Te waka Aurere 

Te rā

Nā Maringikura Campbell

I te pō nei 

i mātakihia koe 

e māua ko aku tama 

i a koe e whakangaro ana 

ki tō rua i te moana. 

Ko te huatau hoki o te torotoro 

o ōu ringaringa 

me te tango maikūkū atu 

ki ngā ngaru 

kia hīpokina rātou ki tō pane 

ka moe. 

Kāhore he whanonga a Tangaroa

Nā Maringikura Campbell

I te atatū nei 

i takahuri koe i roto i tō moe, 

ko taku kiri i pukupuku i tō ohotanga 

ko tō wai tonu i horomia ki taku ihu 

i kōriporipo ki taku mata 

kia noho makariri ai ahau 

kia rutua. 

"E Tangaroa," ko tāku, 

"kāhore ōu whanonga 

mō te moe ngātahi 

i te moenga wai tai nei!" 

Te keri kāpia

Nā Kingi Ihaka

Kua puare kē ngā kanohi o Pita, engari e pōuri tonu ana a waho, e ahu atu ana ki te atatū. Ahakoa tēnā, kua tīmata ngā manu ki te tangitangi. E moe tonu ana ngā tāngata o te whare. E rongo ana a Pita i te haunga o ngā kākahu mākū e whakamaroketia ana i mua i te ahi. E haere kaha tonu ana te haunga o ngā kai i kainga e rātau i te pō o mua tata atu. Ka hoki ngā mahara o Pita ki ērā kai, ngā parāoa i tunua e tōna whaea, me ngā tāmure nunui nā rātau i hī mai i te moana. Ka pukukata a Pita me te mōhio nāna i hopu te ika nui o ngā ika katoa. 

 

E kore e tino roa atu kua tae mai ōna mātua ki te whakaoho i a ia ki te haere ki te mahi. 1 tēnei wā, kua nā ōna kanohi i te moe, engari e takoto tonu ana a ia. Ko tēnei tōna rā whānau. Huri ai a ia ki te tekau mā ono tau. E whā tau ināianei a ia e haere ana me ōna mātua ki te keri kāpia. Ehara i te mea kua hōhā a ia, engari kua tīmata a ia ki te titiro ki waho atu o tēnei rohe o Karikari i te Tai Tokerau. 

 

I te wā o te ao kōhatu he kauri nunui katoa i te mata o te whenua i Karikari. Engari i tēnei wā kua kāhore, kua hinga ērā rākau. E takoto ana ināianei i raro i te whenua, me ngā kāpia hoki. Tēnei taonga te kāpia he mea hei whakapaipai ake i ngā momo kakara mo tauiwi, hei mahi peita hāpiapia anō hoki. Ko ēnei ngā take i hiahia ai te Pākehā ki tēnei taonga, otirā me te Māori hoki, hei mahi moni. 

 

E rongo ana a Pita i ōna mātua e ngongoro mai ana i te rūma i tua atu. Ka pā tōna aroha ki a rāua. Ko ōna mātua he tāngata tino kaha ki te mahi, pērā anō me ngā tāngata katoa o tēnei takiwā. Pēnā e māngere ana, kua mate. Ehara i te mate tūturu, engari e mate i te whakamā me te kore kai. Mā te kaha anō o te tangata ki te mahi kua tae mai te oranga ki a ia me tōna whānau hoki. Ko tēnei anake te mahi e mahia ana i konei. Pērā anō ngā tāngata whai pāmu. Kia mutu te miraka kau i te ata, kua haere ki te keri kāpia. Ko te tino hiahia o ngā tāngata katoa e mahi ana i tēnei mahi, kia kitea e tētahi o rātou he kōhatu kāpia tino nui. 

 

I kapi a Pita i ōna kanohi, ka moemoeā. Pēnā e kitea ana tētahi kōhatu kāpia, kua ora te whānau me ia hoki. E oti e ia te haere ki te toa i Mangonui ki te hoko i te tera hei nohonga mō tōna hōiho a Riki. Kua roa nei a Pita e moemoeā ana mō tētahi nohonga mōna, engari nā tō rātou pōhara, kīhei i whiwhi. 

 

"E Pita, e ara! Kua tae ki te wā," te karanga a tōna whaea. I āhua pukuriri a Pita i te korenga o tōna whaea i mihi atu ki a ia i tēnei rā, tōna rā whānau. Ahakoa tēnā ka haere a Pita ki te horoi. Nō tōna taenga atu ki te kai tuatahi o te rā, nā tōna whaea i whakarite, ka tino whakamīharo a ia. Ko ngā kai he tika mō te kīngi — he parāoa, he kūtai, me ngā toenga ika o te rā i mua atu. 

