Te waka Aurere – te wāhanga tuarua

Nā Te Uri o Te Houtaewa

He maha ngā huihuinga i whakatūria e Hekenukumai i Aurere, hei wānanga mō ngā tāne e haere ana i runga i te waka, kia mōhio ai rātou ki ngā āhuatanga o te moana, o ngā hau, me te rangi. Ko ēnei hoki ngā tohu hei ārahi i a rātou, i a rātou e haere ana i Te Moana nui a Kiwa. Tētahi anō o ngā take i huihui ai rātou, kia kite ai rātou i te āhua o te waka i runga i te moana, me te whakatata i ā rātou ki ā rātou, tētahi ki tētahi. Ahakoa te nuinga o ngā kaumoana nō Te Taitokerau, ko ētahi no wāhi kē, ā, huri noa i te motu.  

 

I te wā e tāraingia ana te waka, ka mōhio ngā tāne nei ki te āhuatanga o ngā tikanga e pā ana ki ēnei mahi tapu, mai i ngā karakia, ā, tae noa atu ki te mānutanga o te waka. Nātemea, e rua kē ngā tahataha o tēnei waka, me te wāhi moenga ki waenganui, kia pai ai te haere tika a te waka i runga i te moana, he maha ngā rā i mahi ngā kaimahi i ā rātou toki ki te whakarite i tēnei kaupapa. 

 

I ngā pō, pēnā rā e mārama ana te rangi, ka noho ngā tāne i waho i te whare, mātakitaki whetū ai. Mā ēnei hoki ka mōhio rātou i te ara tika mō rātou e haere ai. Ko te kaiako i a rātou ki ēnei tohu, ko tētahi kaumātua nō Satawal, Micronesia. Ko tana ingoa ko Mau Piailug. He tino tohunga a ia mō ēnei mahi. Me mea rā he taonga tuku iho tēnei kua mau i a ia mai i ōna tūpuna. Te āhua nei kua ngaro tēnei āhuatanga ki a tātou te iwi Māori. Torutoru noa iho o tātou e mau tonu ana i tēnei taonga. Nā tō tātou kore anō e haere kaha i runga i Te Moana nui a Kiwa mā te waka, i kāhore ai pea tēnei taonga ki a tātou. Engari kua tīmata ake ētahi whare wānanga ki te ako i ēnei tohutohunga. Tētahi o ēnei whare e whakahaeretia ana ki te one i Tokerau Moana. 

 

I nga rā whakatā, Rāhoroi, me te Rātapu kua tae tae mai nga tāngata o te waka ki Aurere ki te mahi i ō rātou mahi. Engari i mua atu i tō rātou taenga atu ki Aurere, kua haere tētahi o ngā iwi kāinga ki te hao ika, ki te kohikohi tuatua me ērā atu kaimoana, pēnā rā e tika ana te tai, hei whāngai i te manuhiri. 

 

I te atatū, e pōuri tonu ana, kua ara ake ngā kaumoana, ka tīmata rātou me te karakia, tuarua ko te horoi, na, i muri iho, ko kai i te kai tuatahi o te rā. Ā, kātahi anō ka tīmata ki te mahi i ngā mahi i runga i te waka. Nā, pērā tā rātou haere, ā, pō noa. Nā, ko kai anō. Mutu te kai i te pō ka noho noho rātou, kia kōrero i ō rātou whakaaro mō ngā rā e haere ake ana. Ko tutuki kē i nga kaumātua te ingoa mō te waka. Nā rātou i whakahua hei ia ''Te Aurere." Ko tera hoki te ingoa o te moana i takoto tuatahi ai te waka nei. 

 

Kihei roa i muri iho, ka puta te tono a Hekenukumai ki a Tainui kia haere ake rātou ki Te Taitokerau ki te whakatapu, ki te whakatinana i a Te Aurere. Nā, ka tae atu Te Arikinui Te Atairangikāhu me ētahi o ōna kaumātua rangatira o Waikato. Ka whakatapua e rātou te waka. Ko te mea tika anō tēnei kia tiakina ai te waka me rātou o runga. He hui tino nui tēnei i kitea e ngā iwi o te motu. 

 

Kua tika kē i a rātou, ko wai mā ngā tāngata me haere i runga i te waka. Nā te tawhiti, metemea ko tēnei te haerenga tuatahi i Te Moana nui a Kiwa a te waka, o ngā tau tata nei, ko te hiahia he toru kaiārahi, he iwa kaumoana. Nā, ko rātou katoa ki raro i te rangatiratanga o Stanley Conrad. 

