Te Wharekura 55

Te kata a Tipuna ki a Toro

Nā Tehoa Ngaro
Nā Vaitoa Baker ngā pikitia

I tētahi rangi, i a Tipuna rāua ko Toro e parakuihi ana, ka tīmata te kōrero a Toro mō tōna hōiho, mō Wera. Ka mea, "E Kui, mōhio koe, ko te hōiho rā, a Wera, kātahi te hōiho mārama ko tērā. Ki te mea koe i tētahi kōrero ki a ia, tere tonu tana mōhio he aha o kōrero. Inā koa, i taenehi nei, i a māua e haere ana ki te tiki i ngā kau hei miraka, ka mea au ki a Wera, ‘E Wera, mutu ana tēnei mahi a tāua, tukuna ana koe e au.’ Nā wai rā, tū mai ōna taringa, rewa mai tōna upoko, hikitia ana ōna waewae, ā, tere rawa tana haere hāngai tonu ki te pātiki i reira ngā kau. Mehemea kāre i pai ake taku mōhio, kua kī kē au i haere tērā hoiho ki te kura." 

Ka kata a Tipuna ki a Toro, ka mea, "E Toro, Kai te mōhio rawa koe he hōiho koretake te Wera nā. He roro hipi hoki. I tērā rangi i mahue ake nei, i rongo anō ēnei taringa ki tōu waha e hāmama ana, e kangakanga ana ki tō hōiho, he upoko mārō koe ka tahi, he upoko kōhua koe ka rua!" Ka kata a Tipuna. 

Ka whakahoki a Toro,"Nā te mahi kino a ngā kurī au i whakatakariri ai. I pai noa iho te mahi a Wera. Ko ngā kurī kē ngā mea rorokore." 

Ka puta ia ki waho ki te hopu i tōna hōiho, me te kata a Tipuna e whai ana i muri i a ia. Ka tīmata a Tipuna ki te whakatikatika i te whare ki te horoi i ngā taonga o te parakuihi, me te tahitahi i te papa o te kīhini. Mutu ana ērā mahi ka tahuri atu ia ki te horoi i ō rāua kākahu paruparu. 

Rokohanga, e rua haora kē pea te kuia nei e pukumahi ana, ā, ka puta mai a Toro me te reo hāparangi, me te kupu kangakanga. 

Ko tā Tipuna, "Eeii! He aha tōu mate?" 

Ko Toro, "Ko te pōkokohua hōiho rā, a Wera. Pai kare! Mea i a au taku pū, kua oti kē ia te whakawhata hei mīti mā ngā kuri." 

Tā Tipuna, "E hika! He aha te mahi a Wera i kōrero pēnā rawa koe mōna? Nā noa nei koe e waiata ana i ōna painga." Ko Toro, "Kāre te taurekareka hoiho nā e tū kia mau taku paraire ki runga ki a ia. E rua haora nei au e omaoma ana i muri i a ia, huri rauna, huri rauna, hoki atu, hoki mai. Nā wai rā, tukuna e au ngā kuri kia ngaua ōna waewae. Takahia e ia tētahi, whanaia anō tētahi, ka mataku te mea tuatoru, ka oma. Kātahi te hoiho tino kino!" 

Ka mea a Tipuna, "E Toro e! Te āhua nei i tika tō kōrero mō Wera, he hoiho tino mārama ia. Me haere koe ka mea ki a ia, "E Wera! Ko ahau tēnei, ko Toro Te Reo. 

Ko tōu rangatira. "E tū! Ākuni pea ka whakarongo a ia ki a koe, nō te mea, ki taku titiro, kāre a Wera i haere ki te kura noa iho, i puta kē mai i te whare wānanga." Ka pakaru mai te kata i a Tipuna. 

Ka titiro mākutu a Toro ki a Tipuna. Tata tonu tana kohete ki tōna kuia, engari nō tana kitenga atu i te reka o te kata o Tipuna, me tana mōhio anō ki te tikanga o ngā kupu a te kuia, me te maumahara hoki ki ana ake kōrero mō Wera i te parakuihi, ka puta mai tētahi mingaminga kata ki tōna kanohi. Nā wai rā, ka pakaru mai te kata i a Toro. Ka hemo rāua i te kata. 

