He kōrero whakataki

Hei tautoko tēnei rauemi i te pouako e whakamahi ana i te pakiwaituhi Ōtātara Pā i roto i ngā whakaakoranga arareo Māori. 

Ngā whāinga mā te ākonga 

E rua pea ngā tino whāinga mā te ākonga.  

1) Kia mōhio ki ngā kōrero mō ngā tīpuna me ā rātou mahi. Ko tēnei tētahi o ngā kōrero tīpuna nō ngā hapū o Ngāti Kahungunu ki Te Whanganui-a-Orotū. Nō roto i te takiwā o te rautau 1600 i te wā i te taenga tuatahitanga mai o ngā uri o Kahungunu ki Te Whanganui-a-Orotū. Mā te pakiwaituhi nei e whai wāhi ai ngā ākonga ki te tūhura i ngā mahi a ngā tīpuna me ētahi tino kaupapa i ō rātou nā wā, pērā i te: 

• kōrero mō tētahi pā rongonui 
• mana rangatira 
• hono o ngā tīpuna ki te whenua  
• kimi whenua hou 
• whakapākūhā.  

Kua riro mā te pakiwaituhi e whakaahua ngā mahi a ngā tīpuna o mua, tērā ka toko ake i ētahi whakaaro ki ngā ākonga ki ā rātou mahi me ngā tikanga i whāia. 

2) Te Reo Matatini (Māori language literacy). Ka taka i raro i te kaupapa o Te Reo Matatini ko te reo ataata, reo ā-waha, reo tuhituhi me te reo taiao. I tua atu i te whakawhanake i te reo matatini, he huarahi pai ngā pakiwaituhi hei whakawhanake i: 

• te māiatanga  
• te auahatanga  
• ngā pūkenga aroā  
• te mōhiotanga ki ngā tikanga a ngā pakiwaituhi  
• te mōhio hoki ki ngā mahi a ngā tīpuna. 

Ko tētahi painga o te pakiwaituhi he māmā te whai i te ia o te kōrero mā ngā ākonga katoa ahakoa te taumata me te tau ā-kura. Mā ngā pikitia tonu te tāhū o te kōrero e whakaatu, e taki haere. He pai hoki te pakiwaituhi mā te ākonga horokukū ki te pānui pukapuka. Heoi me mōhio tonu me pēhea te pānui i te pakiwaituhi kia mārama ki tōna hanga me ngā ariā o roto. 

Te whakapapa o tēnei kōrero 

Nō hea tēnei kōrero? 

He kōrero tēnei mō tētahi pā mātāmua, pā tūwatawata o te rohe o Te Whanganui-a-Orotū. Ko te kaupapa mātua ko te taenga mai o Taraia me ōna piringa i Tūranga-nui-ā-Kiwa me te tūtakitanga o te iwi whakaeke ki te tangata whenua. Ko Tūrauwhā te ariki nui o te pā o Ōtatara me Hikurangi pā hoki. He uru a Tūrauwhā nō ngā tīpuna taketake o tēnei takiwā, arā, nō Orotū, nō Whatumāmoa. Hei mokopuna tuarua a Taraia ki a Kahungunu. Kei te whārangi 29 o te pukapuka tētahi whakapapa poto e whakaatu ana i te kāwai heke mai i a Tūrauwhā. Ko te kaupapa o tēnei kōrero ko te rautaki i whāia e Taraia hei whakaū i tōna mana i runga te whenua, me ngā āhuatanga i puta hei whakararu i tana rautaki. 

Nā wai ngā kōrero?  

I ahu mai tēnei kōrero i ngā uri o te hapū o Ngāti Pārau ki Waiohiki. Ko rātou hoki ngā uri o ngā rangatira nā rātou te pā o Ōtatara i waihanga i ngā rautau ki mua. Nā rātou anō i whakarite huarahi kia kitea ai te hanga o te pā me ōna tohu e te ao whānui. Ko Ngāti Pārau hoki tērā e pupuri ana i te mauri o te pā me ōna herenga kōrero. 

Te hunga nāna i wānanga te kōrero 

I hua mai te tāhū o tēnei kōrero i tētahi hui i tū ki te marae o Waiohiki i te marama o Hereturikōkā 2021. 

I reira, ka puta ngā kōrero a te whānau mō te kaupapa me te kōrero e hiahia ana rātou ki te whakaputa. 

Ka raupapahia ngā tino āhuatanga o te kōrero kia kite tonu i te takoto ki tā te pakiwaituhi. 

Nā wai te kōrero i whakamana? 

He mea whakamana tēnei kōrero e ngā Tarahiti o te Ngāti Pārau hapū.  

Mō te kaiako

Ko te pakiwaituhi tētahi momo pukapuka e riro mā te pikitia e kawe i te ia o te kōrero. Me kī, ko tā te pakiwaituhi he whakaraupapa waituhi, mahi toi rānei. Haere ngātahi ai ko ngā pikitia me ngā tuhinga hei kawe i te ia o te kōrero. Ko ngā kupu ka tuhia he poto, he upoko kōrero poto, he kōrero ā-waha rānei nā ngā kiripuaki.  