 

Engari he maha o rātou i hiahia, i whai, i pakari, ki te haere i runga i te waka. Engari hei a rātou ngā toetoenga, kei whara tētahi o te ope tuatahi, nā hei i a rātou ngā tāngata me hou atu ki te whakakī ērā tūranga pēnā ka wātea. Ko ngā kaiārahi nei e toru, ko tētahi nō Hawaii, ko Clay Bertlemann a ia. Me Mau Piailug hoki o te moutere Satawal, Micronesia rāua ko tana pononga, hei whakamārama i ana kōrero, mai i tō rāua reo ki te reo tuarua ki ngā kaumoana. 

 

Ahakoa e hē ana ngā tai me te hau ki te haere mā waka mai Aotearoa ki Rarotonga, ko te hiahia, me haere te waka ki Rarotonga i te marama o Oketopa, ki te tae ki reira mō te huihuinga a ngā tāngata katoa o Te Moana nui a Kiwa. Ko tutuki kē hoki tērā kaupapa. Nā, ahakoa anō, te haere ki tēnei hui nui, otirā tēnei hui tuaono kua whakatūria i tēnei taha o te ao hei wāhanga mō ēnei iwi ki te mahi i ō rātou mahi tapu tūturu, hei mātakitaki mā te katoa. 

 

Nā, ka whakaarongia me haere Te Aurere, he waka tūturu ki te tautoko, ki te whakamana ngā Māori e haere atu ana ki Rarotonga mō te kaupapa. I te tatanga ki te wā e haere ai te waka ki Rarotonga, ka haere a Hekenukumai ki te rapu i tētahi waka, waka tauiwi, hei haere tahi me rātou, te tikanga rā hei waka tautoko. 

 

I a ia e rapu ana i tēnei waka, ka whakaarongia e ngā kaumoana me ngā tāngata mōhio ki ēnei āhuatanga, hei aha ngā kai tika me mou e rātou i runga i te waka. Ko te take, ngā kai nei hei kai whai oranga mō ō rātou tinana, hei kai whakamahana i a rātou, pēnā ka riri a Tangaroa rāua ko Tawhirimātea. Tuarua, ngā kai nei, hei kai ngāwari, māmā noa iho ki te whakamāoa. Tuatoru he kai pai mo te tiaki e kore e kinongia e te rā e te hau hoki. 

Te waka Aurere – te wāhanga tuatoru

Nā Te Uri o Te Houtaewa

Ko tēnei tangata a Stanley Conrad te kaitohutohu. Kua haere a ia i mua atu mā runga waka pēnei. Engari i runga i te waka Hokulea, te waka tapu o ngā iwi o Hawaii. Nō reira, ka tino mōhio a ia ki tēnei mahi te kaumoana, me te ārahi waka mā ngā whetū mārama i te rangi. He tino tohunga rā tēnei tangata. Kīhai ētahi atu o ngā kaumoana ka haere tawhiti i runga i ēnei momo waka i mua atu. 

 

Nātemea nō ngā hau e whā ngā kaumoana, me te tawhiti anō o Aurere mai i ō rātou kāinga, ko ngā rā anake i wātea ai rātou, ko ngā rā whakatā i muri iho i ō rātou mahi tūturu. Nō reira ka tutuki te kaupapa i a Hekenukumai ia Rāhoroi, me te Rātapu, hei rā haere mai ki Aurere ki te mahi i runga i te waka, me te noho tahi anō, kia mōhio ai rātou ki a rātou. 

 

Ko tēnei ingoa, Aurere, he ingoa wāhi, he ingoa kāinga, engari ko te ingoa tūturu o tētahi awa e tere ana mai i ngā maunga, ā, puta noa i Te Moana i Tokerau. Kei konei tētahi o ngā kāinga o Hekenukumai. He kāinga ātaahua, he kāinga tino tata ki te taha o te moana. Nā ēnei mea katoa, i whakatūria ai e Hekenukumai hei konei rātou tārai ai i te waka. Ko tētahi anō take, nā te tawhiti o te ara, e kore te nanakia e tata atu ki te tūkino i ō rātou mahi tapu. 

 

I ngā rā whakatā, kua tae atu ngā kaimahi. Kua tīmata rātou i te tārai i te waka. Nā te tapu o te mahi nei, ka whakatutukitia e ngā tohunga o reira, ngā ture tūturu mō tēnei mahi tārai waka. Ko ētahi o ngā ture tapu [italics] kaua e kai, kaua e inu, kaua e kai hikareti i te taha, i runga rānei i ngā rākau kauri. Kaua anō hoki te wahine e tata atu ki ēnei taonga. [end italics] 

 

Tīmata mai i te ata me te karakia, nā, kua noho ki te kai i te kai tuatahi o te rā. Ki reira anō ngā parakuihi Pākehā engari ko ngā kai tino reka ki ngā kaimahi, ko ngā kai o Te Moana i Tokerau. Otirā he tamure, he kanae, he hāpuku, he kina, he pāua, he kūtai, he tuatua, aha atu, aha atu. Ēnei kai katoa i puta mai i te moana, i raro tata ake i te whare o Hekenukumai. Nā, i tua atu i ēnei momo kai moana, ki reira anō ngā kai mō te hāngi. He kau, he poaka, he hipi, he kūmara, he rīwai, he pūhā me ngā wāta kirihi mai ngā tahataha o ngā awa tini i reira. 

