He tirohanga whānui

He kupu whakataki 

He huinga pukapuka a Te Wharekura i whakatakotoria hei rauemi reo Māori e pā ana ki te ao Māori i roto i te horopaki mō te ao. He kōrero mō te ao tawhito mō Ranginui rāua ko Papatūānuku, mō Tāne, mō ngā tikanga tawhito, me te herenga mai ki ngā tikanga kei te mahia i nāianei. Ka mahuki ake anō ngā kōrero mō te mahana haere o te ao i runga i ngā mahi taruweku a te tangata. 

Ka uru mai he pātere, he kupu whakarite, he kōrero tawhito, he kupu here ā-wairua i ngā mahi tapu, i ngā tikanga tawhito, me ngā taputapu anō ki te āhua o te noho i ēnei rā. 

Kua horahia atu a Te Wharekura 83  hei whāwhātanga mā te hunga whakaako i te reo Māori me te ako i ōna tikanga. 

Te whakamahi i tēnei pukapuka 

Mā te pouako tēnei pukapuka, hei āwhina, hei tautoko i āna mahi whakarite mahere ako mā ngā ākonga. Ka arotahi ki Te Reo Māori i roto i te Marautanga o Aotearoa, ngā whāinga paetae, ngā pūkenga, te kawenga me te aromatawai. Kei te pukapuka mā te ākonga, arā, ko [italic] Te Wharekura 83: Te ngawiki o te ao [italic end], te horopaki e hāngai ana ki te taumata me tāu e hiahia ana mō āu ākonga. Whakawehea ia whenu, kia whakawhanake i ngā pūkenga o ngā ākonga. Tērā pea ka hiahia koe kia whakatāruaruatia ngā wāhanga o tēnei pukapuka hei tāpiri atu ki tāu mahere. 

Te kaupapa matua 

Ko te kaupapa matua o Te Wharekura 83, ko te āta pānui i Te ngawiki o te ao mai i te kore, ki te pō, ki a Ranginui rāua ko Papatūānuku, ki te tuku i ō rāua aroha, i te wā i wehea e Tāne, me te tipuranga o ngā mea katoa o te ao. 

I tua atu, kōrerotia te āhua o te kohi kai, o te hī ika, o te toiora, o te whenua, ngā pānga ki ngā tōpito o te ao, ngā kaitiaki mātāmua – te whai me te tohorā, me te herenga ā-wairua, ā-tinana o te tangata ki ēnei āhua. Ko ētahi o ēnei tikanga kei te mau tonu, ko ētahi kua makere noa i runga i te huri o te oranga o tō tātau ao.   

Te hononga ki ngā marautanga 

• Mā te pouako anō e whakamahere te hononga o ngā mahi kua mahia e te ākonga hei whakaaturanga ki tētahi whakaminenga. 
• Mā te ākonga e whakaemi āna mahi ki te pūataata rorohiko i a rātou e whakaoti ana i ngā ngohe. 

Hei te mutunga, ka whakaatu ki te akomanga, ki te kura, ki ngā mātua rānei. Ko te tūmanako, ka kohia ki tētahi hautaka e ngā ākonga ā rātou mahi katoa, ka tiaki hoki ki tētahi kōpae. 

Ko ngā ngohe nei e akiaki ana i te ākonga me te pouako ki te rāwekeweke i ngā pūrere hiko me ngā iahiko, arā, ko te rorohiko, te pūataata rorohiko, te pūataata ā-reo, pūrere ataata me ngā momo ataata katoa. Kātahi ka whakamōhio atu ki tētahi hunga i ō rātou mōhiohio, mātauranga katoa. 

Ka whai wāhi te pouako ki te tango whakaahua, pūrere ataata, rīpene ataata, ataata ā-reo hoki. Ka noho ēnei ataata hei taunaki i ngā mahi kua mahi nei e te ākonga, hei tāonga aromatawai mā te pouako, mā te whānau hoki. 

Hei mahi 1

Te waharoa a Tāne 

1. Akohia ā-hinengaro tēnei karakia. 
2. Whakatauritehia ngā whakamārama ki ngā ‘Rua’ e tika ana. 

Rua i te pūkenga: Ngā whakaaro e tino hiahia ai te tangata ki te eke ki te taumata. 