Ko te tikanga, kua taunga kē ngā ākonga ki te pānui i tēnei momo pukapuka. Ka mutu he pai ēnei pukapuka mā ngā ākonga horokukū ki te pānui. 

He mihi 

Tēnei te mihi ki a Te Po Marie Hawaikirangi, mōna i tuhi ngā ngohe me te tauira whakaaronga. 

Torohia te pouaka "Mō te rauemi" ki raro nei e kite ai ngā rauemi hāngai: TSM-Core-Resource-Info_FA (.pdf)

Taumata: 4–5 | Te Reo Māori, Tikanga ā-Iwi, Ngā Toi 

Te momo o te tuhinga: He kōrero tūhonohono, he tātai kōrero ā-iwi, he pūrākau 

Te Reo Māori 

Ā-WAHA 

4.2 Ka whakapuaki patapatai hāngai tonu, kōrero whakamārama, tautohetohe rānei kia puta ai te reo hīkaro, te reo whakamana hoki. 

4.3 Ka mārama, ka whakamahi i ngā kīanga whakaahua, kīanga whakarite hei whakaniko i te kaupapa. 

4.6 Ka whakamārama i te hononga o ngā momo kōrero Māori ake nei, kōrero kē atu hoki i roto i tētahi kaupapa ōkawa.   

5.1 Ka whakamārama, ka tautohetohe rānei i tētahi kaupapa e puta ai te reo hīkaro, te reo whakamana, me te reo whakaahua.  

5.4 Ka whakarite, ka whakamārama i tētahi kaupapa kia kitea ai te āhua o ngā momo kōrero Māori ake nei, ahakoa te kaupapa. 

Ā-TĀ

4.3 Ka whai whakaaro ake ki te pūtake o te tuhituhi me te kaipānui.   

4.4 Ka tika te tātaki kupu hou me te whai i ngā ture o te reo. 

4.5 Ka whakamahi i ētahi rautaki rangahau mō te huhua o ngā take.  

4.7 Ka whakarōpū i ngā whakaaro e ōrite ana, e hāngai ana ki roto i tētahi mahere tuhituhi, kia kitea ai te noho raupapa mai o te tuhinga.  

5.1 Ka tautohu, ka arohaehae i ngā āhuatanga ake me ngā tikanga mahi o ētahi momo reo tuhi, reo ataata o tēnā, o tēnā kaituhi, kaitā rānei. 

5.6 Ka whakamahi i ngā āhuatanga maha o ngā momo reo tuhi hei whakaniko i ngā tuhinga whānui, hei akiaki anō i te kaipānui kia whai whakaaro ake ki te kaupapa. 

Ā-TINANA 

4.1 Ka mārama ki te reo ā-tinana i ngā horopaki huhua, ahakoa ōpaki, ōkawa rānei. 

4.2 Ka hāngai te reo ā-waha, ā-tinana ki te kaupapa. 

5.2 Ka whakamahi i ngā wāhanga o te tinana hei whakawhitiwhiti whakaaro, kare ā-roto.  

Tikanga-ā-Iwi 

Te Wāhi me te Taiao 

4.1 Ka whakamārama i ngā whakaatatanga o te wāhi i ngā pāhekohekotanga o te tangata ki te taiao i ngā wā o mua.  

4.2 Ka whakamārama i ngā whaiwāhitanga me ngā mātātaki o te torotoro mō te tangata, te wāhi me te taiao. 

5.1 Ka whakamārama i ngā take e neke haere ai te tangata ki wāhi kē, me ngā putanga iho o ēnei nekehanga ki te tangata me te wāhi.   

Te Ao Hurihuri 

4.1 Ka tautohu i ngā pūtake me ngā otinga o ngā tūāhua kua waihanga i te oranga o te tangata.  

4.2 Ka whakaahua i ngā huarahi e tuhia ai, e maumaharatia ai ngā mahi o mua. 

5.1 Ka whakamārama i te whakaawenga o ngā tūāhua o mua i ngā hononga i roto, i waenga hoki, i te rōpū, me te haere tonu o ēnei whakaawenga. 

Ngā Toi 

Toi Ataata 

Taumata 4 

Ka whakawhanake ariā, ka whakapakari pūkenga, ka whakamārama, ka whai māramatanga te ākonga:  

• mā te tūhura me te whakamahi i ngā hua o ngā rawa, rawa tā, me ngā taputapu;  
• i ngā mahi o te whiriwhiri tukanga rawa tā, me te tautohu taputapu;  
• mā te whakamahi i ngā tukanga me ngā rawa tā a te kaitoi. 

Ngā Mahi a Te Rēhia 

Taumata 4 

Ka tūhura, ka whakaatu: 

• i ngā tukanga;  
• i ngā tūmomo mahi.  

Ka mārama, ka whakaatu whakaaro:  

• ki ngā tukanga;  
• ki ngā tūmomo mahi. 

Ngā Akoranga 

Ngohe 

WHAKAARO Ā-MUA, WHAKAARO Ā-MURI (.pdf)

WAIHANGA PĀTERE/PAO (.pdf)