 

Nā te nui o tēnei kaupapa, i tika ai rātou i ō rātou hoa wāhine, hei whakamāoa kai me ērā atu āhuatanga a te ringa wera. Te āhua nei e mea tētahi tangata he kai anake ta rātou mahi. Engari kao. Me kai tika anō te tangata hei oranga mō ō rātou tinana. He mahi taumaha tēnei mahi te tārai waka. He mahi whakaheke werawera. Nā, kia tae mai ki te pō, kapi tonu atu nga kanohi, ngongoro kaha ana ngā ihu, ka tino hōhonu rawa atu te moe o ngā kaimahi. Ko ētahi pea e moemoeā tino ātaahua. 

 

Ko te tauihu o te waka me tārai e ngā tohunga kia rite anō ki tētahi whakairo e tare ana i roto i te whare tiaki taonga i Tāmaki Makaurau. Ko tēnei whakairo i kitea i raro i te whenua i Aurere i tēnei rau tau. Engari nā ngā mīhini a te Pākehā i whakatika te taonga nei nō te ao kōwhatu. Otirā, nō mua atu te taonga nei i te taenga mai o Kupe. Pērā rawa te tawhito. Nō reira, he whakairo tika anō tēnei mō te waka. Ko te mea tuatahi, he taonga tūturu nō te Māori tuarua, i kitea te taonga nei i te wāhi e hangaia ana te waka. 

 

I noho te huihuinga ki te rapu i tētahi ingoa mō te waka. He maha ngā ingoa i kōrerotia, engari, ko te ingoa i huangia ai, ko tēnei ingoa ko "Te Aurere". Tika ai, natemea i reira anō ka tārai a ia, ko reira anō te wāhi okiokinga, herenga rānei mō Te Aurere. 

 

Ka tatū ēnei kaupapa, ka tae mai te tono a ngā rangatira o ngā moutere o Raiatea. Otirā kia haere atu ngā tāngata katoa o te ao e ngākaunui ana, e hiahia ana rānei ki te ako i ngā āhuatanga o te mau waka i runga i Te Moana nui a Kiwa. I roto i nga kōrero, a Raiatea he wāhi tapu. He kāinga tawhito nō ngā tūpuna i mua atu i tō ratou hekenga mai ki Aotearoa. 

 

E kore te iwi Māori e ngaro — he kākano i ruia mai i Raiatea. 

 

Ko tētahi atu moutere kīhai i tino tawhiti mai i Raiatea, ko Huahine. Ēnei moutere ki raro i te mana o ngā tāngata whenua o Tahiti me ō rātou kaiwhakahaere ngā iwi Wīwī. I reira, i runga i a Huahine te waka o Hawaii te Hokulea, e tatari mai ana. E tatari ana mō te taenga atu o ngā rangatira o Te Moana nui a Kiwa. Ki reira rātou karakia ai. Nā, kātahi anō ka haere mā runga i a Hokulea ki Raiatea mō ngā karakia whakatapu, whakamutunga. Nō reira, e tika ana hoki, me haere a Hekenukumai ki ngā moutere nei ki te kite, me te rongo i ngā tohunga o tērā takiwā e kōrero ana mō te kawe waka. 

 

Rerekē ngā marae o ēnei motu ki ngā marae o Aotearoa. Ko ngā marae o reira, he whenua. Engari, ki runga i te whenua kua whakatakotohia e ngā iwi o reira, he kōwhatu hei ara, hei takatakahinga mō te tangata. Ki ngā tahataha o ēnei papa haerenga, he pātū roa, kua hanga anō e ērā iwi ki te kōwhatu. Nā, ki runga i ēnei pātū kua whakatūria e rātou ētahi atua. Me hanga anō ēnei atua i te kōwhatu. Ki runga i ngā kakī e tare ana ehia rānei putiputi hei tohu aroha. Pēnei anō i a tātou e mau taonga nei i ō tātou kakī. I ngā rā o mua, i runga i ēnei marae, e mahi ana ngā mahi o te ao kōwhatu. Te tuku toto tangata, me te patu taurekareka, puhi rānei, hei painga, hei oranga mō ērā momo atua. 