Nā, i te kaha me te reka o tō rāua kata, ka puta katoa ngā riri o Toro ki tōna hoiho. Kāre hoki rāua i kite i a Wera e tū mai ana i te kēti, e mātakitaki ana i a rāua. Ka whakatītaha mai tōna upoko me te mea kei te pātai, "Eeii! He aha kē te mate o ngā tōkorua nei?" 

Te hoiho o Toro

Nā Tehoa Ngaro
Nā Vaitoa Baker ngā pikitia

Ko te hōiho tēnei o Toro 
He hōiho ātaahua 

Ko te hōiho tēnei o Toro 
He hōiho ātaahua 
Engari he hōiho tere ki te oma. 

Ko te hōiho tēnei o Toro 
He hōiho ātaahua 
He hōiho tere ki te oma 
Engari, he hoiho tinihanga. 

Ko te hōiho tēnei o Toro 
He hōiho ātaahua 
He hōiho tere ki te oma 
He hōiho tinihanga 
Engari, he hōiho uaua ki te hopu. 

Engari, ki te hopungia e Toro 
Kare kē e ātaahua 
Kāre kē e tere ki te oma 
Kāre kē e tinihanga 
Engari, he hōiho naati kē. 

Te tangihanga

Nā Rora Paki
Nā Manu Smith ngā pikitia

I tāia tēnei kōrero i te tuatahi i tētahi o ngā whakaputanga pukapuka tawhito o Te Wharekura 27, i te tau 1976. 

E kiia ana ā taihoa ka kore te tangihanga. Engari ināianei, kei te mau tonu taua āhuatanga ki roto i te ture noho a te Māori. Hāunga, ki nga mea kāore e taunga ana ki tēnei āhua, he mea tino whakawehi. Anā, pēnei tonu ki a au nei, i tōku pānga tuatahitanga ki te tangi. 

Ka tae mai te rongo ki tō mātou whaea kua mate tō mātou tupuna. Aue ana tō mātou whaea. Ko pēnei ia i tētehi tangata pōrangi nei. Kua hurihuri noa iho, kua whiuwhiu i ngā ringa. Kua rere mai ki te awhi kino i a mātou. Kua kaha tonu te aue. Te mutunga iho, kātahi ka hāmama te waha ki te tangi, tangi kino, tangi hotuhotu. Tino kino tō mātou ohoreretanga. Ka ao ake te rangi, ka whakatū tō mātou whaea ki te haere ki te tangihanga mō tō mātou tipuna. Ka tono mai kia haere māua. 

Kātahi au ka haere ki te horoi, ā, ki te kuhu kākahu. Kua tahuri taku whaea ki te heru i taku māhunga me te whakamau rīpene. Kātahi ia ka tango iho i aku pūtu papai mai i te kāpata. Kua noho au ki te whakamau. Aue! Kua kore e rite. Kua kī mai taku whaea, "E piki ki runga i te pouaka nei." Ka piki au. Kātahi ka riro māna e whakamau aku pūtu. "Kia kaha ki te pana i tō waewae ki roto, e kō!" Kua tahuri au ki te pana. Kore e taea. "A-ha- ha! E kō! A koe hoki! Kua nunui atu ō waewae i tō pane!" 

Ka kihakiha taku manawa i te mahi nui kia uru taku waewae. Kore rawa i uru. Kua mihi aku whakaaro ki aku pūtu. Te tino pai hoki. Te kaha o te pīata. Kāhore hoki e kuhungia ana nō te mea hunangia ana e taku whaea mō ngā haere anahe. Kua moroiti ināianei. "Anā! Kua haere kore pūtu koe, e kō!" 

Kāore aku whakautu mō tēnā. Kei te whakaaro kē ahau ki te haere ki te tangi. Pēwhea rā tēnā mea? Mutu kau ana tā māua whakapai i a māua kua mutu kē i taku matua te whakamau i te hōiho ki roto i te kiki. Kua piki māua ko taku whaea ki runga i te kiki, kātahi māua ka haere. 

