Te Wharekura 84

He kupu whakataki

I whakatakotoria tēnei huinga pukapuka a Te Wharekura hei rauemi reo Māori e pā ana ki te ao Māori i roto i te horopaki, mā ngā rā o mua, o tēnei wā, me ngā rā e heke mai nei. Ka noho mai he kōrero paki, he kōrero pono hei tūāpapa, ā, ko te tikanga, mai i reira ka toro haere ngā ākonga i ngā mahi takitahi, i ngā mahi ā-rōpū rānei, i ngā mahi ā-akomanga rānei i te roanga atu o ngā kōrero. 

I horahia a Te Wharekura 84 hei whāwhātangamā te hunga kei te ako i te reo Māori me ānatikanga. 

Te whakamahi i tēnei pukapuka 

Hei āwhina, hei tautoko tēnei pukapuka i te pouako i a ia e whakarite mahere ako ana mā ngā ākonga. Ka arotahi ki Te Marautanga o Aotearoa: He tauira hei kōrerorero – Te Reo Māori (wh.14–23). E hāngai ana te horopaki kei te kaupapa matua, arā, ko Hauora, ki te taumata me tāu e hiahia ana mā āu ākonga. Whakawehea ngā whenu hei whakawhanake i ngā pūkenga o ngā ākonga. Tērā pea, ka hiahia koe ki te whakatārua i ngā wāhanga o tēnei pukapuka hei tāpiri atu ki tāu mahere. 

Te kaupapa matua o Te Wharekura 84 

Me āta pānui te kaupapa matua o Te Wharekura 84, arā, ko Hauora. Kei konei e kitea ana ngāāhuatanga hauora i pā ki tētahi hapa. 

Te hononga ki ngā marautanga

• Mā te pouako anō e whakamahere te hononga o ngā mahi kua mahia e te ākonga hei whakaaturanga ki tētahi whakaminenga. 
• ​​​​​​​Mā te ākonga e whakaemi āna mahi ki te pūataata rorohiko i a rātau e whakaoti ana i ngā ngohe. ​​​​​​​

Hei te mutunga, ka whakaatu ki te akomanga, ki te kura, ki ngā mātua rānei. Ko te tūmanako, ka kohia ki tētahi hautaka e ngā ākonga ā rātau mahi katoa, ka tiakina hoki ki tētahi kōpae. 

Ko ngā ngohe nei e akiaki ana i te ākonga me te pouako ki te rāwekeweke i ngā pūrere hiko me ngā iahiko, arā, te rorohiko, te pūātaata rorohiko, te pūātaata ā-reo, te pūrere ataata me ngā momo ataata katoa. Kātahi ka whakamōhio atu ki tētahi hunga i ā rātau mōhiohio, mātauranga katoa.  

Ka whai wāhi te pouako ki te tango whakaahua, pūrere ataata, rīpene ataata, ataata ā-reo hoki. Ka noho ēnei ataata hei taunaki i ngā mahi kua mahia nei e te ākonga, hei taonga aromatawai mā te pouako, mā te whānau hoki. 

Tikanga o te kupu 

Kimihia ngā tikanga o ngā kupu nei i roto i ngā papakupu Māori o Wiremu me Ngata, kātahi ka tuhi i te reta o te tikanga tika mai i te taha matau ki te taha o te kupu i te taha mauī. 

Kupu Māori	Tikanga Pākehā
1. karanimā	a. blistered
2. pākirikiri	e. pouting
3. hūnuku	h. short
4. mimiti	i. a fish
5. pōteketeke	k. dried up
6. pirihongi	m. disobedient
7. tāperu	n. to move as one
8. wāke	o. clinging
9. hoipū	p. walking
10. kōroiroi	r. grandmother

Aromatawai 

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea. 
• rapu wawe i ngā tikanga e puta mai ana i ētahi tuhinga 

Kupu taurite 

Porohiatia te whakamārama tika ki te kupu. 
amuamu 
a) kōrerorero 
e) kōhetehete 
i) kūnanunanu 

poka
a) kōwhao 
e) rua 
i) puare 

whakarērea
a) waihotia 
e) toe 
i) mahue 

pūrangiaho 
a)mārama 
e) kite 
i) mōhio 

motumotu
a) whati 
e) whara 
i) pakaru 

angiangi
a) matangi 
e) kōmuri 
i) kōtangitangi 

harakuku
a) waru 
e) raku 
i) waku 

kāpura
a) wahie 
e) pungarehu 
i) ahi 

whakaemi
a) kohikohi 
e) whakaputu 
i) whakakao 

tuauru
a) raki 
e) taihauāuru 
i) tonga 

tineia
a) whakawetohia 
e) whakapikoa 
i) whakawetihia 

whakautu
a) whakahoki 
e) karanga 
i) kauhau 
 

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:  

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea. 
• rapu wawe i ngā kupu taurite i roto i tētahi tuhinga. 