 

Ko te ingoa o te marae i Raiatea, ko Taputapuatea. He maha ngā marae o ērā motu, engari ko tēnei anō te marae tino tapu rawa atu. Ko ētahi o ngā kōwhatu e tū ana i reira, teitei atu i te tangata. Ahakoa pēnā koe, ka tū ki runga i ngā pokohiwi o tētahi atu, e kore tō ringa e pā ki te runga atu o ngā kōwhatu nei. Ko ētahi, pērā anō te teitei ki ngā moai o Rapanui me te taumaha hoki, engari kīhai i whakairotia. Nā, e pērā ana te āhuatanga o ngā marae o Raiatea. Ki te tae te tangata ki reira, rongo tonu atu a ia i te tapu me te wairua e hīpoki ana i te wāhi katoa. Horekau he whare, he wāhi nohonga rānei o ēnei marae. Ko tēnei te marae e haere atu nei ngā kaumoana me ngā rangatira mai i Huahine. 

Te pūrākau o te ngahere

Nā Ari Kuti Whaanga nō Ngāti Hine

I ngā rā o mua, i te wā kāinga, i a mātou e taitamariki ana, he nui ngā hua o te ngahere i akona mātou e ō mātou tuākana, e ō mātou tungāne, e ō mātou pāpā hoki. I tō mātou ake whenua, tino nui rawa atu te ngahere, engari he nui tonu ngā painga i puta mai ki te whānau ake, he whitawhita hoki a Pāpā ki ēnei mea, ki te mahi ahuwhenua. He nui ngā rākau o taua ngahere i whakapaua ki tō mātou pāmu mō ngā mahi katoa. He poupou pātene mō ngā taiapa, tae atu ki ngā piriti karawata o ngā rori i roto o te rohe ake, ngā whare nui, whare nohinohi, whare mō ngā poaka, me te whare miraka katoa; te kōneke tari i ngā miraka kai poaka, kirīmi hoki. Ko ēnei mea katoa i tīmata mai i ngā rākau o taua ngahere. Kāhore hoki he utu ki te moni, nōtemea ko koe, ko te whānau ake te rangatira. I tua atu o tēnā, mehemea he ahuwhenua te whānau, kātahi ka tino pai atu. He tangata ahuwhenua tō mātou pāpā, kāhore hoki he taima mō te okioki i a ia nei whitu tekau tau. 

 

I muri mai, kei te hoki ngā whakaaro ki ngā tohutohu e taea e ahau te honohono mō tēnei tuhinga. Kāti, ka nui te uaua ki te whakatakoto i ngā kōrero e tuhia ake nei. Koia nei ētahi o ngā mea i mahara ake au. 

 

Ko ngā rākau nei e rua i tuatuangia, tino roroa, e rua tahi. Kātahi ka taria mai i te ngahere ki te kāinga. Tata noa iho. Ā, ki reira ka tīmata te koroua ki te hahau i ēnei rākau tahi hei wakakai mō ngā poaka i roto i te taiapa poaka. Ko te tuarua he waka whāngaitanga i ngā kāwhe kau. Kāhore he mahi nui ki te whāngai ia kawhe i roto o te pākete. Kotahi tonu te mahi mō te katoa. Rīringingia atu te miraka i tētahi pito o te waka, ka neke atu ki waenganui. 

 

Kāti, i tēnei ko te rākau pūriri. Ka tuangia tēnā, ka tapatapahia e pāpā ki ōna hiahia. Koia nei ko te taiaha, ko te mere, ko te tokotoko, ko te hoari me ētahi atu. Erangi ka oti te tapahi ki tōna āhua e hiahiangia ana, ka mukumukua ki nga pepa kirikiri. Muri atu, ki ētahi pepa māeneene hoki. Tēnā ka pania ki te hinu hei whakaputa mai i ngā pai āhua o roto ake i tēnā rākau whakairoiro me te hinu kia tino piata rawa atu ai. Ko ēnei taonga kāhore hei hokohoko engari hei mātakitaki noa iho i roto i tō mātou whare. Hoianō mo ēnā. 

 

Te tataramoa he rongoā inu tēnei mo te maremare. Me kōhua nga rau ki roto i te wai kia whero rawa rānō te kara o te wai pēnei tonu i te tīraurau ka kohia he huka iti ki roto, nā, ka inu ai mō tō maremare. 

 

Ko te rito o te nīkau he kai tino rangatira, tēnā. Me kōhua e koe he poaka, he pēkana, he tuna rānei. Me tapatapahi kia nohinohi kia rite ki te tiu. Kia tata pea te maoka ka kuhua atu ai nga rito katoa o te nīkau ki roto. Me tapatapahi anō hoki ēnā kia nohinohi i mua atu o te kohinga tahi ki roto i ngā mīti, tuna rānei. He rite ki te kōhua rīwai. Ka āhua roa e koropūpū ana, ka werongia ki te paoka mehemea kua ngāwari. Kua tika tēnā, tākina ki uta. 