Ka tae māua ki te tāone o Harakamu he tāone moroiti noa iho. Ka tū māua i te toa, ā, ka tuku taku whaea ka hōmai māku hei tiaki i ngā reina o te hōiho. Ka ngaro atu ia ki roto i te toa. Kāhore i roa, kua puta mai anō ia ki waho, ka piki mai ki runga i te kiki, arā, kua haere anō māua. 

Ka matara atu māua i te tāone, ka tū ano māua. Kua tango ake taku whaea i te tōpai o roto i tana kete. Te whakaatunga mai, he pea pūtu mōku. Ka noho taku whaea ki te whakamau i aku tōkena me aua pūtu hou. Kua hari taku ngākau me te koa, ka whiwhi au i nga pūtu hou. 

Ka tae mai māua ki te kēti o te pā, kua tuku māua ki raro o tō māua kiki. Tahuri tonu atu taku whaea ki te unuhi i te hoiho, ka herengia ki te pou o te taiepa. Kātahi ka whatiwhati i ngā rau o tētehi rākau he whiro e tipu ana i te taha o te rori, ka hanga he tauā mō tana māhunga. Kāore i pai ki a au tana tauā. E ngaro ana hoki tana kanohi, ā, e titiro mai ana hoki ko ngā karu anake i roto i ngā rau. Kua pēnei i tētehi kau tuki. Kua wehi au. 

Te maha o ngā tāngata o te pā! Kua titiro atu ahau. Tino tokomaha te tangata. Kua tū hoki rātou ki te mātakitaki i a māua. Kua haere ētehi ki te wharekai, ki reira tū ai. Ka tīmata tō māua haere atu ki te pā. He tēneti e tū ana ki waho o te wharemoe. Ko ētehi wāhine e tū ana i mua o te tēneti, he hōro kei runga i ngā pakihiwi, he tauā kei runga i ngā māhunga. 

Ka āta haere atu māua ki te tēneti. Kua karanga taku whaea, kua karanga hoki mai ngā wāhine o te tēneti. Kua wehi katoa ahau. Kua hāmama katoa ahau. Tino turituri mātou. Kua hopu au i ngā kākahu o taku whaea, kua kino rawa atu taku wehi. Kua huna au ki roto i te panekoti o taku whaea. Kua papaki mai taku whaea i ahau. Pupuri tonu au i ana kākahu. Pērā tonu te haere atu ki te tēneti. 

Ka hāmama taku whaea, ka hāmama hoki ngā ruruhi o te tēneti. Ka hāmama hoki au. Kua tangi kōrero taku whaea, kua tangi kōrero ngā rūruhi o te tēneti. Kua rere haere ahau ki mua o taku whaea kia kore pea ia e haere tonu ki te tēneti. Kua tangi kōrero hoki ahau. "E Mā, ka hoki tāua ki te kāinga! E Mā, ka hoki tāua ki a Pāpā mā!"

Ka nuku ia, kua nuku ahau.na Ka tū ia, kua tū ahau. Ka tae atu māua ki mua tonu o te tēneti, kua tū. Ka roa taku whaea e tū ana, kua unuhia ana pūtu. Kua tohu mai ki ahau kia unuhia tahitia ōku. Kāore au i pai kia unuhia aku pūtu hou. Kua mea taku whaea ki te unu. Whakamārō au i aku waewae, ā, kua ngāngā taku waha. Kua papaki mai taku whaea i aku waewae, ā, kua ngāngā taku waha. Kua karanga mai tētehi o ngā rūruhi o te tēneti, "Waiho noa iho, e Mā. E pai noa atu ana!" 