 

Kua tae kē mai tona matua ki te kai. "E Pita, tēnā koe i tēnei tō rā whānau. Mea nei tā māua taonga māu. Ehara i te mea nui, engari i ēnei rā makariri, i a koe e mahi ana i ngā kerikeringa ko tēnei anō te koha tika." Ka kata a Pita i tōna kitenga i tēnei koha a rāua he koti nā tōna whaea i hanga mai i te wūru hipi. Pēhea kē te rahi! 

 

"Kia ora rā e Mā, e Pā mō tēnei koha. I te tuatahi i whakaaro ahau i wareware kōrua ko tēnei taku rā whānau. Nā reira, kia ora anō." 

 

"E tama e Pita, e pai ana, kainga o kai," te whakautu a tōna matua. "Nā te mea he rā roa tēnei, e hiahia ana ahau ki te haere ki tētahi atu taha o tēnei takiwā rapu kāpia ai, te āhua nei kua pau katoa ngā kāpia o tēnei taha e te Tararā." 

 

Ka whakaae atu a Pita. Engari e mōhio ana a ia ka nui te tino tawhiti mai o tō rātou kāinga ki tēnei wāhi e hiahia nei tōna matua ki te haere. Engari ahakoa, te āhua nei nā te mōhio o tōna matua kei reira pea ngā kāpia papai. 

 

E pēnei ana te āhua o tērā taonga te kāpia. Ko ngā kāpia e keria ana mai i ngā repo, e wehewehea ana ki roto i ngā whakaritenga e toru. Ko ngā kāpia o raro rawa atu, kīhei i tino nui te utu, e huangia ana he ota. Ko ngā kāpia tino nui te utu, ko ērā e kitea atu ana mai i tētahi taha o ngā keringa tae atu ki tērā atu taha. Pēnā he kāpia tino mārama te āhua, kua pai rawa atu. Ētahi o ēnei momo kāpia, pēnā e kitea ana, e ora te tangata i ngā putea ka puta mai, mō ngā rā toenga o tōna ao. I ērā wā, eke atu i te tekau mā rua tāra te utu mō te kiro kotahi te taumaha o ngā momo kāpia pēnei. 

 

Torutoru noa iho ngā kāpia pēnei. Ko te nuinga o ngā kāpia e kitea ana he ota. E rua, e whā tāra rānei te utu mō te kiro kotahi te taumaha mō tēnei kāpia. Engari, ka hari te iwi haere ki te keri kāpia pēnā e kitea ana e rātou e whā, e rima kiro ota i te rā kotahi, hei oranga mō rātou. 

Ka mutu te kai, ka kī ake te matua o Pita," Me haere tāua ināianei tonu e Pita, i mua atu i te rironga o te wāhi e whakaaro nei ahau i tētahi atu tangata." Ka tīmata rāua ki te whakarite i ō rāua kākahu, aha atu, aha atu, mō tā rāua haerenga. Nā te tawhiti, ka mauria e rāua ētahi kai me ētahi atu kākahu maroke nā te mea e hiahia ana rāua ki te moe atu i waho. E haere ana rāua mā runga i ō rāua hoiho. "Haere mai e Riki, haere mai," te karanga a Pita ki tōna hōiho. Kīhei i roa, ka tae mai a Riki, ā, ka haere a Pita me tōna matua ki tā rāua haere. I tēnei wā kua āhua mārama ake, ka pai tā rāua haere. He aha rā ngā painga e kitea e rāua i tēnei rā? Ko ēnei ngā whakaaro a Pita me tōna matua i a rāua e haere ana. 

 

I tūtaki rāua i ētahi o ngā tāngata e keri kāpia ana, engari, he ota anake ngā kāpia e kitea ana. I karanga mai rātou ki a Pita me tōna matua kia haere atu ki te kai. Engari kīhei rāua i mate kai i hiahia inu rānei, heoi anō i mihi atu, ka haere tika tonu. Kua tata pō anō te rā, kātahi anō rāua ka tae ki te wāhi i whakaaro nei rāua ki te haere. Ka makere i ngā hōiho, ka tukuna e rāua ki te inu i te puna i reira. Ka noho a Pita me tōna matua ki te whakatika ake i tētahi wāhi moenga mō rāua, he wāhi ngāwari te whenua, ā, me te maroke hoki mehemea ka ua. I kai rāua, engari ehara i te kai nui, heoi anō ko ngā toengā mai i te kāinga. Ka mutu te kai, ka moe rāua. 