 

Ko te tāwhara ko te hua tēnei, ko te kōrito o te kiekie e tupu ana i runga i ngā rākau pūwharawhara. Ina haere koe ki te whawhaki tāwhara, me tari he pikini me tōna taupoki kia pai ai te kohi atu ki roto. Tēnā pea, kāhore anō i tino maoka tika, kia ahatia, me kohi ki roto i tō pikini ka taupoki ai mō ētahi rā ruarua. Ina tae ki te kāinga, hoatu he huka. Māhau tonu e wāriu atu ki te āhua tonu o te nui o tō tāwhara. Kia ahatia, he pai kia iti i te tuatahi, māhau anō hoki e āta whiriwhiri. Koia tēnei, ko tētahi o ngā tikanga e mau ana i ahau. 

 

Ko tēnei mea ko te notinoti. Mehemea kāhore te tāwhara i maoka tika i runga anō i tōna tuatahi i te pūwharawhara, kāti koia tēnei. Ko te notitanga me tango iho ngā rau o te kiekie kei runga, ka noti ai "herea" te kōrero. Ko te noti ki ahau he kupu Māori mō te "knot". I a mātou i reira ināianei, kua whai taima ki te titiro i tēnei mea ki ngā kupu whakahua. Kāhore e tika ana. Kāhore ahau e mōhio ko tēnei kiekie e whakahua nei ahau ko te tino kiekie e rarangangia nei ngā kete ātaahua. 

 

Ko te pūwharawhara, ko tēnei i tikina e mātou mō ngā tāpapa taro. I muri o te hauhaketanga o ngā taro māori, kātahi ka tatari, kōmiringia ngā mea mō te kai wawe, pērā anō te rīwai, tērā ko ngā taro hei purapura mō te tau kei te heke mai me tāpapa. Nā, i mua atu o te āta whakatakotoranga i ngā taro ki runga o ngā pūwharawhara, kua oti rā i a koe te whāriki ki roto i tēnei tāpapa. Nā, ka āta hoatu ngā oneone ki runga, kia rite tonu te hōhonu. Kaua e tino kaha nōtemea ina tupu ake he tino roroa rawa me te rahirahi o ngā tupu. Ka pai anō kia mātatoru kaha, kāhore e whati i te hau. He tino nui rawa atu ngā hua o te ngahere. Kāhore e taea e ahau te whakahuahua katoa ake ināianei. 

 

Ko te whekī he whanaunga pea tēnei ki te ponga. Hoianō, kei te mōhio ahau a raro o ngā rau amarara o te whekī he mā hiriwa. Koia tēnei tāku e mahara ake ana. Tērā ko tēnei rākau pea, i tikina tēnā e mātou hei whārikiriki i roto o ngā pouaka, tēpu rānei mō ngā rīwai. I muri i to kōmiritanga, ka wehea ngā purapura rīwai mō te whakatō ki roto i te whata rīwai. Hei otinga mō tēnei, me whakatakoto ētahi o ngā rau whekī nei ki runga o ngā pouaka rīwai hoki. Kei runga o ēnei rau he mōkehu ake. Mehemea ka ruia e koe, ka maringi iho ēnei mōkehu. He pai ina makere atu ki runga o ngā rīwai. Koia nā te kai patu i tētahi ngārara he wiri te ingoa. Tino kino ina kore e hoatu ngā mōkehu o ngā whekī nei. Kāhore te ngārara wiri e pai te noho. Koia nei pea te mahi a te mōkehu. Me mutu noa ēnei kōrero ki konei. Kia ora tātou. 

Ko te hua o te kiekie

Nā Maria Raroa nō Ngāti Porou

Kua ngaro haere te hua o te kiekie ināianei nōtemea kei te nui haere te whawhati te rau o te kiekie mō ngā mahi nuinui noa atu. He mahi whāriki, he mahi kete, he mahi pōtae, me ngā tukutuku. Tērā atu anō ētahi mahi ātaahua e mahia mā te kiekie. I mua, e nui ana te tipu o te kiekie, haere ai mātou ngā tamariki ki rō ngahere ki te mahi i te hua o te kiekie. Ko tōna ingoa he tāwhara. 

