E tō te rā i waho o Mōtu 

Nā Maaka Jones nō Whanau a Apanui, Ngai Tahu

He maumaharatanga mō te tāne, te matua me te tipuna ko Pax Nigel Jones.

E tō e te rā i waho o Mōtu i te pae raro o Whakaari 
Pūmau ana tō heke i tō heke raro e hika e - e 
Kore rawa koe te tatari noa ki te huringa muri e - 
Engari mārō ana tō tū ki te poroporoaki mai e 
Ki te Ao mārama, ki te Ao tangata, ki te Ao hurihuri 
Tīahoaho ana te murara mai o tōu kanohi 
Whakakoi ana koe i āu hoari hei aha e? 

Tērā pea kei tua o te pae raro o Whakaari tāu e hiahia nei 
Ahakoa a Ranginui i whakapekapeka i tō huarahi ki ngā taura kapua, 
Kore rawa koe mō te tōmuri e 

Pōhēhē ana koe ka whai atu au e, 
I āu mahi māminga! Aha ha! 
Taotū ana i a koe te pae raro o Whakaari 
Kākari mai ana kōrua – riro atu ana koe i te pae raro  

Totohe ana koe ki te haere i tāu haere, ā, toromi ana koe 
Nanati ana te wheke a Tangaroa i to kakī – 
Whakatahataha ana tō haere, whakatahataha ana ō mōata 
I muri tonu mai i tō whakaahuatanga 
i a koe i runga i te kare o te wai o te Moananui a Kiwa 
Pīata ana te moana i a koe, 
Engari kua tīmata kē a Hineahiahi ki te toha i tōna huru 
Kia hiwa rā! Kia hiwa rā! 

Mokemoke ana te tū a Whakaari i waho o te moana  

Anō he whenua mahue  

Ko te kare anake o te ia o te moana, 
E papaki kau ana i te akau e rongona atu ana 

Rere pōpoto noa, te rere a te kawau i runga i ngā wai pōpokorua 
He kai rā mā taku noho puku e 
E tō e te rā, e moe e te rā i tekau ma rua e 
Hei tō hokinga mai  

Ka ao, ka ao, ka awatea! 

Pānia

Nā Tuiri Tareha

Ko Pānia ināianei he papa kōhatu e whā māero pea te tawhiti atu ki waho o Hukarere. I kau mai ai te wahine nei ki uta i ngā ahiahi, i te tōnga o te rā, ā, hei te ata pō, i mua atu i te putanga mai o te rā, ka hoki anō ki tana iwi i te moana. 

Ko te wāhi nohoanga o Pānia, ina haere mai ki uta, ko roto o tētahi pū harakeke, e tipu ai i te taha o te puna wai māori, i te pūtake o te pari o Hukarere, tata atu ana ki te moana. 

I tētahi ahiahi ka hiainu wai tētahi rangatira e noho pātata ana ki reira, ka haere ki te puna nei me tana tahā, ki te inu wai. I a ia e inu wai mai ana i tana tahā, ka kite atu ia i a Pānia e noho mai ana i roto i te pū harakeke. Ko tana haerenga atu, ka mauria ki tana whare, ka moe rāua. Otirā, i te ata pō, ka hoki anō a Pānia ki tana iwi i te moana. Hei te ahiahi ka hoki mai anō ki uta ki tana tāne. 

Ka taka te wā ka whānau te tamaiti a Pānia he tāne, maheni tonu. Kāhore he huruhuru o te māhunga ka tapaia tonutia iho ko Moremore.  

I tēnei wā ka pā te āwangawanga ki tana tāne kei riro tana tamaiti i te iwi o te moana. Kātahi ka haere ki te tohunga ki te ui tikanga e mau ai tana tamaiti rāua ko te whāea. Ka mea te tohunga me tuku a Pānia rāua ko te tamaiti kia warea e te moe, ka uta he kai maoka ki runga i a rāua, kia kore ai e hoki ki te moana. Otirā anō te raruraru, kāore pea i pai te tāmaoatanga o te kai, ina hoki anō a Pānia ki tana iwi i te moana, oti atu. Ko te tamaiti i hurihia hei mango taniwha. Ko āna wāhi nohoanga ko Hukarere me Rangatira, kei te ngutuawa o Ahuriri. 

Ko Pānia ināianei, e ai ki te kōrero a te hunga mahi ika, ina purata te moana, ka kitea tonutia iho e takoto tāpapa ana, pango tonu ngā makawe o te māhunga, ā, ko ngā ringaringa matoro mai ana ki uta. 

