Te Wharekura 82

He tirohanga whānui

He kupu whakataki

He huinga pukapuka a Te Wharekura i whakatakotoria hei rauemi reo Māori e pā ana ki te ao Māori i roto i te horopaki, mō ngā rā o mua, o tēnei wā tonu, me ngā rā e heke mai nei. Ka tautokona hoki ngā whāinga matua o ia marau, arā, ko te reo Māori, pāngarau, pūtaiao, hangarau, tikanga ā-iwi, ngā toi, me te hauora mō ngā taumata ono ki te waru. Ka noho mai he kōrero paki, he kōrero pono anō hoki hei tūāpapa, ā, ko te tikanga, mai i reira ka toro haere ngā ākonga i ngā mahi takitahi, i ngā mahi ā-rōpū, i ngā mahi ā-akomanga rānei i te roanga atu o ngā kōrero.

Kua horahia mai a Te Wharekura 82 hei whāwhātanga mā te hunga whakaako i te reo Māori me ōna tikanga.

Te whakamahi i tēnei pukapuka

Mā te pouako tēnei pukapuka, hei āwhina, hei tautoko i āna mahi whakarite mahere ako mā ngā ākonga. Ka aratohu ki Te Reo Māori i roto i te Marautanga o Aotearoa, ki ngā whāinga paetae, ngā pūkenga, te kawenga, me te aromatawai. Kei te kaupapa matua, arā, ko Rongomātāne rāua ko Haumiatiketike, te horopaki e hāngai ana ki te taumata me tāu e hiahia ana mō āu ākonga. Whakawehea ia whenu, kia whakawhanake i ngā pūkenga o ngā ākonga. Tērā pea, ka hiahia koe kia whakatāruatia ngā wāhanga o tēnei pukapuka hei tāpiri atu ki tāu mahere.

Te kaupapa matua o Te Wharekura 82

Ko te kaupapa matua o Te Wharekura 82, ko te āta pānui i ngā kōrero mō Rongomātāne, Te Atua Maungārongo, mai te wehenga o Ranginui rāua ko Papatūānuku, te pakanga i waenga i ōna tuākana, ngā kōrero mō tana tama, a Tīoro, ā, mō rāua ko Tūmatauenga hoki, tae atu ki tā rāua māra i tū ai tā rāua kakari.

Te hononga ki ngā marautanga

• Mā te pouako anō e whakamahere te hononga o ngā mahi kua mahia e te ākonga hei whakaaturanga ki tētahi whakaminenga.
• Mā te ākonga e whakaemi āna mahi ki te pūataata rorohiko i a rātau e whakaoti ana i ngā ngohe.

Hei te mutunga, ka whakaatu ki te akomanga, ki te kura, ki ngā mātua rānei. Ko te tūmanako, ka kohia ki tētahi hautaka e ngā ākonga ā rātau mahi katoa, ka tiakina hoki ki tētahi kōpae.
Ko ngā ngohe nei e akiaki ana i te ākonga me te pouako ki te rāwekeweke i ngā pūrere hiko me ngā iahiko, arā, te rorohiko, te pūātaata rorohiko, te pūātaata ā-reo, te pūrere ataata me ngā momo ataata katoa. Kātahi ka whakamōhio atu ki tētahi hunga i ā rātau mōhiohio, mātauranga katoa. 
Ka whai wāhi te pouako ki te tango whakaahua, pūrere ataata, rīpene ataata, ataata ā-reo hoki. Ka noho ēnei ataata hei taunaki i ngā mahi kua mahia nei e te ākonga, hei taonga aromatawai mā te pouako, mā te whānau hoki.

Hei mahi 1

Te tikanga o te kupu

Tūhonohonotia ngā kupu ki ngā kupu taurite. Hei āwhina i a koutou, tirohia ngā papakupu, arā, a Wiremu, a Ngata, a wai atu.

Kupu	Kupu taurite
1. orokohanga	a. wanea
2. monoa	e. pōuri
3. pakoko tahito	h. tīmatanga
4. mokori	k. pūkatokato
5. kikiwa	m.matarekereke
6. pukā	n. koroingotia
7. rāwakiwaki	o. pōharuharu
8. turiwētautau	p. toa
9. piere	r. kaikaha
10. tāpokopoko	t. kowhera

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.
• rapu wawe i ngā tikanga e puta mai ana i ētahi tuhinga.
• kimi mōhio mai i tētahi papakupu kua tuhia ki te reo Māori anake hei āwhina i te pānui.