Kāore i taea e taku whaea aku pūtu te unu. Kātahi ia ka tūturi atu ki tētehi o ngā rūruhi ki te hongi, ki te tangi. Kua okioki atu ahau ki tana tuarā me te huna i taku kanohi. Ka mutu te tangi a taku whaea ki tērā o ngā ruruhi, kua neke ia ki tētehi. Ka taunga haere au ki te mahi rerekē nei, ā, ka tīmata taku whakapī atu ki ngā tāngata o roto i te tēneti. 

He rūruhi te nuinga, engari he tāne tētehi, he tamariki ētehi. He kāwhena i waenganui o te tēneti, arā, he tūpāpaku e moe ana i roto. Kua ohorere ahau i taku kitenga atu. Ko tō mātou tupuna te tūpāpaku. Kua wehi katoa ahau. Kua hunangia e au taku kanohi, kua tangi ki tō mātou tupuna. E tangi tonu ana taku whaea, kua noho ki ngā waewae o te tūpāpaku. E tangi ana ngā rūruhi, e tangi ana ngā tamariki, e tangi ana te mea tāne, e tangi ana māua ko taku whaea. 

Ko taku taenga tuatahi tēnā ki te tangi. 

Ngā kēhua o mua

Nā Henare Everitt

I taku pānuitanga i ngā tuhituhi a Rora Paki mō Te Tangihanga, ka hoki ōku mahara ki te wā i a au e tamariki ana. Ki ngā tau o te rima ki te whitu tekau, ki te wā o te hau kāinga me ngā tangihanga o aua rā. He kawenga aroha, he wā whakakotahi i te whānau, he hīkoitanga mā te iwi i roto i ngā tikanga o te roimata me te hūpe. Ahakoa nō wai te tūpāpaku, ahakoa hinga mai ki hea, haruru ana te waea ki te whakamōhio ake ko wai. Rongo ana, kua whakarite te whānau me te iwi nui tonu ki ngā haerenga mō te tūpāpaku, arā ko te whakatikatika i te marae mōna. 

He nui ngā mahi hei whakakapi i mua i te taenga mai o te tūpāpaku. Ērā o te whānau ki te whakatika i te marae, ki te tahitahi i te whare me te hora peeti hei moenga mā te manuhiri ka tae ake, tae atu ki te wharekai me te horoi mai i ngā i taputapu e tika ana. Ko ērā ki te mahi kai, arā, ki te kohi mātaitai, te pipi, tio, karehu rānei, te hao ārara, kanae, me ngā tāmure ka mau, ki te patu kau hei mīti kātahi ka irihia ki tētahi manga rākau kia pākaka ai mō te tao, me te hari atu he poro wahie mā te panuku hei tahu i ngā ahi me te whakawera hāngi. Ki te whakarite i ngā āhuatanga katoa e tika ana mō te taka kai. Ā, ko ērā hoki ko ngā kaumātua me ngā kuikuia ka noho ki te pae tapu tatari mai ai, me te hanga pare kawakawa hei mau ki ngā mātenga. Āe, he nui tonu ngā mahi hei whakarite. 

Kia mōhiotia, ko mātou ngā tama taipakeke ngā kaihāpai i ngā kaimahi. He pai hoki ki a mātou te whakamahi i ō mātou hōiho ki te whakahīhī, ki te whakatarapekepeke, ki te whakaomaoma. Ahakoa he aha te mahi ka kiia mai mā mātou, ko te hohoro tēnā ki te whakamahi atu. Mēnā he mahi kei tawhiti, ka pai rawa atu, ka pai te whakaoma i ngā hōiho pau te kaha. 

Kotahi pea te mahi kāhore i pai ki a au, ā, ko tērā ko te tiki wahie mā runga i te panuku. He haerenga mō te roanga o te rā tēnā, ā, he mahi werawera (me te uaua tonu), he pōturi te haere me te kore whai wāhi mō te whakaoma i ngā hōiho. Nā reira, me kakama tonu tō whakangaro atu i a koe ka tika, kei karangahia kia haere ki taua mahi. 

