Te Huarere o te Raumati - Taumata 4

Ngā Matapae Huarere 

I mātaihia e ō tātou tūpuna ngā tauira kapua me ngā tae o ngā kapua hei matapae i te huarere. Ko te āhua o ngā kapua i te tōnga o te rā tētahi mea i āta tirohia e mōhiotia ai āe rānei ka ua i te rā whai i muri ake, kāore rānei. 

Ko te mahi mā ō ākonga i konei, ko te whakamātau ki te matapae tika i te huarere.

• Hei te takanga o tētahi wiki, ka mātakihia, ka āta tuhia anō hoki ngā kōrero o ngā matapae huarere a Te Karere.
• Mai i ngā kōrero ka tuhia, ka hangaia e tēnā, e tēnā ākonga he rārangi o ngā kupu huarere. Ka whakakotahitia hoki ēnei hei rārangi kupu huarere mā te akomanga.
• Ka rangahaua, ka whakaemitia e ngā ākonga ngā whakataukī me ngā kīanga ka pai pea te kuhu atu hei wāhanga o te matapae huarere.  
• Kia pau te wiki e rangahaua ana ngā matapae huarere, ka whakaritea he rārangi mahi mō te matapae huarere. I ia rangi, ka riro mā ētahi ākonga tokorua e matapae te huarere.
• Anei ngā mahi mā ia tokorua:
  • Haere ki te www.metservice.com/national/home
  • Kimihia te matapae huarere mō Aotearoa mō te rangi ka whai ake – kei ngā ākonga te tikanga mēnā ka arohia te matapae mō te wā tūtata, te matapae rānei mō te wā paku roa ake.
  • Tuhia te matapae ki te reo Māori, me te whakamahi anō i ngā kupu me ngā kīanga mai i te rārangi i hua ake i ngā mahi rangahau.
  • Ka hoahoaina hoki he tohu huarere mō ngā tauira huarere ka whakamāramatia i roto i ā rātou pūrongo huarere.
  • Whakaritea he tuarongo tika mō te pūrongo huarere (he mahere nui o Aotearoa). Ka tū mai ngā ākonga ki te whakaputa i ā rātou matapae huarere, me te whakamahi anō i te mahere me ngā tohu huarere kua hoahoaina e rātou hei tautoko i ngā kōrero.

• Hopukina ngā kaimatapae huarere ki te kiriata! 

• I aua rōpū, ka whakamaheretia e ngā ākonga te pakipūmeka:
• Kia hōhonu ake te rangahau i tēnei arotahinga āna.
• Whakamahia tētahi paki whakaahua kia raupapahia ngā ariā.
• Whakakaohia he whakaahua hei tautoko.
• Kia uru mai anō ko ngā uiuinga – he tangata/tāngata pea kei tō hapori i mōhio ki a ia, i poipoia rānei e ia (arā, i āna mahi mā Te Ataarangi, mā ngā Kura Kaupapa Māori, he tangata rānei i ngakaunui ki āna pukapuka i tuhi ai).
• He kiriata/ataata poto – ahakoa uiuinga, he kōrero rānei nā tētahi atu mōna, ko ia tonu rānei e kōrero ana.
• Whakaarohia ake he puoro, he waiata hei kīnaki i te haere o ngā kōrero me te taha ataata o te pakipūmeka. Hei tauira, he waiata pea i titoa e ia, i titoa rānei mōna.

• Hangaia te pakipūmeka. Whakatūria he taiopenga hei whakaata i ngā pakipūmeka nei mō Kāterina me āna mahi nunui ki te whānau o te kura, otirā ki te ao! 

