Nā Waitangi Teepa, hei kaituhi mā te Hokotehi Moriori Trust. 

E whakamārama ana tēnei tuhinga i ētahi kōrero mō te iwi Moriori, te āhua o ngā moutere o Rēkohu, ētahi āhuatanga o tō te Moriori oranga, me ētahi o ngā kōrero tuku iho mō te Moriori. 

Te momo reo tuhi 

He tuhinga taki, arā, te taki whānui  

Ētahi āhuatanga o tēnei momo reo tuhi 

He reo tapa, hei tauira: 

• Ko Rēkohu, ko Rangiaurii ngā whenua tapu Moriori. 
• Ko Mangaroa i runga, ko Te Awatea i raro. 
• Ko Hakepa, ko Hukurangi, ko Te Ranga-a-Pe, ko Parakawai, ko Korako, ko Hokopoi, ko Kohimata  ētahi o ngā maunga tapu. (wh. 2) 
• Ahakoa i patua te iwi nei e Ngāti Tama me Ngāti Mutunga ka mahue mai ko te tokoiti, ... (wh. 2) 

Nā Māui Solomon, nā Carol Buchanan i whakamāori. 

E whakamārama ana tēnei tuhinga i te taenga atu o ngā iwi tauhou ki Rēkohu i ngā rā o mua me ngā hua o te taenga mai o aua iwi ki te iwi Moriori. 

Te momo reo tuhi 

He tuhinga taki, arā, te taki whānui  

Ētahi āhuatanga o tēnei momo reo tuhi 

He reo tapa, hei tauira: 

• ... he iwi tere moana, whakanoho moutere...  ... (wh. 4) 
• ... he iwi toa nei te iwi Moriori... (wh. 4) 
• E ai ki tāna, ki te maringi mai te toto tuatahi, mā te rākau whawhai noa iho... (wh. 4) 
• Nā te marangai te kaipuke i pupuhi ki Rēkohu.... (wh. 5) 
• ...he tāngata tino rerekē ēnei kaumoana, arā, ō rātou kiri mā, ō rātou kākahu rerekē anō hoki... (wh. 5) 

Nā Waitangi Teepa, hei kaituhi mā te Hokotehi Moriori Trust. 

E whakamārama ana tēnei kōrero i te orokohanga o tēnei re, ētahi āhuatanga o te re Moriori, me te oranga o tō rātou re i tēnei wā. 

Te momo reo tuhi 

He tuhinga taki, arā, te taki whānui  

Ētahi āhuatanga o tēnei momo reo tuhi 

He reo whakaputa whakaaro, hei tauira: 

• E ai ki ētahi kōrero, ko te reo Moriori he reo ā-iwi. (wh. 6) 
• Engari ki ētahi atu, he reo rerekē tēnei i takea mai i te orokohanga o te ao. (wh. 6) 

He reo ā-kaupapa, hei tauira: 

• Ko tētahi o ngā tino rerekētanga i waenganui i ngā reo e rua, ko te orokati “t”, ka whakahuaina tēnei ki te re Moriori hei “tch”. (wh. 6) 
• Ko tētahi atu ko te pūmua “whaka” kei te reo Māori, ka huri tēnei hei “hoko” i te re Moriori. (wh. 6) 
• I ētahi wā, ka whakakorehia ngā oropuare, pēnei i te “o” kei te kupu “reo”, kua tuhia kētia ko te re. (wh. 6) 

Nā Waitangi Teepa, hei kaituhi mā te Hokotehi Moriori Trust. 

He tuhinga e whakamārama ana i ētahi o ngā mahinga kai a te Moriori i ngā rā o mua.  Ka kōrero hoki mō ngā atua Moriori me ngā ōritenga ki ngā atua Māori. 

Te momo reo tuhi 

He tuhinga taki, arā, te taki whānui  

Ētahi āhuatanga o tēnei momo reo tuhi 

He reo tapa, hei tauira: 

• Ko Tū te atua o te pakanga. 
• Ko Tāne te atua o te ngahere. 
• Ko Tangaroa te atua o ngā ika. 
• Ko Pou he atua anō mō te ika. 
• Ko Rongo te atua o te upokohue … (wh. 8) 
• I hopukina ngā ika i Hukurangi, i Te Whanga-roto, i Te Awa-inanga. (wh. 8) 
• I te nuinga o ngā wā ko ngā kaimoana pērā i te pāua, te pipi, me te kōura ā rātou kai. (wh. 9) 

Nā Roger Fyfe, nā Che Wilson i whakamāori. 

E whakamārama ana tēnei tuhinga i ngā momo waka me te whakamahinga o aua waka e te imi Moriori. 