Nā, nā runga o te pukumahi me te pai o te tākaro ka pai te rere o te rā. Heoi, kua tata ki te wā mō te tatunga mai o te tūpāpaku ki te marae, kua tīmata tā mātou nekeneke ki waho. Kua eke mātou ki ō mātou hōiho e tūtū mai rā i te taiepa. Kua huri ngā whatu ki te huarahi o tua ki te mātaki atu i te puehu o te waka kawe mai i te kāwhena. I tērā wā, kei te āhua kārangirangi ngā whakaaro nō te mea kei te pā mai te mataku. Ka tiro mākutu atu ahau ki ōku hoa kia kitea he rite tahi ō mātou kanohi. Kei reira e mau ana te mataku mō tēnei mea mō te kēhua. Ka tika! 

Tēnā pea e te kaipānui i ngā korero nei kei te whakaaro koe mō te rerekē o ngā tikanga o ērā wā ki nāianei. Ā, me te rerekē hoki o te whakaaro e kiia nei. He mea tika tonu. I te wā e tamariki ana mātou, kāhore ā mātou mātua i āhei ki te tuku i a mātou kia haere ki ngā tangihanga. Ko te take he tapu rawa ngā tikanga ka pā ki te tangihanga, ki te whānau pani, ki te tūpāpaku hoki, ka tahi. Ka rua, nā te maha o te tangata ka tae atu ki te tangihanga ka whakaaro ngā mātua me noho wātea tonu te marae me ngā kai mā ērā. 

Ahakoa he pai tonu tā mātou āwhina atu i ngā mahi whakatikatika, whakapaipai i te marae, engari ka noho tonu mātou ki tahaki tākaro ai, tiaki tonu ai i a mātou. 

Nā reira ka pēnātia, ka noho kē mātou ki te kāinga haututu ai, hīanga ai, me te hanga rongo kōrerorero noa iho mō ngā tūpāpaku me te kēhua. Auē te wetiweti, te anuanu, te whakamataku hoki. Ko ētahi o ngā kēhua rā he āhua tangata tonu engari he roroa ngā makawe, he whāterotero ngā karu, me te mā tonu o te kiri. Ko ētahi atu he kararehe tonu te āhua, he koi, he wherowhero ngā matihao me ngā niho, he mea pērā tonu ki ngā taniwha kai tangata o neherā. E hoa, kei a koe rā te tikanga! 

He mea anō kia taka mai te pō. Arā te wā e kitea ai te kēhua, tōna ariā e iriiri ana i ngā rākau e tipu rā i te huarahi. Kua puta ake ki te whai i te tamaiti kore mataara, kore whakapono, ki te haehae, ki te patu, ki te kai i a ia. E tama, nā te hunga tangata tonu ēnei whakaaro nā runga i te āhua o te kūware. Hemo noa te manawa i te whakarongo atu. Kua kore te tamaiti e āhei ki te haere ki tua atu o ōna hoa. Kua noho piri kē, kei riro e te kēhua ka mauria ki te kino. 

E te kaipānui, he mate nui tērā te mataku kēhua. Ka mutu, nā te tūpāpaku te take... 

Kua kitea atu te puehu i te huarahi, kua mōhiotia ko te hunga kawe mai i te tūpāpaku tērā. Kua whakakotahi te iwi ki te marae ātea, kua mau ngā kuia i o ratōu pare kawakawa. Kua tūtū atu te minenga, ngā mātua, ngā tūmau, me ērā ō te whānau pani. Engari mātou ngā tama tāne taipakeke o te iwi kāinga kua huri kē ngā tuarā, kua wahangū. Mā te āta kipakipa i ō mātou hoiho e whakangaro atu ai mātou i reira. Ākuanei ka rongohia te auē a te whānau pani e rewa ana ki te hau. Ka tīmata anō ā mātou kōrero mō te tūpāpaku, mō te kēhua hoki. 

Nā reira ngā kōrero whakamutunga māku: kua pakeke rā ināianei, kua huri te wā. Kua rerekē te āhuatanga ki ngā tangihanga me te takatū o te tamariki ki te marae kei reira e takoto ana he tūpāpaku. Kua huri kē ngā kōrero me ngā whakahaere mōna. Me kī pēnei kua mutu aua kōrero weriweri mō te tūpāpaku i matakuhia rā mātou i te wā e tamariki ana mātou. Kua riro ki te māngōroa ngā pāpā me ngā kuikuia rā nā rātou mātou i mataku ai, i wehi ai ki tērā mea a te kēhua. 