He wae kai kapua

• Matapakia ngā taumata kua ekea e rātou. Ka kōwhiri ia ākonga i tētahi o ēnei kaiaka (tētahi atu taiohi Māori rānei kua eke i tētahi taumata tiketike) hei rangahau māna, e oti mai ai he kōrero tautohu mōna. Me whakatakoto e te ākonga ētahi pātai hei kawe i āna rangahautanga (pēnei i ngā pātai tīmata ki ēnei: Ko wai? He aha? Nō nahea? I hea? Ki hea? He aha ai? He/I pēhea?
• Ka tuhia e te ākonga tana pūrongo mō te taiohi eke taumata tiketike i kōwhiria e ia, ka whakaatu ai i tāna i kite ai mō taua taiohi ki te akomanga (ki tētahi rōpū iti rānei). Anei ngā mea hei whakautu mā te ākonga:
  • He aha ngā mea kua ākona e koe, nā runga i tō rangahau i tēnei taiohi?
  • He aha ōna āhuatanga e whakatītina nei i a koe?
  • He aha tētahi wawata, whāinga, e mātua hiahia ana koe kia tutuki i a koe?  
     
• Ka tirotiro te akomanga i ētahi ‘papa whakaahua whāinga’ – kūkarahia ngā kupu ‘vision boards’ – kei reira te huhua noa o ngā tauira. Matapakia ngā whāinga kua whakatakotoria e ētahi hei aru mā rātou – ko ētahi he whāinga poto, ko ētahi he whāinga roa.
• Me whiriwhiri e ia ākonga he whāinga māna – he whāinga whaiaro. Kātahi ka hangaia he papa e whakaahua ana i taua whāinga.
• Me hoatu anō he ingoa, he taitara ki te papa whakaahua whāinga nei – mā te whai ingoa pea e whai mana ake ai!
• Tāia he rārangi wā me tētahi mahere whakatutuki whai takahanga, whai tūārere. Kia oti ētahi takahanga/tūārere, kua tata ake ki te tutukinga o te whāinga. 
• Ka tuhi rātaka te ākonga hei tirotiro e pēhea ana te tutuki haere o te whāinga, mehemea rānei e tutuki haere ana. Ahakoa piki, heke, me tuhi ngā āhuatanga katoa e hāngai ana!
• Āta whāia te mahere, ko tētahi takahanga/tūārere i muri tonu i tētahi, kia whakatinanatia rā anō.
• Ā tēnā, whakanuia te ekenga o tō whāinga!

Te Hanga Kapua

Ina mātao haere te tākohu i te hau takiwā, ka tōtā, ka huri hei kapua. Ko te tōtātanga te huringa o te haurehu (he tākohu i te whakamātautau i raro nei) hei pata wai moroiti (te kapua).

Ka kitea hoki te tōtā o ngā mata o ētahi mea, hei tauira, i te pātītī (ko te tōmairangi), i waho o tētahi karaehe wai tio, ā, i te mata whakaroto o ngā matapihi i te takurua. 

Ngā mea e hiahiatia ana

• He wai mahana
• He paepae maitai
• He tio
• He ipu karaehe
• He māti
• He kāmera, he pūrere hopu i te whakamātautau ki te kiriata 

Ngā mahi

• Ka mahi takirua ngā ākonga ki te whakahaere i te whakamātautau nei, me te hopu anō ki te kiriata.

1. Ringihia atu he wai mahana ki tētahi ipu. Kia 5 cm te hōhonu o te wai nei. Kauroria.
2. Tākirihia he māti, ka whakaweto ai. Kia tere te tuku i te māti kua weto ki roto i te ipu.
3. Kia ngaro te auahi, whakatakotoria atu te paepae maitai kua kī i te tio ki runga o te ipu.
4. Āta mātakihia – ka hua ake he kapua i te wāhi whakarunga o te ipu!