Te momo reo tuhi 

He tuhinga taki, arā, te taki whānui  

Ētahi āhuatanga o tēnei momo reo tuhi 

Ko ngā kupu ingoa, hei tauira: 

• … kāore i te āhei kia tupu mai ngā kai pērā i te kumara., i te taro., i te uhi.  hoki. (wh. 12) 
• … ka huri rātou hei tohunga mō te hopu manu, te muru kai, te kohi mātaitai, te patu kekeno., te hī ika. hoki. (wh. 12) 
• … ka hopukina hei kai pērā i te tītī., te kororā., te hopo., te koura., me te pāpaka. (wh. 12) 

Nā Kiwa Hammond, hei kaituhi mā te Hokotehi Moriori Trust. 

He kōrero tēnei mō te hui nui i tū ki Te Awapātiki, i Rēkohu, e pā ana ki ngā whakaeke o iwi kē ki te [italic] imi [end italic] Moriori. 

Te momo reo tuhi 

He tuhinga taki, arā, te taki whaiaro. 

Ētahi āhuatanga o tēnei momo reo tuhi 

He reo whakaputa whakaaro, hei tauira: 

• E ai ki a rātou, ko Ngāti Tama tō rātou ingoa. (wh. 18) 
• E ai ki ngā kōrero, tata ki te kotahi mano ngā tāngata, … (wh. 19) 

He reo whakaahua, hei tauira: 

• I torona ngā ringaringa manaaki ki a rātou, … (wh. 17) 
• I tīmata rātou ki te hīkoi i te mata o te whenua, ā, ka hao i ngā mea katoa i rokohanga atu e rātou … (wh. 18) 
• Ko te whakapae a ngā taitama, ko tā Nunuku-whenua ture he tikanga whakamarumaru kia kore ai mātou e whakamate i a mātou anō. (wh. 21) 

He kōrero tuku iho i a Tūmanako Taurima ki te kaituhi, ki a Kiwa Hammond. 

He kōrero tēnei mō te wehenga o Iwirori me ētahi o ngā mōrehu Moriori. I wehe rātou mai i Rēkohu ki Aotearoa i te wā e tū ana te parekura i Rēkohu. 

Te momo reo tuhi 

He tuhinga taki, arā, te taki whānui. 

Ētahi āhuatanga o tēnei momo reo tuhi 

He reo whakaahua, hei tauira: 

• Kua taka mai kē te pō, ā, ka wehe kūpapa atu ngā tamariki i tō rātou kāinga e tū tahanga nei... (wh. 26) 
• Ko te tikanga me horo, me mauru hoki te haere kia kore ai rātou e kitea e ngā toa mau moko kanohi ka maunu mai pea i te pō. (wh. 26) 
• I pupuri a Iwirori i tōna hau me te mataku o tōna ngākau. (wh. 26) 
• Ka āta hoea ngā waka. I ētahi wā ka pakū te rongo o te pū, ngā reo hoihoi, te tangi hotuhotu o tētahi ki uta … (wh. 26) 
• Nāwai rā, ka āta puta mai ngā tamariki i te kōkōuri o te pūaotanga. He tino ngenge, he tino hiakai hoki rātou i te kore whai wā ki te whakangā. (wh. 28) 

Nā Māui Solomon, nā Carol Buchanan i whakamāori. 

He kōrero pono tēnei mō te hui ki Te Awapātiki, te wāhi i taupatupatu ai ngā Moriori, mēnā ka pakanga atu ki ngā iwi nā ngā pēhitanga a te iwi ki a rātou. 

Te momo reo tuhi 

He tuhinga taki, arā, te taki whānui. 

Ētahi āhuatanga o tēnei momo reo tuhi 

He reo tapa, hei tauira: 

• I te tau 1835, nā Ngāti Tama me Ngāti Mutunga  rātou ko ētahi atu tāngata te kaipuke “HMS Rodney”,  i mau mai ki Rēkohu,. (wh. 32) 
• Ka hui ki Te Awapātiki,. He tokomaha ake ngā Moriori, i ngā Māori, ... (wh. 32) 

He aroā pānui. Anei ētahi pātai kei raro iho nei hei whakautu mā ngā ākonga. Ka taea hoki e ngā ākonga te tuhi rārangi pātai hei whakautu mā tētahi atu. Ka taea te tuku ēnei pātai ā-waha, ā-tuhi rānei. Kei roto i ngā taiepa ngā whakautu. 