Ko Rona

Nā Hirini Mead

Ngā kaikōrero 

Kaipānui 
Rona  
Te Marama 
Tama (he tamariki o Rona) 
Hina (he tamariki o Rona) 
Rerekohu (he tamariki o Rona) 

Wāhanga Tuatahi 

KAIPĀNUI: Ka noho tētahi wahine ko Rona tōna ingoa, me ana tamariki ko Tama, ko Hina, ko Rerekohu ngā ingoa. Ko Rerekohu te mōkai. Ka mutu ngā mahi ngahau o te pō, ka taki haere a Rona rātou ko ana tamariki ki tō rātou whare puni ki te moe. Ka takoto ngā tamariki ki runga i ō rātou moenga. Kei te whakatikatika a Rona ki tōna moenga. 

RONA: Me mutu te kōrerorero i nāianei. E moe koutou. 

TAMA: E Mā, āhea a pāpā hoki mai ai? 

RONA: Aue, me pēhea tātou e mōhio ai? Taihoa pea kia oti ngā mahi taua ka hoki mai tō koutou pāpā. E moe koutou i nāianei. 

REREKOHU: E mā, kei te hiainu ahau. 

RONA: Ai, tō hōhā e Rere. E Tama, tīkina he wai mō tō tuahine. 

TAMA: Tonoa a Hina kia haere, ka nui tōku ngenge. (Ka huri ia ki a Hina). Maranga, e Hina. Tīkina he wai mō Rerekohu. 

RONA: Ki a koe hoki, e Tama. Ko koe te mea pakeke. Haere, tikina te wai mō Rerekohu. 

TAMA: (kua pukuriri). Te hōhā noa iho o te Rere nei! 

Ka matike ia, ka haere ki te mau mai i te tahā wai kei te roro o te whare e iri ana. Ka kuhu mai anō ia ki roto ki te whare.

TAMA: E mā, kāhore he wai i roto i te tahā nei. Kua pau katoa. (Ka kōrero ia ki a Rerekohu). Hei aha he wai mōu. Taihoa mō te ata koe inu wai ai. (Ka hoki ia ki tōna moenga). 

REREKOHU: E mā, kei te hiainu wai ahau. 

RONA: Hei aha e Rere. Kua pau te wai. Mō te ata ahau haere ai ki te puna ki te whakakī i ā tātou tahā. 

REREKOHU:  (kua tata te tangi). E mā, kei te hiainu ahau. 

RONA: (kua āhua pukuriri i nāianei)  E moe, e Rere! 

REREKOHU: (kua tangi). E mā, kei te hiainu ahau! 

RONA: Aue, te tamaiti nei! Kāore he wai, e Rere! 

HINA: Turituri, e Rere, kei te hiamoe mātou! 

REREKOHU: (kua tino tangi i nāianei) . E mā ... tikina ... he wai... mōku! 

RONA: Ākuanei koe patua ai. Ka mutu te tamaiti tangitangi ko koe. He pōuri rawa a waho mō te haere ki te puna. Ka tūtuki noa iho ahau ki ngā rākau, ka pakaru ngā tahā. E moe! 

REREKOHU: (me te tangi tonu) E mā, kei te hiainu wai ahau. 

RONA: (Kua puta haere te kaha o tana riri) Aue, kāti! Ka haere ahau i nāianei ki te tiki wai mōu. Ahakoa taku mataku ki te pō, ahakoa tūtuki ahau ki te rākau, ahakoa pakaru atu ngā tahā, ka haere ahau. Ahakoa mate ahau, ka haere ahau ki te tiki wai mōu. Ai, taku whakatakariri ki a koe! 