 

I te atatū, ka ērā ara, ka tīmata ki te rapu kāpia. Me keri noa te whenua, me werowero rānei mā te piha, kātahi anō te kāpia ka kitea. Ko te piha nei he rino roa hei rapu i te kāpia. Mā te tangata e wero ki raro i te whenua. Ka kumea mai ki waho, kua titiro ki te koikoinga o te piha. Pēnā i pā te piha ki tētahi kāpia, kua kitea atu i te koikoinga e rapa ana ngā whakaaturanga kāpia ki reira. Ā, kua mōhio te kairapu he kāpia kei raro, kua keria ki runga. Pēnā te haere o Pita me tōna matua, ka mahi rāua i tā rāua mahi. 

 

"E Pā, haere mai, te āhua nei he kāpia nui kei raro," te karanga a Pita. Nā te mea kua kanapa katoa o mua o tana piha, he tohu pai tēnei, he tohu he kāpia kei raro. Ka haere atu te matua o Pita, ka titiro ki mua o te piha, ā, ka kite a ia, āe, he kāpia kei raro nā te āhua o mua. I reira e rapa ana ngā kirikiri o te kāpia. "E tama, āe hoki, ahakoa tō rā whānau i nanahi, he rā nui anō tēnei. Nā te āhua o te piha, e mōhio ana ahau he kāpia tino ātaahua kei raro nei." Ka keri rāua. No to rāua mutunga, ka kite rāua i ngā hua o tā rāua mahi. Ko ngā kōhatu i puta mai, e kore e taea e te tangata kotahi te hiki. Ka kī atu te matua ki a Pita, "E tama, haere, e hoki koe ki te kāinga ki te kōrero atu ki te Pākehā hoko kāpia kua kitea e tāua ētahi kōhatu kāpia nunui. Mauria mai ki konei, kia kite ai ia, ā, kia utungia ai tāua." 

 

I mua i tōna haerenga, ka awhi rāua i a rāua i te hari, nō te mea kua whai pūtea rātau te whānau, a, me Pita hoki, kua whai tera hei nohonga mō runga i tana hōiho a Riki. 

Tomo

Nā Kingi Ihaka

Kua āhua roa nei a Hone rāua ko Hine e haere tahi ana. A Hone nō Te Taitokerau, ko tana whaiāipo nō te taha o te maunga tapu a Hikurangi i Te Tairāwhiti. Otirā, ōna mātua me ōna tūpuna nō reira, engari i tupu ake a Hine i Heretaunga ki Hauraki. 

 

Ko te tau, ko te kotahi mano, iwa rau, ono tekau. I ērā wā e haere kaha ana ngā rangatahi ki ngā whare kanikani i Tāmaki Makaurau. Kei reira hoki ngā tino toa mō te kanikani, me te waiata i ngā waiata mō ngā whakataetae pērā, i whakahaeretia i ngā Rāhoroi katoa i aua wā. Kia mutu mai ēnei whakataetae, kua tīmata ngā rangatahi ki te whakawātea i te whare mō te kanikani. 

 

Tino rerekē hoki ngā kanikani o ērā wā ki ngā kanikani o nāianei. Me tino puriti te tama i tana hoa, ko ia hoki te kaiārahi i te kōtiro. Nā reira, māna a rāua e mau ki mua, ki muri, ki te taha, me te hurihuri hoki. He toa katoa ngā rangatahi i ērā wā ki ēnei kanikani. 

 

Engari ko te mea tino whakamīharo, ko ō rātou kākahu. Ehara i te kākahu e kitea ana ināianei, pēnei i ngā tarau tītore e mauria ana e te rangatahi o nāianei. Ngā kākahu o ērā wā he tarau kia rite anō ki te koti, me te hāte mā, me te here mō te kakī hoki. Ko ēnei ngā kākahu mō ngā tama. Mō ngā kōtiro, āhua rite anō, e kore rātou e mau tarau roa pēnei i te tāne nei, engari he kākahu tika mō te wahine. Torutoru noa iho ngā rangatahi i kai hikareti, i inu pia rānei i ērā wā. 

 

Nā, ko ēnei ngā wāhi i haerengia e Hone rāua ko Hine. Mai i ēnei āhuatanga, ka tupu ake te aroha o Hone mō tēnei putiputi. Te āhua nei i pērā anō a Hine ki a ia. I tērā pō i te taenga atu o Hone ki tōna kāinga, ka kī atu a ia ki ōna mātua, "E Pā, e Mā, e hiahia ana ahau ki te moe i taku whaiāipo." 

 

Ko te whakautu a te whaea, "He aha ngā whakaaro o ngā mātua o te kōtiro nei?"  