Hei mahi 2

Te tipako kupu, he tito waiata

Porohitatia te whakamārama tika ki te kupu.

uri

a. tamaiti
e. ino
i. pōtiki

honohono

a. huihui
e. whakapiri
i. tuitui

kōpiripiri

a. pōrorotua
e. kōpenu
i. kurutē

wehewehe

a. wawae
e. tāwae
i. kume

wawata

a. monoa
e. kōingo
i. Komaingo

riri

a. whawhai
e. ngangau
u. nguha

aranga

a. pupūtanga
e. pikinga
i. pueatanga

mahue

a. waihotia
e. whakarērea
i. haere

aruaru

a. rangahau
e. whai
i. tarāwhai

uhi

a. whakapupuni
e. rehu
i. Tāpuke

puha

a. kōhure
e. kōrengarenga
i. pūhake

weriweri

a. maninohea
e. harehare
i. Anuanu

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.
• rapu wawe i ngā kupu taurite i roto i tētahi tuhinga.
• kimi mōhio mai i tētahi papakupu kua tuhia ki te reo Māori anake hei āwhina i te pānui.

Hei mahi 3

Te pānui kia mārama ake ai

Tuhia mai ngā kupu tika ki ngā kōhao.

Nā, i tōna wā, ka tahuri a Tūmatauenga o te ihi, ki te kūtohitohi i ngā ihu o ōna tuākana ki te papa, he kore nō rātou i tahuri ki te āwhina i a ia, ā, ki te tū paetoka tonu atu ki mua o te marangai a Tāwhirimātea. Ā, ka _______________ e ia ngā rākau a Tāne, ka ________________ tonu ngā manu o te waotū me te _________________. Nā, ka haoa ngā ika a Tangaroa,_____________ ka kainga ngā hua a Haumiatiketike rāua ko Rongo. ________________ roa tonu te wā e rapu haere _____________ ia i ngā tokorua rā, kātahi ka __________ ō rāua makawe e tiputipu ana _______________ te papa. Nā, ka hutia ake, kātahi ia ___________ mārama ko Haumia _______________ Rongo ēnei, kua roa rā _____________ huna ana i roto i ngā ruarua ___________ te whenua. I konā, ka tutuki ngā ____________, ko ngā tipu waotū nā Haumia, ko ______________ māra whakatipu nā Rongo.

Anei ngā kupu:

• kōrero
• kitea
• he 
• kātahi
• ana
• ngā
• tahatai
• i 
• topea
• me
• tāherea
• e
• o
• ka

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.
• whai i te rere o tētahi tuhinga roa.

Hei mahi 4

Te tāutu atua

Ko wai mā ēnei? Kimihia, kātahi ka tuhia te ingoa o te atua tika mō ēnei kōrero.

• Ko ia te atua o te maungārongo, o te māra kai, he ngākau hūmarie.
• Ko ia te atua o te ngahere, he ngākau hao i te oranga. Nāna i hanga a Hineahuone.
• Ko ia te atua o ngā tipu o te waotū, arā, o ngā aruhe, ngā taketake o te rarauhe.
• Ko ia te whare o te aroha, he whare atua, he whare tangata.
• Ko ia te atua o te riri.
• Ko ia te tama a Rongo.
• He akeake tōna hanga kua auahatia, kua tāreia hei taiaha. Ko tōna tinana he roa, he rau, he kao aneane.
• Ko ia te atua o te kino.
• Ko ia te atua o te rū whenua.

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.
• te tīpako i te kupu tika mō tētahi tuhinga.
• pānui i ngā tuhinga roa, ki te pānui hoki mō tētahi wā roa.

Hei mahi 5

Te whakaraupapa rerenga kōrero

Pānuitia ngā rerenga kōrero nei, kātahi ka whakaraupapahia mai.

1.    I kōnā anō hoki, i roherohetia ai ō tātau marae, kia noho ko te marae areare ki raro i te mana o Tūmatauenga.
2.    … ko ngā tipu waotū nā Haumia, ko ngā māra whakatipu nā Rongo.
3.    Kātahi ka wehe atu tērā o rātau a Whiro ki te whāngai i a Ruaimoko, te kai whakapākanga o te whānau atua, …
4.    … he āhuru mōwai, he āhuru rokiroki a Papatūānuku, …
5.    Ina te whakapupuni a tō rāua whaea i a rāua, kua kore rāua e kitea iho e Tāwhirimātea.
6.    Hei tāna, me kōhuru rā a Rangi rāua ko Papa.
7.    Nā tōna aroha ki ōna mātua, tū kau atu ana a Rongo i te tuatahi ki te mawehe i a rāua.
8.    Nā reira, kua roa kē te tangata e takahi haere ana i te nuku o te whenua.
9.    Nā reira, i noho ai a Rongo rāua ko Tīoro hei atua pupuri i te mauri o ngā rongo ā-taringa o te ao.
10.    Mā te wehe i ō tātau mātua, ka ora tātau, ka ora tonu hoki ō tātau mātua!