Whakakī kōhao 

Amuamu ana a Mareikura ki a ia anō. Engari ahakoa tērā, he … … … … … … … … … … hoa rāua ko tōna karanimā. … … … … … … … … … … haere tōna karanimā ki hea, kei … … … … … … … … … … tonu a Mareikura e … … … … … … … … … … ana ki a ia. Kore kore rawa nei a Mareikura e … … … … … … … … … … kia whakarērea mai ia e tōna karanimā. Ka noho atu a Mareikura … … … … … … … … … … ngā turi o tōna karanimā. “ … … … … … … … … … … pēnei ai, e moko, i … … … … … … … … … … tonu i te oranga … … … … … … … … … … te hapū. Ki te kore … … … … … … … … … … e haere ki te … … … … … … … … … …, ka matekai tātou, ka … … … … … … … … … … hoki. Kua kite hoki … … … … … … … … … … i ngā raumati kua … … … … … … … … … … te wai o ngā … … … … … … … … … … Anā, kua kore he wai … … … … … … … … … … waiwai  

i nga māra e tipu … … … … … … … … … … he kai mā tātou. Kua … … … … … … … … … … hoki he wai hei inu … … … … … … … … … … tātou. Nā tēnā, i haere ai te … … … … … … … … … … ki te tuauru. Engari, … … … … … … … … … … tere tonu tā tāua … … … … … … … … … … ki te haere. He nui ngā mahi me … … … … … … … … … … i a tāua i mua i tō tātou … … … … … … … … … … atu,” te kī a tōna karanimā. 
 

• Ahakoa
• oti
• wehenga
• tino
• ki
• whakarite
• hei
• mimiti matewai
• muri
• kia
• pirihongi
• o
• kore
• whakaae
• tātou
• puna
• I
• hapū
• ai
• tuauru
• koe
• runga
• mā

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te: 

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea. 
• ​​​​​​​whai i te rere o tētahi tuhinga roa. 

Whakautu pātai

I roto i āu ake kupu, tuhia ōu whakautu ki te pātai, ‘He aha ai?’ Anei ngā rerengā kōrero: 

• Kua tata atu ki te wā ka hūnuku atu ngā whānau o Whangapē ki te tuauru.
• Ka tīmata anō ngā amuamu a Mareikura.
• Ka tango mai a Karanimā i ētahi rau, ka kōhuatia.
• Ka whakaaro ake a Mareikura, ‘Ka mau te wehi o tōku karanimā’.
• I keria ngā puna e whā.
• Kua pūhia koe e ngā hau tākiri o Tāwhirimātea.Ko ngā tāne pakeke anake ka haere ki te hī tāmure.
• I ngā pō, kua huihui mātou katoa ki te taha o te ahi. 

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te: 

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.
• kātoitoi atu ki ngā tino kaupapa o tētahi tuhinga.
• arotake i te whaihua o ngā mahi me ngā tikanga o tētahi rōpū kaitiaki taiao.

Whakaraupapa rerenga kōrero 

Pānuitia ngā rerenga kōrero nei, kātahi ka whakaraupapa mai.

1. “Te tawhiti hoki o te wāke mai ki konei,” te karanga a Mareikura.
2. “Āe, kua oti mō tēnei wā, engari he mahi anō ā tātou āpōpō,” te whakautu a Karanimā.
3. Mea rawa ake, ka kite atu a Karanimā i a Mareikura e kohi haere ana i ngā rau o te rākau mingimingi hei hanga moenga.
4. “Karanimā, kua oti ā tāua mahi mō tēnei wā?” te ui atu a Mareikura.
5. “He pai noa ki a koe mēnā ka noho tāua ki te kōrero mō ngā kai i kohia e koutou i te tuauru?”
6. Kāeaea ana ngā karu o Karanimā ki tōna mokopuna.
7. Kua mahea katoa ngā here i runga i a Mareikura i mua i tō rātou wehenga atu ki Te Werehi.
8. “Ākene, ka pakeke ana au, ko au anō tērā e whāngai atu ana i ngā kōrero ki āku mokopuna,” te kī atu a Mareikura.
9. Mīharo kau ana te titiro atu a Mareikura ki a rātou e hanga mai ana i ngā whare.
10. Ka hiki te tira haere, ka wāke atu rātou ki Te Werehi. 

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te: 

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.
• kātoitoi atu ki ngā tino kaupapa o tētahi tuhinga.
• āta whakaraupapa i ngā ariā o te tuhinga. 

