Te Wharekura 74

He tirohanga whānui

He kupu whakataki 

He huinga pukapuka a Te Wharekura i whakatakotoria hei rauemi whai muri i a Te Tautoko. He rauemi reo Māori tēnei e tautoko ana i ngā wāhi whāinga matua ki tā Te Reo Māori i roto i te Marautanga o Aotearoa. Ka whakaatu hoki i ngā kaupapa whānui e pā ana ki te pūtaiao, te hangarau, ngā tikanga ā-iwi, me ngā toi i roto i ngā kaupapa kawea ai e ngā ākonga ia rā. Ka noho mai he kōrero pono hei tūāpapa, ā, ko te tikanga, mai i reira ka toro haere ngā ākonga i ngā mahi takitahi, ā-rōpū, ā-akomanga rānei i te roanga atu o ngā kōrero. 

Kua hora mai a Te Wharekura 74 hei whāwhātanga mā te hunga kua 9 tau, ā, piki ake, e whakaakona ana ki te reo Māori. 

Te whakamahi i tēnei pukapuka 

Tērā pea ka hiahia koe kia pānui ngā ākonga i tētahi kōrero i te tuatahi, kātahi ka whai i tētahi pātai, ka whakautu rānei i ētahi pātai kua whakatakotoria. Tērā rānei ka hoatu ngā pātai ki ngā ākonga i mua i tā rātou pānui i ngā kōrero. Ko te hua o tēnei, ka āta mōhio ngā ākonga ki ngā tino āhuatanga hei kimi mā rātou i a rātou e pānui ana. Tērā rānei ka whakamahia tēnei hei tāhuhu mō tētahi rangahautanga, ka taea rānei te kawe ngātahi ki ētahi kaupapa rangahau e whakahaeretia ana e te akomanga. Arā ētahi mahi ka whai kia auaha tonu te reo Māori. Ka noho ēnei hei whakahauhau i ngā ākonga kia tuku i ō rātou hinengaro kia rere. 

Ko te katoa o ngā kōrero kei tēnei putanga e hāngai ana ki te kaupapa 'Ngā kōrero o neherā', otirā, me te tuku tirohanga Māori ki te ao whānui. 

Ngā whāinga paetae 

Kua tohua ngā whāinga paetae mai i ngā whenu o Te Reo Māori i roto i te Marautanga o Aotearoa me ētahi atu o ngā marautanga o Aotearoa i ngā wāhi e tika ana, e hāngai ana ki ia kōrero. Kua tohua anō hoki ngā pūkenga me ngā waiaro i ngā wāhi e tika ana. Hēoi anō ngā pūkenga, ngā waiaro rānei ka āta tirohia, kei te āhua tonu o te huarahi ka whāia e koe hei kawe i ngā mahi. 

He huarahi ako 

Tērā pea ka hiahia koe kia pānui ngā ākonga i tētahi kōrero i te tuatahi, kātahi ka whai i tētahi pātai, ka whakautu rānei i ētahi pātai kua whakatakotoria. Tērā rānei ka hoatu ngā pātai ki ngā ākonga i mua i tā rātou pānui i ngā kōrero. Ko te hua o tēnei, ka āta mōhio ngā ākonga ki ngā tino āhuatanga hei kimi mā rātou i a rātou e pānui ana. Tērā rānei ka whakamahia tēnei hei tāhuhu mō tētahi rangahautanga, ka taea rānei te kawe ngātahi ki ētahi kaupapa rangahau e whakahaeretia ana e te akomanga. Arā ētahi mahi ka whai kia auaha tonu te reo Māori. Ka noho ēnei hei whakahauhau i ngā ākonga kia tuku i ō rātou hinengaro kia rere. 

Ko te katoa o ngā kōrero kei tēnei putanga e hāngai ana ki te kaupapa 'Ngā kōrero o neherā', otirā, me te tuku tirohanga Māori ki te ao whānui. 

Whakarongo (Kōrero)

Ngā whāinga paetae 

Ka taea hoki e te pouako te whakamahi ngā pūkenga, ngā kawenga, me ngā aromatawai e hāngai ana. 

Hei mahi 

Kia rua ngā pānuitanga ā-waha a te kaiwhakaako i tētahi wāhanga o te kōrero mō Kāterina, nāna i tīpako kē i mua. I ngā ākonga e whakarongo ana, ka tāutu haere, ki ō rātou whakaaro, i ngā ariā matua. 

Ka mutu, ka whakamārama rātou i ngā take i kōwhiritia ai aua ariā matua e rātou.  

Ka whakarongo ngā ākonga ki Whakatairanga i te Reo: Rīpene kōrero nō te huinga rauemi Taonga Tuku Iho. Kei te taha tuatahi o te rīpene kōrero tuatoru e kōrero ana a Kāterina ki a Wena Tait mō āna mahi tuhituhi. Me tāutu rātou i ngā takune o te kaiuiui me te ngako o te kaupapa kōrero.  