 

Ko te kiekie, tipu ai ētahi i runga i ngā rākau nunui piki haere ai. Ko ētahi o ngā kiekie ka tipu i raro tonu,ko ēnei momo e kīia ana he toropapa. Me mōhio tonu te tangata haere ki rō ngahere ki te wāhi kei reira ngā toropapa. Ko ēnei, kāore he mahi piki ki runga rākau ki te whawhati mai ngā hua. Ko ngā hua tuatahi o te kiekie e kīia ana he teure. I te wā tēnei o te hōtoke, ka kite atu koe i te teure e kohera mai ana i waenganui tonu o te kiekie. Kāore e ngaro mehemea kua māoa, kua pai mō te kai. Ko tōna waihanga he āhua pēnei i te paineāporo nei. Ka kite atu koe he pēnei i te miere nei. Ka whāwhā atu mehemea kua ngohengohe, ka tango haere i ngā kiri o waho, ka kai ai i te kai o roto. He tino reka rawa atu tēnei kai mehemea ka māoa pai. 

 

Ko te tuarua o ngā hua o te kiekie ko te tāwhara. He wā kē anō tōna māoatanga. Kia whakatata atu ki te raumati ki te wā e mahana ana te rā. E rua ngā huatanga o te tāwhara. Ko te hua tuatahitanga e kīia ana he kai nā te kiore. Ko te wāhanga tēnei mā rātou. I muri iho, ko te wāhanga mā te tangata. Ko ngā hua ēnei o muri iho i te wāhanga mā te kiore. He mōhio tonu rātou ngā kiore, he kai ngā hua i tēnei wā, mā te tangata. Tērā pea kua tūpai kē rātou, nōtemea ki te nui rawa te kai i te tāwhara ka āhua tūpai tonu koe. 

 

I rerekē te hua o te tāwhara i te teure. Ka kohera mai te kiekie kei te wāhi hua, kāore e ngaro koia rā i pai ai te hāngai ki te toropapa. Ka mutu tonu tō mahi he whakamātau haere i ngā hua, mehemea kua ngohengohe, ā, kua reka ki te kai. Me whatiwhati ngā hua ki roto i te paepae, mehemea rā he paepae tāhau. Mehemea kāhore, me whatiwhati ki roto i tētahi o ngā paepae kiekie, ka here i runga o ngā rau kia kore ai e wawā ki waho. Me waiho kia tū ana kia tino māoa katoa ngā hua i roto i te paepae, ka kai ai. He kai tino pai, tino reka anō hoki tēnei. He mahi ngahau ki te hāereere noa iho. Kāore hei ngā Rātapu, kia mutu te karakia i te ata, ka haere te tamariki ki te kai tāwhara, ko ngā ngahau ēnei a nga tamariki i aua rā. 

Ngā māra a Tāne

Nā Mereiwa Broughton nō Taranaki

Māra kai, māra putiputi, māra harakeke, māra rākau. Koia nei ētahi o ngā taonga a Tāne Māhuta. He nui ngā taonga i waiho ake i roto i te tāhuhu pakiwaitara a kui mā, a koro mā, i hiritia ai ki te tāhuhu o te whare. Te whakahekeheketanga kei ngā heke o te whare tūpuna, e kitea ai te whakairo, e kitea ai hoki ngā mahi tukutuku a kui mā, a koro mā. Nō reira koia nei ngā pā harakeke e kōrerotia nei a Tāne, ā, tae atu hoki ki ngā māra a Tāne. 

 

Ko ngā akoranga hoki kei ngā manu e kīia nei, he tūi, he kererū, he kiwi, he kea, ā, tae atu hoki ki ngā pīpīwharauroa, ā, ki ngā pīwakawaka, ki ngā moa i te wā i a rātou e mātau ana. Ko ēnei manu e taea ana, kei roto kei ngā iwi Māori o ō tātau marae maha, me ō tātau waka. E kohikohingia ana e kui mā, e koro mā, kia mahingia hoki ngā kakahu Māori ataahua e mau nei i runga i te tinana a tēnei mea a te rangatira, ā, tae atu hoki ki ngā kōhungahunga. 

 

Ko ētahi hoki o ngā harakeke, he kiekie, he tī, anā ko te harakeke muka e taengia ana ki ngā tae māori a Tāne Māhuta ki roto ki te whenua, ki ngā roto, ā, tae atu hoki ki te tahataha awa kia pai ai hoki te tae i ētahi o ngā harakeke. Kāore e rite ki te pīngao haere tonu mai, tipu tonu mai me ōna nei tae. 

 

Ko ētahi o ngā kai e kainga ana i roto i te ngahere, he kauka, he taro, he kūmara, he rīwai māori. 