 

"Horekau anō ahau kia kōrero ki a rāua," te whakautu a Hone. 

 

Ka kī atu tōna matua, "Me haere katoa tātou me te whānau, me te iwi, ki te kāinga o ngā mātua o te kōtiro nei ki te tomo i a koe hei tāne māna. Engari, i te tuatahi māku e waea atu ki ngā mātua o Hine, āhea te rā tika mō tō tātou haere atu." 

 

E rima ngā motokā, kotahi te pahi, tata ki te rua tekau o ngā kaumātua mai i te iwi o Hone i tae atu ki te whakatakoto i te take, otirā, te tomo i tā rātou tama. I tō rātou taenga atu ki waho o te whare, ka tīmata ngā karanga a ngā tāngata i roto i te manuhiri, e haere atu ana. Ka haere ngā auē me ngā tangi a ngā kuia i a te ope e eke atu ana ki te whare. 

 

Ka hou atu te ope o Te Taitokerau, ka haere ngā mihi tuatahi ki ngā mate, ā, tae noa mai ki te take kua tūtaki nei rātou. Ko ngā kaikōrero mō Hine ko tōna matua me ētahi atu kaumātua i haere mai ki te āwhina i a ia. Ka nui ngā tāngata i roto i te whare. Ko ngā tuākana me ngā tēina o Hine i reira, me ētahi atu i haere mai ki te tirotiro noa. A rātou katoa me te manuhiri hoki e mau ana i ō rātou kākahu tino pai kia whai mana ai te hui me ngā kōrero. Ka mutu ngā whaikōrero, ka tū anō te matua o Hine, ka kī atu ki a Hone kia tū ki runga. Te tikanga rā, kia kite ai rātou i a ia. 

 

Ko tana pātai tuatahi ki a Hone, "He aha tō hiahia? Kua rongo ahau i ngā kaumātua e whakatakoto ana i te kaupapa nei. Engari, e hiahia ana ahau ki te rongo i a koe e kōrero ana." 

 

Ā, ka tū a Hone. I a ia e tū rā, ka rongo ia i te kakara o ngā kai o muri. Engari kīhai ōna whakaaro i ahu pērā mō te kai. Kua āhua mataku a ia. Ahakoa he hōia ia, kua haere ki ngā haerenga o Tūmatauenga, he āhua rerekē anō ēnei momo huihuinga tāngata. Kua rongo ia te werawera e heke ana i tōna rae. Ka tū ia (i tōna whakaaro rā) i te tū pakari. Ka mea atu a Hone ki te kaumātua rā i tana hiahia, otirā i a Hine hei hoa mōna, mō ake tonu atu. Ka tino kata te kaumātua rā. Ka rere ana kōrero. "He aha tō mahi? Kei hea ō moni? E hia? Ka taea e koe te tiaki i taku kōtiro me ēnā moni torutoru? Kua moe tahi kōrua?" 

 

Ā, kua rongo a Hone i ōna whatu e āhua mākūkū haere ana, me tōna mōhio kua kite mai te kaumātua rā. Ka kī atu te kaumātua, "E tama, kaua e tangi, nā te tamariki kē tēnā āhua!" Ka hē rawa atu te tū a Hone. 

 

Engari, kua āhua maroke ake ōna whatu. Ka mea atu ia, "E te matua, ko taku hiahia, ko te ringa o tēnei te tino putiputi o Ngāti Porou hei hoa wahine rangatira mōku. Kotahi anō te mahi e mōhio ana ahau, ā, ko tēnei ko te mahi hōia. E ahu atu nei ahau ki te toru tau e mahi ana i tēnei mahi. Engari, me tīmata te tangata i tētahi mahi hei whai oranga mōna me te wahine e hiahia ana a ia. Ahakoa he hōia anake, engari he mahi rangatira." 

 

Ko te whakautu a te kaumātua, "E Hone, tēnā koe mō ō mihi, engari e kore ahau e whakaae kia haere tahi koe me taku kōtiro. Ko taku hiahia, kia moe a ia ki tētahi tama whai oranga tūturu, ehara i tēnei mahi a te hōia. Nā, haere ai te tāne ki tāwāhi ki tana mahi, ka noho taku kōtiro ki te mokemoke." Ka tau a Hone me tōna ngākau pōuri e titiro ana ki tana whaiāipo. Ka titiro whakararo rāua, me te mōhio e kore e rite o rāua hiahia. Ka āhua mākūkū anō ngā whatu o Hine nā te mea ko tērā te whakatau a tōna matua, e kore oti te pēhea. 

