihi

Ko te ngākau manahau, ko te kite i te taha pai, kaua te taha kino o tētahi mea, he āhuatanga me ako, me poipoi i roto i a koe. Mā te hautaka whakamihi e kaha ake ai te āhei o te ākonga ki te whakaaro, ki te kōrero, ki te mahi i runga i te wairua manahau.

Hoatu ki ia ākonga he pukapuka hei whakahoki māna ki te kāinga. Hei te mutunga o ia rangi, ka tuhi kupu, ka tuhi whakaahua ia ki roto. Ka pēnei pea te mahi mō tētahi wiki, mō ngā hararei, mō te katoa rānei o te kaupeka.

Anei he whakamārama mō te mahi hei mahi mā rātou:

Hei te mutunga o ia rangi, tuhia kia kotahi te rerenga e whakaahua ana i tētahi mea i pā ki a koe i taua rangi i whakaaro ai koe he waimarie koe, i tau mai he mea pai, he manaakitanga ki a koe. Whakaahuatia ō kupu ki tētahi pikitia, ki te whakaahua ā-kāmera rānei.

He Wā Kōrerorero mō ngā Hautaka Whakamihi
Whakaritea he wā e kōrero ai ngā ākonga i tā rātou i tuhi ai ki ā rātou hautaka. Ka tū pea tēnei i ia ata. He pai tēnei mahi hei whakaatu he aha ngā uara o ngā ākonga, ngā pouako me ngā mātua. (Āe, me tuhi hautaka anō te pouako!)

Ētahi Whakaaro Taha Aromatawai

E āhei ana te ākonga:

Te taki i te whakapapa o Tamanuiterā.
Te kite i ētahi āhuatanga matua o tēnā, o tēnā atua, mā te:
- Whakatutuki i te mahi tūhonohono.
- Tito ruri ko ngā pū tuatahi o ia rerenga e tātaki ana i a ‘Tamanuiterā’.
Te tukurua i te kōrero o Māui me te Rā – mā te kiriata, mā te whakaari rānei.
Te taki i te karakia.
Te tuhi hautaka whakamihi mō te roa o te wā ka tohua e te pouako.
Te whai wāhi ki tētahi Whakataetae Tātaki Kupu, ko te rārangi kupu hou te ahunga mai o ngā kupu (nō roto mai i te waiata, te karakia me te pūrākau).
Te hīkina te waiata Whakarongo mai.

Tamanuiterā

Ngā Tānga ā-Rā

He tino pai tēnei mahi hei whakaatu i te kaha mai o Tamanuiterā. Ka mutu, he mahi pārekareka, he mahi māmā anō.

Ngā mea e hiahiatia ana

He pepamārō papatahi kua uhia ki te tākai kirihou (pēnei i te Gladwrap nei)
He papanga – he kātene angiangi, he mā te tae, tētahi atu tae tea rānei
He wai, i roto i te pātara tuku wairehu
He peita pai hei peita i te papanga
He paraihe peita nui
He tēpa

Ngā mahi

Whakamaua atu te papanga (ki te tēpa) ki te pepamārō kua oti te uhi ki te tākai kirihou.
Kohia he rau (rau mata, rau maroke) he peka rākau iti, he putiputi, he anga, he aha atu.
Whakamākūhia te papanga ki te wairehu (wai māori nei). Peitahia atu te papanga ki ngā peita. Kia noho mākū tonu te papanga.
Āta whakatakotoria ngā rau me ērā atu mea kua kohia ki te papanga. Kia tere tonu tēnei mahi – kaua e takaroa.
Waiho te papanga ki tētahi wāhi i waho kia kainga e ngā hihi o te rā. Kaua e poto ake i te rua hāora e rongo ana te papanga nei i te ngau a Tamanuiterā.
Tangohia ngā taonga i whakanōhia ki runga. Ana, kua oti, me tōna tauira ātaahua hei kai mā ngā mata.

He Matakapo Rā

He māmā anō tēnei mahi, te waihanga i tētahi matakapo rā. He mahi pai anō hei kawe i tētahi rangi paki.

Heoi anō, me whakairi tēnei matakapo rā ki rō whare, i te mea ka kino, ka rewa te kāpia ki te uaina.

Ngā mea e hiahiatia ana

He pirepire karaihe, he cabochon rānei – kia huhua ngā tae
Ko te kāpia kōataaata a Elmer’s mō roto i te kura
He taupoki kirihou (āta penapenahia ētahi mō tēnei mahi te take)
He aho hī ika
He kutikuti

Ngā mahi

Tāhorotia atu he kāpia ki te taupoki, kia mātotoru tonu.
Whakanōhia atu ngā pirepire karaihe/cabochon ki te kāpia. Kia kapi tonu te taupoki i ngā pirepire/cabochon nei. Mahia he tauira e pai ana ki a koe.
Hei whakaoti atu, tāpiria atu he kāpia anō.
Tukua kia whakamaroke. Ka rua rā pea e whakamaroke ana.
Ina maroke, āta tangohia mai i te taupoki.
Ko ngā kutikuti hei wero i tētahi kōhao ki te taha whakarunga o tō matakapo rā.
Tuia atu te aho hī ika ki te taonga nei, ka here ai. Whakairia ki tētahi matapihi.