 

Nā, ka hāereere haere ka titiro ki te ngahere. Kei roto hoki i te ngahere a Tāne Māhuta te oranga tinana, ki ngā rongoā, ki ngā rākau; he totara, he kahikatea, he hīnau, he pohutukawa. Ko te pohutukawa, he tohu tērā o te akaaka matua o te tīmatanga o te rā whānau a te tamaiti wairua. Koia nā te putiputi tuatahi e tipu ana e te takutai moana ka haere atu ki roto o Mātaatua ki te takutai moana, ki Te Tairāwhiti kei te pua mai te pohutukawa. Mōhio tonu tātau koia nei te tau ko te rā whakanui e mahia ai e ngā kuia, me ngā koroua, tētahi rā nui mō te whakamāramatanga i tohungia ai ko te rākau mauri a te iwi mōrehu o Aotearoa. Tōna tohu ko te pohutukawa i te rā whānau a te tamaiti wairua. 

 

Anā, i mua hoki, ā, ko ētahi o ngā rau he akaaka. Ka puritia mātau anā ki te takutai o te awa, ā, kua puritia e mātau, anā, pūtoro tonu atu ki roto i te wai. Arā, ko tērā rākau hoki he mahi hīnaki nā ō mātau koroua. Ka haere rātau ki roto i te ngahere, ka noho, ka karakia, ka whāwhā haere i ngā rau, ka whāwhā haere hoki i ngā peka, ka titiro ki ngā take, koia nei te rākau pai hei tuitui, hei mahi i te hīnaki mō te hopu tuna. 

 

Nā, koia nei ētahi o ngā taonga kei te ngaro haere. Kāre e kōrerotia ana e te tangata, engari mehemea he whānau, kātahi ka puāwai. Kia kitea ai hoki, kaua e rau kē ki tēnā rākau, engari āta tirohia. 

 

Nā ka haere mātau ki roto i te ngahere, taima e tamariki ana, he pōwiri anō mō tēnā whare a Tāne Māhuta, ki te whenua, ā, ki ngā mauri katoa hoki o te ngahere. He rerekē anō ngā pōwiri, anā koia nei ētahi o ngā taonga e kōrerotia nei e oti pai noa iho ana ngā mahi i raro i Tōna korōria. 

 

Koia nei, ka kī atu ki aku akoranga kei roto kei nga āhuatanga, ā, tae atu hoki ki te whāwhātanga i ngā tukutuku. Ka haere ki te rapu i ngā pīngao, ā, tae atu hoki ki ngā kiekie, kia tika ai hoki te hanga i ngā tohitanga o tēnei mea a te tukutuku. Ā, ka tae atu hoki, ka tirohia he rangi pai ana, kua pōwiri atu anō ki ērā rākau, ā, tae atu hoki ki te whenua kia pai ai hoki ngā mauri o roto o Tāne Māhuta. 

He pūrākau huarākau

Nā Hori Mahue Ngata nō Te Tairāwhiti

Ko tēnei kōrero, i rongo au ki a Wiki Haua e kōrero ana i tētahi huihuinga o mātau. Ko tēnei tangata, nō Whakapaurangi, wāhi o Te Tairāwhiti, kei te riu o te wai e karangatia nei ko te Matā. He wai tēnei, i heke mai i ngā pae maunga kei uta, ka kohi haere mai i ngā wai ririki o ngā kokoru, ka tūtaki ki te wai heke o Mangaōporo, ka awhi, ka toha atu i kona ko Waiapu Wai, puta rawa ki te moana i te urunga o te rā, i Rangitukia. Ko te pūrākau tēnei. 

Tērā tētahi tangata ahuwhenua, he mahi pāmu tana mahi. He nui ngā momo kararehe ki a ia, he kau miraka, he poaka, he hipi. He nui hoki te tamariki ki a ia, nā reira, ka whakakaha ia ki te whakatipu kai mā ngā kararehe, kia nui ai te hua e puta, hei oranga mōna, me tana whānau. Kātahi ka onokia e ia ngā momo kai katoa — te tōnapi, te kānga, te paukena, me ētahi atu taru whai tikanga, hei whāngai i ana kararehe. 

 

I te wā o te hōtoke, ka tīmata te taupoki i te whenua, tae rawa ake ki te kōanga, kua ngohengohe te oneone, kua tika mō te makamaka i ngā kākano. Ka huri ki te raumati, kua hanake ngā pihi, ā, kei te taha anō hoki e whai ake ana ngā taru. Ko te mahi i tēnā wā, he ngaki i ngā māra, kia pai ai, kia wātea ai te tipu o ngā kai. Heoi, kua tae ki te wā hei hauhaketanga, kua kitea atu e ia te hua o tana ahuwhenua. 