Tīpako kupu tika 

Porohitatia te kupu tika hei whakaoti i ia rerenga kōrero. 

1. He wahine hūmārie te (whaea, māmā, karanimā) o Mareikura.
2. Kua raupā katoa ōna (runga, rangi, ringa) i te ngaki (māra, mura, māro), i te horoi (kākahū, kāheru, karaka).
3. Ahakoa ngā (ahuahu, anuanu, amuamu) a tana mokopuna, a Mareikura, kore kore rawa nei e paku (pīrangi, pukuriri, piātata) tōna karanimā.
4. Kua tata atu ki te (wā, rā, whā) ka hūnuku atu ngā (whāmere, whānau, whaiāipo) o Whangapē ki te tuauru. 
5. Atu i a ia e (pēpi, pīpī, paku) ana, i te wā i (wehea, wahaina, wanea) ia e tōna māmā, koirā te mahi a te mokopuna nei kua whitu nei ōna tau, he piki, he heke i ngā (moutere, maunga, moana) rangatira, kia tae rā anō (tātou, mātou, rātou) ki te tuauru.
6. Ahakoa haere tōna karanimā ki hea, kei muri tonu a Mareikura e (piripona, piritata, pirihongi) ana ki a ia.
7. ​​​​​​​Kore kore rawa nei a Mareikura e (whakapono, whakaae, whakahāwea) kia whakarērea mai ia e tōna karanimā.
8. (Tangarā, tautau, tāperu) ana ngā ngutu o Mareikura, me tana tō haere i ōna (waka, waewae, wākena).
9. ​​​​​​​Ka tae atu rātou ki te hōpuni (whakatā, whakangā, whakawā) ai.
10. ​​​​​​​​​​​​​​Ka tau atu ngā waewae o Mareikura ki te wai. Ā, kāhore i roa, ka āhua pai haere ngā (marau, mamae, marae) o ōna (waka, waewae, wākena).

​​​​​​Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te: 

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.
• ​​​​​​​​​​​​​​pānui i ngā tuhinga roa, ki te pānui hoki mō tētahi wā roa. 

Aroā 

Rangahaua enei pātai e pā ana ki te rongoā Māori kātahi ka tuhi i ngā whakautu. 

1. Ki te kore te whānau o Whangapē e hūnuku ki te tuauru ia tau, ka pēhea rātou, ka pēhea hoki te āhua o te whenua?
2. I pēhea te whakaora a Karanimā i ngā mamae o Mareikura?
3. Kimihia anō ētahi atu painga o te rākau kawakawa me te harakeke ka whakamahia e ō tātou tūpuna hei whakaora i te tinana.
4. He aha ngā tikanga o te miraka kau?
5. Kua mārama a Mareikura ki ngā painga o te haere ki te tuauru. He aha ngā painga nei? 

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te: 

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.
• ​​​​​​​whai i te rere o tētahi tuhinga roa. 

Rangahau, whakautu pātai 

Rangahaua ēnei pātai e pā ana ki te rongoā Māori kātahi ka tuhi i ngā whakautu. 

1. Tuhia ngā hua hauora maha ka riro i tētahi i roto i ngā akoranga o te mau rākau.
2. He aha ētahi painga o te whanaungatanga?
3. Tuhia ō hononga ki te ao tūroa, ki te whenua, ki tō tūrangawaewae, ki tō whakapapa hoki. Tērā pea, me kōrero koe ki ōu pakeke i te kāinga.
4. Mēnā e ako ana koe ki te mau rākau, tuhia ōu whakaaro, ōu wawata, ōu kare ā-roto kia mārama ai ki a koe ngā hua ka puta ake i tēnei mahi.
5. Kia huri ake tātou ki te whakapakari tinana, he aha ētahi o ngā momo nekeneke, ngā momo hīkoi ka whakatauiratia mai. Ki te kore e mau i a koe, ka ahatia koe?
6. ​​​​​​​E ai ki ētahi, ka piki te hauora o te tangata i roto i te mau rākau. Me pēhea e pēnei ai? 

He pukapuka

• Ngata, H.M. (1993). English-Māori Dictionary. Wellington: Learning Media Limited.
• Williams, H.W. (1971). A Dictionary of the Māori Language. Wellington: GP Publications Ltd.
• Ryan, P.M. (1995). The Reed Dictionary of Modern Māori. Auckland: Reed Publishing. 

 Ngā kupu whakamārama

A

aranimā kuia
 

H

harakuku tīhore 

hoipū memeke 
 

P

pākirikiri he momo ika  

pōteketeke hakahaka 

pūrangiaho mārama 
 

T

tuauru hauāuru 
 

W

wahaina pīkauria