E kapo ana te matakapo i ngā hīhī o te rā. Ko kākāriki, ko kikorangi, ko kahurangi ngā tae o te matakapo. He rangi mokopuna.

Ngā Putiputi Rā

He rawe te whakatipu putiputi rā hei mahi māra tuatahi mā te tamariki. Koia hoki tētahi o ngā putiputi māmā katoa te whakatipu mai i te kākano ka whakatōkia ki te oneone. Kāore e roa, kua tipu mai he putiputi nui, putiputi whakahirahira hei mīharotanga, hei pārekareka mā te tamariki.

I mua i te tahuri ki te mahi, me pānui ngātahi tētahi pukapuka e pā ana ki te āhua o te tipu o te kākano. E whakamāramatia ana te whakatipu kānga i Te Whakatipu Kānga, whārangi 12–22 (tātai pukapuka 710880; tīkina rānei te taupānga, te PDF rānei i: http://hana.co.nz/online/te-whakatipu-kanga/
Whakaaturia he tauira, he hoahoa rānei o te kākano e tupu haere ana.
He kākano o ngā putiputi rā nunui
He kapu kirihou pūataata
He oneone whakatipu kākano
He pātara tuku wairehu
He koko hei whāngai atu i te oneone ki te kapu

Te Whakatipu Pihi

Ngā mea e hiahiatia ana

Ngā mahi

Āta kokoa atu te oneone ki te kapu.
Meahia (ki tō kōroa pea) kia rua ngā rua whāiti ki te oneone. Tukuna atu he kākano ki ia rua.
Āta uhia ki te oneone. Whakamākūhia te oneone ki te wairehu.
Titia atu he rākau haratau ki te kapu, he mea tuhi ki runga te ingoa o te ākonga nāna taua kapu.
Whakatūtūria ngā kapu katoa ki tētahi paepae. Uhia ki te tākai kirihou, ka waiho kia tata tonu ki tētahi matapihi e kaha whitikina ana e te rā.
Me noho mahana tonu, me noho haukū tonu te oneone – tirohia ngā kapu i ia rangi.
Te tikanga, kia kotahi wiki e tinaku ana, e tipu ana, kua rite hei whakatō ki waho.

He putiputi rā. He kōwhai ngā raupua nui. E noho ana he purerehua kei waenganui.

Te Whakatō Tika atu i te Kākano ki te Whenua

Ka taea hoki te whakatō tika atu i ngā kākano ki te whenua. Kūkarahia te “sunflower houses”, kei reira ētahi whakaaro tino pai mō te waihanga ‘whaitua’, ‘whare’ rānei ki waho ki te putiputi rā.

Karia ngā whenua kua whakatauria koirā te wāhi pai mō te whakatipu i ngā kākano. Hoatu he oneone mōmona ki te whenua, ka whakamākū anō ki te wai.
Pokaina atu he rua ki te oneone, ka whakatō ai i ngā kākano.
Kia auau tonu te hoatu wai.
He pārekareka tonu ina whakatipuria ngā putiputi kia porohita te tūtū mai. Me titi atu anō he pou whāiti hei tautoko i ia putiputi, ka here ai. Ka tipu ngā putiputi nei kia tino rahi, kia tāroaroa!
Me mahi pea e ngā ākonga he tūtohi hei tuhi i ngā kitenga i te wā e tipu haere ana ngā putiputi.

Mahia he Pata Kākano Putiputi Rā

Ngā mea e hiahiatia ana

Kia 2 ngā kapu kākano putiputi rā

Ngā mahi

Whakawerahia te umu kia 180°C te paemahana.
Horahia he pepa tunu ki te paepae tunu. Horahia atu ngā kākano ki te paepae.
Kia 5–10 meneti pea e tunu ana, kia paku nei te parauri haere.
Raua atu ngā kākano ki te mīhini nakunaku kai. Nakunakua kia pēpē te āhua.

Ka āhua roa e nakunakua ana – ka rua meneti, ka toru meneti pea, nō reira, kia manawanui.

Kotahi pea te kapu pata kākano putiputi rā ka oti mai.

Hei Kahi i te Pata Putiputi Rā Tiakarete

Ngā mea e hiahiatia ana

Kia 2 kapu kākano putiputi rā kua tunua
Kia 3 punatēpu o te ‘koukou’
1–2 punetēpu miere
1 tīpune wai wanira

Ā, ko aua tohutohu anō kei runga ake nei!

Ētahi Whakaaro Taha Aromatawai

E āhei ana te ākonga:

Te mahia mai he papanga kua ‘tāia’ ki ngā hihi o te rā.
Te whai i ngā tohutohu hei mahi matakapo rā. Ka tuhi hoki i te ara waihanga i whāia, tae atu ki ētahi raruraru i rokohina, me ētahi rongoā mō aua raruraru.
Te mātakitaki i te tipu haere o ngā putiputi rā. Ka whakatakotoria he pūrongo ataata, he pūrongo ā-waha anō hoki.
Te hoatu tohutohu, te whai haere hoki i ngā tohutohu a tētahi atu mō te mahi i te pata putiputi rā.

^{[1] Astronomical Knowledge of the Māori; Elsdon Best; Dominion Museum, Wellington.}^{http://nzetc.victoria.ac.nz/tm/scholarly/tei-BesAstro-t1-body-d1-d4.html}