1. Ko wai ngā whenua tapu o te Moriori? (Rēkohu, Rangiaurii) 
2. Ko wai ētahi o ngā waka o te Moriori? (Poueriki, Tāne-roroa, Rangihoua, Rangimata, Oropuke) 
3. Ko wai te ingoa o te marae o Rēkohu? (Kopinga) 
4. E hia ngā imi Moriori? (E whitu.) 
5. He aha ngā kupu Moriori mō ēnei kupu Māori: iwi, whare tupuna, pou ariki, whaiwhaiā? (imi, wheau karapuna, pou ieriki, kanga) 
6. He aha ngā take matua i whawhai ai te imi Moriori i ngā wā o mua? (He wahine, he whenua) 
7. He aha te tikanga o te ture a Nunuku? (Kaua e whawhai kia mate rā anō te tangata.) 
8. He pēhea te āhua o te moutere o Rēkohu i aua wā? (Tirohia te whārangi 16 o te pukapuka mā te ākonga.) 
9. He aha ngā tino rerekētanga o te Moriori me te Māori? (Te reo, ngā momo waka, te hanga waka, ngā mahinga kai)  
10. He pēhea te āhua o te noho o te Moriori ki Rēkohu i ngā wā o mua? (Mā te ākonga e tuhi ōna ake whakaaro.)  

Tautohua te kōrero matua mai i te tuhinga, kātahi ka tuhi i tētahi pānui whakamārama e whakaatu ana i ngā kōrero matua. 

Ka whakarongo ngā ākonga ki ngā rārangi kōrero kei raro nei mō te taenga atu o te imi Moriori me te taenga o iwi kē ki Rēkohu. Mā te pouako e pānui kia hē te raupapatanga. Mā ngā ākonga ngā kōrero e whakaraupapa kia hāngai ki tērā o te tuhinga. 

1. I ngā tau 900–1100 ka tae atu te imi Moriori ki Rēkohu. 
2. E 2500 ngā tāngata Moriori i Rēkohu. 
3. Ka tau te ture a Nunuku ki te whenua o Rēkohu. 
4. I te tau 1791 ka tae atu te kaipuke HMS Chatham ki Rēkohu. 
5. I tae atu ngā kaipatu tohorā me ngā kaipatu kekeno. 
6. Ka pāngia ngā Moriori e te karawaka me te rewharewha. 
7. Kotahi mano, e ono rau ngā tāngata Moriori i Rēkohu. 

Waihangatia mai tētahi pānui whakatairanga mō tētahi o ngā momo waka o te Moriori e whakatairanga ana i ōna painga, arā: 

• Tuhia tētahi hoahoa o te waka. 
• Tautohua ngā wāhanga o te waka. 
• Whakamāramahia te mahi o ia wāhanga o te waka. 
• Whakamāramahia ngā wāhi me ngā wā ka taea te whakamahi i te waka. 

Mā ngā ākonga e waihanga hoki tētahi o ō rātou ake waka hei whakaatu ki te akomanga. 

Tāruatia te mahere kei whārangi 16 o te pukapuka mā te ākonga, tohutohua ngā ākonga kia tuhi i ngā ingoa o ngā wāhi kei Rēkohu kei te mōhio rātou. Whai muri, me mahi ā-rōpū ngā ākonga ki te rangahau i ngā mahere o Rēkohu me te whakakī i tā rātou ake mahere ki te maha rawa o ngā mōhiotanga ka taea e rātou. Me whakaatu ēnei mahere ki te akomanga. Ko te hiahia, kia kikī ngā mahere a ngā rōpū i ngā momo kōrero pērā i ngā ingoa o ngā wāhi kei reira, te tawhiti mai i tētahi wāhi ki tētahi atu wāhi, me ngā wāhi hira. 

Tuhia he reta ki tētahi whanaunga e noho tonu ana ki Rēkohu ānō nei he tamaiti, he matua rānei koe nō runga i te waka i haere muna i waenganui pō. Whakamāramahia mai te take i wehe atu ai koe me ōu whakaaro e hāngai ana ki te wehenga atu i te haukāinga. 

Titoa tētahi waiata, tētahi rotarota rānei ānō nei he whanaunga koe ki tētahi o ngā tāngata kua wehe atu i waenganui pō. Kei Rēkohu tonu koe e noho ana. Whakamāramahia ōu whakaaro i ngā āhuatanga i te whakareretanga o te rōpū wehe. 

Me rangahau ngā ākonga i ētahi kōrero tuku iho nō roto i ō rātou ake whānau. 

He mahi takitahi tēnei. Tuhia mai he rārangi wā e whakaatu ana i ngā tauwhāinga matua mā te imi Moriori mai i tō rātou taenga atu ki Rēkohu. 

Mā ngā ākonga e rangahau tētahi tangata rongonui mai i Rēkohu. Kohia ngā kōrero, ka waihanga i ētahi whakaaturanga ā-hiko, he pukapuka rānei.