• Tukuruatia te whakamātautau, engari hei aha te mahi 2 (te tuku i te māti ki roto). Ka aha iāianā?
• Ka whakawhiti whakaaro ia tokorua mō tā rāua i kite ai.
• Ka rangahaua e ia tokorua tēnei mea te tōtātanga, ka hanga hoahoa ai e whakaatu ana i te hanganga o ngā kapua i te hurihanga wai.
• Ka whakapaipai ngā ākonga i te kiriata:
   
  • ka tāpiria atu he kōrero e whakamārama ana i ngā mahi
  • ka whakamāramatia he aha ngā āhuatanga kua pā i roto i te whakamātautau
  • ka whakaurua atu he hoahoa (me ngā kōrero e rite ana), e whakamārama ana i te wāhi ki te tōtātanga i roto i te hurihanga wai.
  • Ka tāpiria atu he taitara, he tuhinga tahararo, me ngā whakamihi i te hunga i whai wāhi ki te hanganga o te kiriata.
     
• Ka whakaaturia ngā kiriata ki te akomanga. 

Kupu tāpiri

Koinei te hononga ki tētahi mahere akoranga, he whakamātautau anō kei reira mō te tōtātanga:

http://www.middleschoolchemistry.com/lessonplans/chapter2/lesson3 

Te Tautohu i ngā Kapua 

He uaua te tautohu i ngā momo kapua. Anei ētahi momo e whā hei ako tuatahi pea mā ngā ākonga: 

• a Taipua (Cumulus)
• a Pūrehurehu (Cirrus)
• a Pūtahi (Stratus)
• a Okewa (Nimbus). 

Whāia tēnei hononga, ka tā mai ai i ngā kōrero hei āwhina i te tautohunga o ngā kapua:

http://scool.larc.nasa.gov/pdf/1-PageCloudChart/Cloud_ID.pdf

He kōrero anō kei Te Ara mō ngā kapua me ētahi o ngā ingoa Māori o ētahi kapua.

http://www.teara.govt.nz/mi/tawhirimatea/page-3 

Ngā mea e hiahiatia ana

• He kōrero āwhina ki te tautohu kapua – kotahi te kape ki ngā ākonga tokorua
• He rangi tāmaru! 

Ngā mahi

• Tohaina ngā kōrero hei āwhina i te tautohunga o ngā kapua. Kia kotahi ki ia tokorua. Tonoa ngā ākonga kia rangahau i ngā ingoa Māori o ngā kapua. Ka tuhia ēnei ki te tūtohi. Anei ngā momo e whā e kitea nuitia ana:

• • Taipua (Cumulus)
  • Pūrehurehu (Cirrus)
  • Pūtahi (Stratus)
  • Okewa (Nimbus)

http://scool.larc.nasa.gov/pdf/1-PageCloudChart/Cloud_ID.pdf

Kei Te Ara anō hoki ētahi kōrero mō ngā kapua me ngā ingoa/kupu Māori e rite ana.

http://www.teara.govt.nz/mi/tawhirimatea/page-3 

• Ka puta te akomanga ki waho, ka āta tirotiro ai i te rangi (i tētahi rā he kapua tonu kei te rangi). Tonoa ngā ākonga kia tuku kupuāhua hei whakaahua i ngā kapua e kite ana rātou. Māu anō ētahi pātai e tuku mō te āhua o ngā kapua, pēnei nā:

• • He pēhea nei te rahi o te rangi kua kapi i te kapua?
  • He kapua iti, he kapua nui rānei e iri ana ki te rangi?
  • He rerekē ngā momo kapua kei te rangi i tēnei rā?
  • He pēhea te teitei o te iri mai o ngā kapua ki te rangi?

• Hei tīmatatanga ake, mā te katoa o te akomanga e tautohu tētahi momo kapua. Kātahi ka waiho mā rātou anō e tautohu ētahi atu (me te whai anō i ngā kōrero āwhina ki te tautohu momo kapua). 

Whakamārama atu ki ngā ākonga ko te tirotiro i te whakaahuatanga o ngā kapua i roto i ngā mahi toi peita te kaupapa ināianei. Ka āta tirohia ētahi mahi toi hei whakapakari ake i tō rātou mōhio ki te tautohu i ngā momo kapua. 