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• īpako kōrero taipitopito mai i ngā tuhinga.
• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.

Hei mahi 6

Te mahi aroā pānui

Pānuitia ngā whārangi 13 ki te 32, kātahi ka whakautu i ēnei pātai.

1.    Ka puta te aroha a Tīoro. He aha ai?
2.    I tōna pueatanga ake i te waipuke, i huhuti ake a Tīoro i te aha?
3.    Mei kore a Tīoro, kua aha tātau?
4.    Nā te aha a Tāne i mataku ai?
5.    He aha te tino tohu o te 'tohi a Rongo'?
6.    Ka whakaritea te āhuru mōwai o te whare tipuna ki te aha?

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• kātoitoi atu ki ngā tino kaupapa o tētahi tuhinga.
• āta whakaraupapa i ngā ariā o te tuhinga.

Hei mahi 7

Te mahi rangahau, te whakautu pātai

Pānuihia ēnei kōrero.
“Ka toro atu a Tū ki a Rurutangiākau, he atua anō nō te waotū. Ka riro i a ia a Akerautangi, te tamaiti hikareia a Ruru. He akeake tōna hanga kua auahatia, kua tāreia hei taiaha. E whā rawa ōna mata tīrongi kia mahea ōna pūtaringa hoki kia rongo, ōna pūihu kia hongi. Ko tōna tinana he roa, he rau, he kao aneane. I te kakī he huruhuru kākā e kura ana hei whakapoapoa. Kei te pito mutunga, he arero, hei wero.”
Rangahaua ēnei pātai e pā ana ki te taiaha, kātahi ka tuhi i ō whakautu.

1.    He aha ngā ture e pā ana ki te mau taiaha?
2.    Ka taea te hanga taiaha mai i tēhea/ēhea rākau?
3.    Kia tiro ake tātau ki te hanga taiaha, ko tēhea rākau e tino ngākaunui ana e te tangata?
4.    Ko ēhea iwi o Aotearoa e whakaae ana kia mau taiaha ngā wāhine?
5.    Kia tiro ake tātau ki te rerekētanga o tā te wahine mau taiaha, ki tā te tāne mau taiaha. Kimihia, ā, uiuihia tētahi wahine e mōhio ana ki ēnei mahi, kātahi ka tuhi i ōu ake kitenga.
6.    Tāngia he pikitia o tētahi taiaha, kātahi ka tuhi i ngā ingoa o ngā wāhanga ki te wāhi tika. Hei tauira: ngā pūtaringa.
7.    Kei te mōhio koe ki ētahi tāngata rongonui ki te mau taiaha? Ko wai mā rātau? Nō hea rātau? Ki ōu nei whakaaro, ko wai te tino tohunga ki te mau taiaha? He aha ai?

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.
• whai i te rere o tētahi tuhinga roa.

He rauemi tautoko

Ngata, H.M. (1993). English-Māori Dictionary. Wellington: Learning Media Limited.
Williams, H.W. (1971). Dictionary of the Māori Language. Wellington: GP Publications Ltd.
 

Ngā kupu whakamārama

A

aneane koi

H

huamo koropūpū ake ana

K

karituangi he hōhonu te kari

M

maninohea weriweri, harehare
mata tīrongi whatu, karu
māwhe muhani, hātea
mīrāhia whakaahuru(tia), poipoi(tia)
monoa hiahia

O

orokohanga tīmatanga

P

pueatanga pupū ake
pūnanga he wāhi hei piringa, hei whakaruruhau
pūreirei ngā timutimu, ngā taketake rākau

R

rāwakiwaki tangi, pōuri, rāhiri

T

takaoreore nekehanga, oreoretanga
tangi pūhake waipuke(tia)
tarāwhai whai(a), aru(hia)
tauāraihanga whakaruruhau
taukumekume tautohetohe, tauwehewehe
turiwētautau tūngāwiri, tītongia