Rua i te hiringa: Te whiriwhiri, te whakawhiti i ōna ake whakaaro kia tau ai. 

Rua i te mahara: Te mōhio ki te whakaaro i runga i te kaupapa ahakoa he aha. 

Rua i te wānanga: Te mau ki ngā whakaaro ahakoa pēhea te hoki whakamuri. 

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te: 

• whakaputa whakaaro ki ngā tūmomo tuhinga me ngā rerenga kōrero 
• whakamārama i ngā pānga o te hanga ki te kiko o te kōrero. 

Hei mahi 2

Ākina te kanapa o te whakaaro 

Porowhitahia te whakamārama taurite ki te rerenga kōrero. 

1. e ahu mai ana 

a. pupuhi ana te hau 

e. rongo ana i te hau 

i. e ahu mai an  

 

2. hika ana te tinana 

a. hihiko ana te tinana 

e. hika ana te tinana 

i. huri ana te tinana 

 

3. whakamīreirei i te tangata 

a. whakamīere ana i te tangata 

e. whakahīhī ana i te tangata 

i. whakatakoto ana i te tangata 

 

4. kia awe tonu te tae 

a. kia ū tonu te tae 

e. kia auē tonu te tae 

i. kia tere tonu te tae 

 

5. ngā pūiaia moana 

a. ngā ngaru 

e. ngā toka 

i. ngā kirikiri 

 

6. pūtake o te kī 

a. pūtiki o te kī 

e. ngako o te kōrero 

i. ngeri o te kī 

 

7. haika o te waka 

a. hāhi o te waka 

e. ika o te waka 

i. kaiwhakatau i te waka 

 

8. kia hiwā te tangata 

a. kia hewa te tangata 

e. kia hihiri te tangata 

i. kia hipa te tangata 

 

9. ngā aho tukutuku 

a. ngā whare tukutuku 

e. ngā taura here 

i. ngā taura hī ika 

 

10. pū ana te whiwhi 

a. kī ana te puku 

e. kī ana te kete 

i. kī ana te kōrero 

 

11. ki te hao kīnaki 

a. ki te tiki ika 

e. ki te huti ika 

i. ki te huki ika 

 

12. he pākete kōutu wai 

a. he ipu pūareare 

e. he ipu inu 

i. he ipu hopu wai 

 

13. horohoroi i ngā unahi 

a. kuorooro i ngā unahi 

e. tango i ngā unahi 

i. whakapiri i ngā unahi 

 

14. koti pupuri i te tangata 

a. kākahu whakamahana 

e. kākahu whakapōtere 

i. kākahu whakapaipai 

 

15. te putunga o te hinu 

a. te mōmona o te kai 

e. te whīroki o te kai 

i. te kore kai 

 

16. kia kore ai e totohu 

a. kia kore ai e tipana 

e. kia kore ai e ruku 

i. kia kore ai e taupoki 

 

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te: 

• āta tīpako ake i te rerenga kōrero e tika ana 
• rangahau i te tino kōrero e ōrite ana te whakamāori. 

Hei mahi 3 

Te whai a Whio i te mātauranga 

 

1. He pēhea te āhua o te moana hei mahinga kai? 

2. Whakamāramahia mai ēnei kōrero: 

a. te tuku rawa i te haika 

e. kei te totō te waiū a Tangaroa mā Tama 

h. hei toutou atu i te kakara 

i. i te mounu hei kawe mai. 

 

3. Whakauruhia te kupu tika ki te āputa. 

a. Kua ______ tonu tētahi o ngā aho. 

e. Kua ______ mai te ________ rā. 

h. ______ ana ______ ana ki roto i te waka. 

i. ______ ana te tinana. 

k. ______ o ōna parihau. 

m. te ______ hoki o te ________ o tēnei o ngā ika. 

n. E tama mā, he _______ kē tēnei! 