Ngā mea e hiahiatia ana

• He tūtohi whakaatu i ngā tae peita
• Te whakaaturanga The Art of Clouds (he rauemi reo Pākehā)
  http://www.slideshare.net/LisaGardiner2/seeing-clouds-like-an-artist
• He rawa mahi toi (he peita, he penerākau karakara, he tioka karakara, he pepa)
• He kōrero āwhina i te tautohunga o ngā kapua
  http://scool.larc.nasa.gov/pdf/1-PageCloudChart/Cloud_ID.pdf 

Ngā mahi

• Āta tirohia ētahi (te katoa rānei!) o ngā mahi toi peita kei te whakaaturanga ‘The Art of Clouds’. 
  http://www.slideshare.net/LisaGardiner2/seeing-clouds-like-an-artist

• Ka whakamahia e ngā ākonga ngā kōrero āwhina, ka tautohu ai i ngā momo kapua kei tēnā, kei tēnā mahi toi. 
  http://scool.larc.nasa.gov/pdf/1-PageCloudChart/Cloud_ID.pdf

Me tuhi ngā whakautu.

• Mō ia mahi toi peita, tonoa ngā ākonga kia āta tirotiro e aha ana te huarere, ā, he aha ngā tae me ngā momo rere a te paraihe i whakamahia e te ringatoi hei whakaahua i ngā kapua. Akiakihia ngā ākonga kia whakamahi i ngā kupu āhua hei kōrero mō te hanga o ngā kapua.
• Tohaina ngā tauira tae peita ki ngā ākonga. Tonoa rātou kia kimi i ngā tae i whakamahia. Me ui atu anō:

• • He mā katoa ngā kapua katoa?
  • He rite katoa ngā tae o ngā momo kapua katoa?  

• Tohaina atu ngā rawa toi, ka waiho ai mā ngā ākonga tonu e peita ngā kapua e kite ana rātou. Kia maumahara rātou, me titiro ki te āhua o te kapua, ki ōna tae, me te teitei o te iri mai ki te rangi. 
• Tukuruatia tēnei ngohe i ētahi rangi maha, he rerekē te āhua o te huarere i tēnā, i tēnā.
• Matapakia tā ngā ākonga whakaata i te rerekē o te huarere mā roto i te tae me te hanga o ngā kapua i peitahia ai e rātou. 

Te Whakaaro Nui, te Manako Nui ki te Toi

• Ka mahi ngā ākonga ki ngā rōpū iti ki te whakaputa whakaaro ki ngā mahi toi ka mahia e rātou. Ka whakaatu ia ākonga i tāna i mahi ai, me te kōrero mō te takenga mai o tana mahi toi:

• • Ko wai te ringatoi kōpura (Impressionist) i whāia ai e te ākonga tāna tāera toi?
  • Me whakaahua ā-kupu te āhua o te rangi i te rā i peitahia ai tāna mahi toi. Hei tauira, i pēhea te āhua o Tamanuiterā, te mārama/aho ngā ātārangi?
  • He aha i kōwhiria ai ngā tae i whakamahia?
  • He aha i whāia ai ngā tikanga peita i whāia?
  • He pēheā ōna whakaaro ki tāna mahi toi?

• I muri i ngā whakaaturanga, ka whakaputa whakaaro te rōpū ki ngā mahi toi:

• • He aha ngā mea pai o tēnā, o tēnā mahi toi? Hei tauira, ngā tae, ngā tikanga whakapapa peita ki te pepa.
  • He aha ngā kare ā-roto ka toko ake i te tirohanga atu?
  • He aha ngā momo kapua e whakaaro ana rātou kei te whakaataria i te mahi toi?
  • He pēhea te pai o te noho tahi o ngā tae i roto i te mahi peita?
  • Āe rānei he tauira pai te mahi toi o ngā tikanga peita kōpura? He aha ai? He aha i kore ai?
  • Ka tuku pātai ki te ringatoi.