E ai ki ngā kōrero a ō mātou pakeke, he toka ika ināianei. Kei roto i te kēkē mauī he rāwaru anake ngā ika o reira; kei te kēkē matau he tāmure anake ngā ika o reira, kei waenganui o ngā kūhā he hāpuku anake ngā ika o reira. He tauranga tapu i te wā i a ratou. Nā te Pākehā kua noa noa iho, kua kore e rite te nui o te ika ki reira me te wā o mua. 

Tāriana poaka puihi

Nā Kahu Sterling nō Te Whanau a Apanui

Tāriana poaka puihi 
Rei koi e, 
Warowaro horuhoru 
Rō poharu e 
Tukituki rarauhe 
Tātarāmoa e, 
Tutū āna huruhuru 
Kiri pātio e 
Tō momo 
He Kāpene Kuki 
Māhunga kaitā e 
Tae atu ana hoki 
Ki to ihu roa e 

Nāhau e te tāriana 
Ka whakapapatia 
He momo kurī 
Hei kimi 
Hei whai 
Hei hopu 
I tō tinana e 
Kātahi rā 
Ka puta 
Te pākiwaha e 
Me ana koe i kite 
Whu! 
Ka mau kē te wehi e 

Tō rongonui 
E ngutuhia ana 
Huri noa te motu 
Me ana koe i kite 
Whu! 
Ka mau kē te wehi e 

He kōrero mō Paikea

Nā Te Tari Mātauranga o Turanganui a Kiwa

Ngā Kaikōrero 

Te Kaipānui 

Paikea 

Ruatapu (te teiana a Paikea) 

Ūenuku (te matua o Paikea) 

Haeroa 

Paemahutanga (te kōkā o Ruatapu) 

Tama tuatahi 

Tama tuarua 

Tama tuatoru 

Tama tuawha 

Tama tuarima 

Te tokomaha 

Ngā tama (tokomaha ratau) 

Ngā tohorā 

Ka kitea he ingoa

Nā Kahu Stirling nō te Whanau a Apanui
Nā Jenny Rendall te pikitia

I te tau 1978, kua tokowhā kē a māua tamariki. Ko tā māua pōtiki kua tekau kē. I tētahi ata ka rongo au i taku rangatira e rūrū ana i a au. Ka oho ake au ka kī mai a ia,  

"Ei, kua hapū anō ahau." 

Nātemea e matemoe tonu ana au, kāre au i āta rongo, ka kī atu, "He aha?" 

Ka kī anō mai a ia, "Ei, kua hapū anō ahau." 

E, kātahi au ka āta rongo ki tana kōrero kātahi ka ūmere, "Yoohoo! Kei reira! Kei reira!" 

Tahuri tonu atu au ki te awhiawhi i taku hoa ki te kihikihi hoki. Ka roa tonu māua e awhiawhi ana kātahi a ia ka kī mai,  

"Kotahi marama kē au e mau ana i tā tāua tamaiti. Mataku rawa atu au ki te whāki atu, kei whakatakariri koe." 

"E, e kore au e whakatakariri. Ka puta anō he uri mā tāua ki te ao." 

Ka whakaritea e māua me ana ka whānau he wahine, māna e tapa te ingoa. Ki te whānau he tama, māku e tapa te ingoa. Nā, ka tata tonu taku hoa ki te whakawhānau, ka haria e au a ia ki te hōhipera. Ka whanga, ka whanga. Ko taku matekai paipa hoki, engari he pānui i mua i a au,  

"Kaua e kai paipa." 

"Ā, anā kē te tākuta." Ka kī mai, "Kua ura atu to kui ki te rūma whakawhānau." 

Ka kōrero atu au ki te tākuta, ka whakaae mai kia uru atu au kia kite i tā māua pōtiki e whānau ana. Ka puta mai te māhunga. "Kia tere e kui. Panaia mai! Panaia mai" 

Ko tāku e whāwhai ana kia kite atu au i te tohu a te tāne. E, ka whānau mai he wahine. 

"E Kahu, kei te tuōhu kē tō māhunga. Pōuri atu tō āhua." 

Kāre au i kōrero. Kua mōhio kē hoki au ko tana ingoa he ingoa Pākehā kē. 

"E Kahu, kei te whāki mai o whatu kāre to hinengaro i te rata mai. He aha ai? Nā te ingoa?" 

"Āe, na te ingoa." 

"Ā tēnā, ki te riro māhau e tapa he ingoa, ko wai te ingoa?" 

Tere tonu taku kī atu, "Te Rongopai i Tirohia." 

"He tipuna nōhou?" 

"Kao. Mahara ake koe ki te wā i haps ai koe? Rekareka rawa atu tāua. Te Rongopai tērā. Nā, nātemea i kite atu ōku whatu i te whānautanga, koina tēnā ko i Tirohia. Anā, ko Te Rongopai i Tirohia." 