 

4. He aha ngā mea i mau i waenganui i te whai me te kaihī ake i te whai? 

5. He aha te hiahia o te whai? 

6. I pēhea te whakaatu a te whai i ōna whakaaro? 

7. I pēhea te āhua o Tama ki te whai? 

8. I ahatia te whai i te mutunga? He aha ai?  

 

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te: 

• titiro ā-hinengaro ki ngā kare ā-roto o te tangata 
• kite i te āhua o te manaaki ahakoa kararehe, ahakoa tangata. 

Hei mahi 4 

Te whai a Whio i te mātauranga 

Whakaatu mai ā-pikitia i te āhua o ēnei kupu kōrero. 

• pohū ana ki roto i te waka  
• korowhetawheta ana 
• papaki ana ōna parihau  
• whakaaroharoha mai o ngā whatu 
• kua putē ngā kanohi o te kaihī  
• kua waiata te whai  

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te: 

• titiro ā-hinengaro ki ngā kare ā-roto o te tangata 
• kite i te āhua o te manaaki ahakoa kararehe, ahakoa tangata. 

Hei mahi 5 

Te menemene a te whai 

1. Whakamahia ēnei kupu hai haka.Hangaia ngā ringa kia mau tonu ai te wairua o te whai. 

2. Kimihia he kupu kōrero e rite ana ki te kupu kua whakamahia. 

a. māhurehuretanga 

e. hinu 

h. māniania 

i. mātaratara 

k. mātotoru 

m. toro 

n. horo 

o. pūhake 

p. huke 

r. hika 

 

Aromatawai 

Ka kitea te tohungatanga o te ākonga ki te 

• whakaatu ā-tinana i tana mārama ki tētahi kōrero 
• whakawhānui atu i tōna kete kupu kōrero hai whakamahi i roto i ngā rerenga kōrero 
• whakahāngai i ētahi mahi ā-ringa ki tētahi haka hou. 

Hei mahi 6 

He atua ā rāua tamariki 

Hangaia he rotarota mai i ngā kupu ka tīmata mā te pū ‘k’ mō ngā tamariki a Ranginui rāua ko Papatūānuku, mō te ‘kaitiaki’ rānei. 

Aromatawai 

Ka kitea te tohungatanga o te ākonga ki te whai tohutohu hei tuhi auaha. 

Hei mahi 7 

Te hika matakite 

He kōrero mō te tipua nei te tohorā. Tohungia te kupu kōrero kia tika ai te kōrero. 

1. He taonga ___________ te tohorā. 

a. waharoa 

e. whakahirahira 

h. whaiwhaiā 

 

2. He _______________ te tohorā. 

a. tupuna 

e. tipuna 

h. tipua 

 

3. Ka whānau ngā _____________ a te tohorā. 

a. kunekune 

e. kūao 

h. kiore 

 

4. Kaua e _____________ i te tohorā. 

a. tūtekateka 

e. tātekateka 

h. takahurihuri 

 

5. Kei roto ngā tohutohu a ngā tohunga i ngā _____________. 

a. makuru 

e. matakite 

h. mōteatea 

 

6. Kua whakatūria he ______________ ki runga i ngā tohorā. 

a. okioki 

e. rāhui 

h. āhuahua 

 

Aromatawai 

Ka whakaaturia tōna tohungatanga ki te whakahiato i ngā ariā taurite kia rere pai te kōrero.  

Hei mahi 8 

Auē, taukiri e! 

1. He aha ngā huahua tau kei roto i tēnei pātere? Whakapirihia ki te whakamārama e tika ana mai i te horopaki o ngā kōrero. 

a. he kōpere i te pūaotanga o te atatū 

e. te kupu pūmau ka rongohia i te pō 

h. mā te pukumahi e whakaatu 

i. hei herehere i ngā kārangirangi i te whitinga o te rā 

k. ngā tipu, ngā huamata o te wao nui 

m. ka ora i te hēhē o te Atua o te ngahere. 

 

2. Whakamāramahia tēnei whakataukī: “He kai hua ki uta, ko Moutohorā ki te moana.” 

 

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te: 

• whakamahi huahua tau i roto i te tuhinga 
• rangahau kōrero. 

Hei mahi 9 me 10