 

Nā, i pērā te noho a te katoa i roto i te whare. Āhua pōuri ana ētahi. Ka peke ake tētahi o ngā kaumātua o Ngāti Porou, he matua kēkē nō Hine. Ka whakahaerengia e ia ētahi kōrero ātaahua. I mihi a ia ki ngā tini mate mai i Te Taitokerau, ā, tae noa ki ngā pari tapu o Rakiura. E mihi atu ia ki te manuhiri me te iwi kāinga hoki. Engari ko tōna kōrero tino pai rawa atu ko tōna tautoko i te tomo, otirā, kia moe tēnei tama o Te Taitokerau i tana irāmutu a Hine. Nāna i whakatau pēnei. I hoki mai ia i tāwāhi mai te rōpū hōia o te Hokowhitu a Tūmatauenga, nō reira, e tautoko ana a ia i ngā hōia katoa, me ā rātou mahi rangatira. Tuarua, tēnā pea ko tēnei te wā e titiro whānui ai Te Tairāwhiti ki tētahi atu iwi mō tētahi tangata tika, tangata pai, hei pā mai ki tā rātou putiputi, ā, kia whai kāinga anō Te Tairāwhiti i wāhi kē. Hei tāna, ko tēnei te tāne tika mā Hine, mō te iwi, mō rātou katoa. I mua atu i te mutunga o ngā kōrero a te kaumātua nei, i waiata a ia i tētahi o ngā waiata o te pakanga tuarua mai i Itari. Ko te ingoa o te waiata nei ko Te Aroha, engari i roto i te reo o Itari. Ka mutu te waiata, ka titiro atu a ia ki te matua o Hine ka keko atu, kotahi, e rua, me te katapuku iti nei. Ko Hone me te matua o Hine anake i kite, i rongo atu. 

 

Ka tū ake anō te matua o Hine, ka kōrero. Ki tāna kua titiro hōhonu a ia ki tēnei take. Pēhea ana me whakaae rātou ki tēnei honohononga o ngā tamariki nei, tēnā pea ā te wā ka puta he oranga? Whakaae ana te minenga. Ka tangi a Hine i te hari, me te koa, ka awhi atu i a Hone. 

 

Ka whakawāteatia te hui, ka noho ki te kai. I reira anō ngā kai tino reka. Engari kīhai a Hone rāua ko Hine i whai wāhanga mō te kai i tō rāua koa kua tutuki tēnei kaupapa, tō rāua tomohanga. Koia a Hone e tino aroha atu ai ki tērā kaumātua rongonui, hōia o Te Tairāwhiti. Kua mate rā ināianei. Haere rā e Pā, hoki atu ki ngā mātua tūpuna, nāu rā i whai huarahi ai a Hone ki tērā putiputi o Ngāti Porou. 

 

Kua tata ki te toru tekau mā rima tau ināianei a Hine rāua ko Hone e noho tahi tonu ana i roto i te mārena. Nā te aha? Nā te aroha, me te whakaaro hirahira o ngā mātua ki tēnei āhuatanga o te tomo me ngā tikanga hei āwhina atu i te whakaū pūmau a te tāne me te wahine. 

A – K  

A

amuamu grumble 

aroaroā sorrowful 

 

 

E

e kore oti te pēhea nothing more to discuss 

 

  

H  

hāpaia supported 

Harataunga ki Hauraki Kennedy's Bay in Coromandel 

hīpoki cover with, heap together 

hōia soldier 

huatau graceful 

 

 

I

Itari Italy 

 

  

K

kautere float 

keko wink 

kiri skin 

kiro kilo 

konihi move stealthily 

kōriporipo ripple, rippling 

M - P

M

māmā light (of weight) 

manawa reka fulfilment 

marutata close by, near 

mata, kanohi face 

matua kēkē uncle 

moe nanu troubled sleep 

morimoria embrace, touch, feel 

 

 

N

nā rested. 

 

 

O

ota chip 

 

 

P

pāhake, pākeke grown up, aged 

pane head 

peita hāpiapia varnish 

piha spear (a tool) 

pukupuku lump, lumpy 

puriti hold 

R – WH  

R

rae forehead 

rongo smell 

rutua shake, shook 

 

  

T

takamori slow in movement 

takarure flapping, in motion (of fish, birds) 

takere bottom (of sea) 

Tararā Dalmatian 

tautāwhi assist, support 

Te Taitokerau North Auckland 

tītore torn, shredded 

tomo arranged marriage 

torotoro reach out (with the hand) 

toromi drown 

 

  

W

wāhi taakae a place from whence one has come 

wai tai salt water, tide (of the sea) 

werawera sweat 

 

 

WH

whai oranga support or keep (for family) 

whanga wait 

whanonga manners