Wahanga Tuarua 

KAIPĀNUI: E tiaho ana te marama i waho, engari he nui ngā kapua kei te rangi. Ka tīmata a Rona i tōna haere, me te mau he tahā i tētahi ringa, he kete i tētahi. He ara uaua tēnei, he ara kino mō te haere i te pō. Nā te mārama o te marama ka āhua pai. Heoi, kātahi ka āraia te marama e te kapua, ka pouri. Ka tūtuki a Rona ki ngā pakiaka i runga i te ara, ka hinga ki raro. 

RONA: Pōkokohua koe, e te marama! Mahue tō whiti mai hei whakamārama i te ara nei, ka huna kē koe i muri i te kapua.  (Ka tū ia ki runga) Titiro, kua whara taku waewae i tō mahi. Pōkokohua e! 

TE MARAMA: Kia tūpato e hine. Kia ngāwari ngā kōrero. 

RONA: Hei aha te kōrero mai ki ahau. Tiaho mai kia kite ai ahau i te ara. Pōkokohua e, whara noa iho ahau i a koe! 

TE MARAMA: E kī, e kī! Ka kanga mai koe ki ahau, Te Marama, tō rangatira. Inā tō kai! (Ka rere atu a Te Marama ki te hopu i a Rona.) 

RONA: Aue-e! Haere atu! Haere atu! 

(Ka hopu ia ki te rākau ngaio, ka pupuri.) 

TE MARAMA: Kanga mai anō! Ka kāwhakina koe e ahau ki te rangi hei taurekareka māku! 

RONA: E Marama e, aroha mai ki aku tamariki. Haere atu! Haere atu! (Ka whawhai atu ia.) 

TE MARAMA: Nāu te kanga, nāku te whakautu. Haere mai. Ka mauria koe e ahau i nāianei! 

KAIPĀNUI: I konei kei te mau tonu a Rona ki te rākau ngaio, me te pupuri tonu i te kete me te tahā. 

RONA: Aue-e! Kaua ahau e mauria ki te rangi. Aroha mai! I makere noa iho te kōrero! 

KAIPĀNUI: Engari ka toro tonu atu ngā ringa a Te Marama, ka tangohia atu a Rona, te rākau ngaio, te kete me te tahā katoa ki te rangi. 

RONA: Aue-e! Ahau-e-e! 

TE MARAMA: (he reo pēnei i te whatitiri) . Titiro mai e te ao ki tēnei wahine i kanga nei i ahau. Titiro mai, kei wareware koutou he atua anō ahau! 

KAIPĀNUI: I muri iho, ka rata anō te marama, ka tiaho mai i te rangi. Hei ngā pō atarau, hei ngā pō rākau nui, e kitea atu a Rona e pupuri tonu ana i te tahā, me te rākau ngaio. Kore rawa tētahi wahine i muri iho i kanga ki te marama. 

A

ārara   trevally (a fish) 
ā taihoa   in time 
anahe, anake o  nly 

 

H

heru   comb (for dressing hair) 
hohoro   quick, quickly  
hora   spread out 
hōro   shawl or headscarf 

 

I

iri suspend, hang 

 
K

kāore e taunga ana   not use to, unfamiliar with 
kārangirangi   confused (of thoughts, thinking) 
kāwhena   coffin 
kihakiha taku manawa   my heart was palpitating 
kiki   gig (a horse-drawn vehicle) 
kipakipa   to spur, to kick a horses' side with the heels while riding 
kūware   ignorant, unknown 

M

matara   in sight of 
minenga   gathering of people, a crowd 
moroiti   become smaller 

 

O

ohorere   fright 

 

P

pākaka   to stretch meat or vension by suspending 
panuku   sled 
peeti   mattress 

R

reina   rein (of bridle) 

 

T

taka mai te pō   nightfall 
tauā parekawakawa   wreath made of leaves and worn at a tangi 
tōpai   package 
tūmau   kitchen hands, cooks 

 

U

unuhi   remove (clothing, footwear), undo, take off 

 

WH

whakakapito   complete, to close 
whakamārō   to stiffen 
whakapī   peep, look at 
whiuwhiu i ngā ringa   wave the hands about