 

Kua tae tēnei ki te raumati, ki te wā e kaha rawa ai te wera o te rā. Ka tahuri ia ki te whawhati kānga, ka tari ki rō whata, i ngā tōnapi ki rōwhare. Ka toe ko ngā paukena hei mauranga māna ki te wāhi e tata ai te whāngai atu ki ngā poaka. Rokohanga ko te rarahi o te paukena, whakatakariri ana tērā. I te taumaha tonu o tēnei mahi ki te hikihiki i ngā paukena nei, ka tae mai te ngenge ki a ia, hei aha, ka whakakaha tonu ia kia oti rawa i a ia. 

 

I te kaha tonu o te wera, ka tau te rūhā ki runga ki te tinana, ka tae mai te maroke ki te korokoro. Ka puta te whakaaro, me haere a ia ki te kai huarākau hei whakamākūkū i tana waha. Kei tua atu o te māra ngā huarākau, he āporo, he pītiti, me ētahi atu huarākau papai. Ka tae atu ia ki nga rākau nei, ka tīmata te kai pītiti, ko ērā hoki nga mea kua māoa. Te reka o te pītiti. Ka kai ia, ā, ka ngata te hiahia, kātahi ka whakatau ki raro ki te whakangā, takoto rawa ki raro.  

 

I a ia e takoto ana, ka titiro whakarunga ia ki nga pītiti e tautau mai ana i runga, te ātaahua ki te titiro atu, te ngohe, te pūwhero o te huarākau. I a ia e titiro atu ana, ka whakaaro ia; kāore i te tika te waihangatanga a te Kaihanga i ngā kai i hōmai e Ia ki te ao, hei kai mā te tangata. Inā ngā pītiti nei, te reka ki te kai, engari ka hangaia mai kia pēnei rawa anō te paku. Tēnā ko ngā paukena e takoto mai rā i te māra, te porokawa noa iho, ka hangaia mai kia pērā rawa te rahi, kore ana e taea e te tangata kotahi te hiki. 

 

Ka roa ia e whakaaro pēnei ana ka tae mai te mate moe ki a ia. Te rawe hoki o te marumaru o ngā rākau, ka reka rawa atu te takoto. Ka moe ia. E moe ana ia, ka pupuhi te hau, ka tīmata ngā rākau ki te rūrū, me te takataka iho o ngā huarākau. I tētahi takanga, hāngai tonu ki runga i tana rae te pītiti, pakaru ana tērā ki runga i tana konohi. I reira, tumeke ana te ohonga ake o te tangata nei, ohomauri ana te pekenga ki runga.  

 

"E hika! He aha tēnei?" 

 

Ka rere te ringa ki te kanohi e tāpia ana te pītiti i runga. 

 

"Ā, koia rā, i mahara au ko au te mea mōhio ake i te Kaihanga. He tikanga katoa kei Ana mahi. Mehemea hoki i waihangatia e Ia te pītiti ki ngā paukena e takoto mai rā i taku māra te rahi, e, tērā anō au e ora i tēnei rā?" 

A – K 

A

ahuwhenua farming, industrious 

amarara umbrella 

 

  

H  

hahau hew, shape out 

hanake come forth 

hauhaketanga cultivating, digging up of crop 

hikihiki lifting continuously 

hīpoki covering 

hiriwa silver 

honohono join 

 

 

  

K  

Kaihanga Creator 

kaitohutohu instructor 

kapi close (of eyes) 

karawata culvert 

kaumoana sailor 

ki reira, i reira there 

kohera display 

kohia add to 

kokoru bay 

M – P 

M

makamaka throwing, planting 

manutanga floating of canoe 

marumaru shade, shady 

moai stone monument 

mōkehu frond (of fern) 

mou, mau to take 

 

 

NG 

ngaki remove weeds 

ngohengohe soft 

 

 

O 

okiokinga resting place 

 

 

P 

papa haerenga footpath 

pātū edge, boundary, wall 

pihi shoots (of plants), new growth 

pikini billycan 

pononga servant 

porokawa very sour 

pōwiri, pōhiri welcome, greet, pay homage 

pūwharawhara growing in clumps 

R – WH

R

rokohanga needless to say 

rui shake 

rūhā tired out 

  

 

T  

tākina ki uta remove or shift to side 

tāpia sticky 

tāpapa seed bed 

taru whai tikanga pastoral crops 

taupoki turn over (of soil) 

te urunga o te rā the rising place of the sun 

tīraurau tea leaves 

tiu stew 

toetoenga left over 

toha spread, spill out 

tuatuangia chopped down 

tūpai groggy 

 

 

W  

wāriu measure, judge, value 

wawā fall apart 

wiri weevil 

 

 

WH 

whakatō to plant 

whara mishap, accident 

whāriki layer 

whata platform, crib 

whawhaki break off with twisting action 

whawhati kānga plucking corn  

whitawhita zealous, quick moving, full of life