A

aitia   beget 
akau   shore 
anā to kai!   take that! 
ārikarika   restrain(-ed) 
āwangawanga   concern 
awhiawhi   hug 

E 

e ai   according to 

H 

hao   envelop  
hāparangi   call out, shout 
Hineahiahi   Evening Maid 
hinengaro   thoughts, conscience 
hoari   sword(s) (of light) 
horuhoru   grunt(-ing) 
ukarere Hukarere   Point, Napier 
huru   cloak 

I

ia   current 

K 

"ka mau kē te wehi"   "you would have been amazed" 
"Ka whanga, ka whanga"   "I waited and waited" 
kāhu   sea hawk 
kahupō   cloak of darkness 
kaihautu   fugleman, guide 
kaingākau   satisfy 
kaitā   large 
kākari   struggle 
kāore he aronga   no direction to turn, no escape 
Kāpene Kuki   Captain Cook 
kare   flicker 
karemu   plug, bung 
Kei reira!   It's there! Right on!, Choice! 
kēkē matau   right armpit 
kēkē mauī   left armpit 
kiri pātio   calloused skin 
kohuru   murder, killing 
kore kiko   ill begotten 
koropupu   turbulent 
kua noa noa iho   free of tapu 
kumu   bowels 

M 

maeko   moulting 
māharahara   engross(-ed) 
maheni   bald 
māminga   trick(s) 
manu tukutuku   kite 
maoka   cook(ed) 
mārō   unflinching 
Maruaroa   second month of the Māori year - midwinter (Maruaroa o te Takurua) 
Matahi   eleventh month of the Māori year 
mātāmua   eldest child, first born 
matoro   outstretch(-ed) 
māunu   float(s) 
meamea   of no consequence 
mōata   mortar shell(s) 
murara   light 

N 

nanati   construct/strangle 

NG 

Ngahuru   tenth and eleventh months/Autumn 
Ngahuru   mātāmua flush of Autumn 
Ngahuru pōtiki   late Autumn 
ngaki   avenge 
ngaru nunui   tidal wave 
ngata   satisfied 
ngaukino   burning (of pain) 
ngutuhia   spoken of noho 

O 

oranga   save 
oti atu   never to return 

P 

pākiwaha   braggart, boastful 
panaia mai!   push! 
papa kohatu   reef 
papaki  slapping 
pāpun  i to stop, to plug 
pēhi   trouble 
pīata   alight 
piu   wield 
poharu   mud hole 
pōhēhē   mistakenly think 
pōhututanga   splashing ashore 
pokaina   drill, bore 
porotēteke   sommersault 
pū harakeke   flax bush 
pūare   hole 
pūkenga   skilled 
pūmau   permanent 
puna wai māori   freshwater spring 
purata   clear 
purua   place upon 
pūtake   base 

R 

rangatira   wife 
Ranginui   Sky Father 
rārunga   upward(s) 
rata   agree, friendly 
rāwaru   cod 
rei koi   sharp tusks 
"rekareka rawa atu tāua"   "we were both overcome with joy" 
rekereke   heel 
riro māhau   your decision 
rongonui   fame 
rūrū   shake 

T 

tahuri   turn 
taitaia   contempt 
taka te wā   after a while 
takapau wharanui   mat of royalty 
tāmaoatanga   cooked 
taotū   stab 
tapa   name 
tapaia   named 
tāpapa   to lie flat 
tārāuma   chest 
tāriana poaka puihi   wild boar 
tātarāmoa   bramblebush 
tatari   pause 
tauawhiawhitia   embrace 
taunga = tauranga   fishing ground 
taura kapua  ropes of cloud 
tīahoaho   glint 
tītaritari   acrobatics (scatter about) 
tō   setting (of sun) 
toha   spread 
tōmuri   behind 
toromi   drown 
totohe   obstinate 
totohu   sink, dive 
tuawhenua   land 
tuōhu   bow 
turuturu   reside permanently  

U 

ui   ask 

W 

wai pōpokorua   pool 
warea   overcome 
warowaro   wallow(-ing) 

WH 

Whakaari   White Island 
whakahauhau   order, urge 
whakakaho   raise 
whakakoi   sharpen 
whakapapatia   bred 
whakapekapeka   turn aside 
whakarauora   save alive, captive 
whakarerere   flying 
whakarewa   launch 
whakaritea   decided 
whakatahataha   slide 
whakatakariri   to anger 
whakatakataka   bombardment 
whakatakoto   plan 
whāki disclose,   reveal 
whāki atu ngā rongo   reveal the story 
whanatu   arrive 
whāwhai   impatience 
whenua mahue   abandoned, (land) 
Whu!   Whew!