Te whakaekenga a Ngā Puhi 

Ka pānui ā-waha te kaiwhakaako, kātahi ka matapaki ngā ākonga i te āhua e rerekē pea ai te kōrero mēnā ko Pirihira anō, ko tētahi atu rānei mai i te kōrero, i roto i tō rātou akomanga e kōrero tika tonu atu ana ki a rātou. Me whai whakaaro rātou ki ngā āhua e rerekē ai te kupu kōrero i te kōrero paki, me te reo ōpaki i te reo ōkawa.  

Ka whakarongo ngā ākonga ki te waiata 'Whakarongo', nā Ngoingoi Pewhairangi i tito, ka tāutu rātou i ngā waiaro me ngā kare ā-roto e pā ana ki te whakaoranga o te reo Māori e putaputa mai ana. I muri i te rangona, ka wetewete haere i te rerekē o te whakapuaki mai i ēnei i roto i ngā waiata, i te whakapuaki mai i roto i ngā tuhituhinga. 

Kōrero (Whakarongo)

Ngā whāinga paetae 

• Ka taea e te ākonga te whakaputa kōrero, te whakapuaki ōna ake whakaaro e pā ana ki ngā kaupapa maha, me te pakari anō o tana tū i ngā horopaki huhua noa. 
• Me whai hua, me hāngai te reo ā-waha, ā-tinana o te ākonga, me te pakari anō o te tū i ngā horopaki huhua noa.  
• Me whai hua, me hāngai te pāhekoheko atu a te ākonga, me tana āhei anō ki te āta whakahāngai i ana kōrero ki ngā horopaki ōpaki, ōkawa rānei.  
• Ka taea e te ākonga te whakaatu tana māia, tana tohungatanga, ki te āta whakaputa noa i te kōrero ahakoa te take, ahakoa ki hea. 

Ka taea hoki e te pouako te whakamahi ngā pūkenga, ngā kawenga, me ngā aromatawai e hāngai ana. 

Hei mahi 

Ko Kingi Paerata Te Waka  

Kia ōpaki te matapaki a ngā ākonga i ngā huapai me ngā huakino o tēnei mea, te taumau. Kātahi ka whakahaerehia e rātou he rārangi taupatupatu ōkawa mō te kaupapa nei. Ko te tautohe ko, 'He tikanga pai te taumau'. Me tohu e te kaiwhakaako ko ēhea rōpū kei te tautoko, ko ēhea kei te whakahē i taua tautohe.  

Te whakarōhanga o Waipiro 

Kia takirua te mahi a ngā ākonga me te pohewa a tētahi o rāua ko Aporo ia, me tērā atu ko Ahinariki, te kōkā o Aporo, i te wā i tukuna ai ngā pararau e Ngā Puhi. Ka tiritiri rāua i ō rāua kare ā-roto me te kōrerorero i ngā take kīhai rāua i hoki atu ai ki te papa kāinga. Me whakamahi i ngā āhuatanga whakaputa reo hei kawe i ngā kare ā-roto.  

Ka tū ia ākonga ki te whakamārama i ōna ake take mō te whakaputa e pā ana ki te ao whānui i roto i te reo Māori. Me toko whakaaro nō te poari whakahaere o te kura te hunga whakarongo. Kia hāngai tonu te āhua o te kōrero ki te hunga whakarongo.  

Ka uiui ia ākonga i tētahi o ō rātou tīpuna (i tētahi atu rānei o tērā whakatipuranga) hei kimi mōhiohio mō te oranga o taua tangata me ngā tūāhua o te hītori i āwhina ki te hanga i taua oranga. Kātahi ka whakatakoto kōrero ia e pā ana ki tana rangahau hei whakaatu ki ētahi atu ākonga.  

Tuhituhi (Pānui)

Ngā whāinga paetae 

• Me mārama, me whai hua, me whānui ngā momo tuhinga a te ākonga, me te āta aro anō me pēhea te whakaraupapa tika i ngā kaupapa.  
• Me hāngai, me tika te rere o ngā tuhinga a te ākonga, ā, ka kitea tōna auahatanga i roto i ngā momo tuhinga huhua noa.  
• Ka taea e te ākonga te tuhi ahakoa pēhea te roa, te poto, te pūtake kē rānei; me mārama, me hāngai hoki taua tuhinga.  
• Me matatau te ākonga ki te tuhituhi i ngā momo tuhinga huhua noa, mō ngā kaupapa huhua, ā, ka kitea te hōhonu o te whakaaro me te hihiri ki te kaupapa.  

Ka taea hoki e te pouako te whakamahi ngā pūkenga, ngā kawenga, me ngā aromatawai e hāngai ana. 

Ko Kīngi Paerata Te Waka. 

Matapakia ngā āhuatanga whānui o ngā tuhinga pānui mō ngā niupepa. Ka tuhituhi ia ākonga i tētahi tuhinga pānui mō te kāinga o te waka Kīngi Paerata e te ahi, pau noa – inahea, i hea, i pēhea, i whakapaea a wai. Ka mutu, ka hoatu ki tētahi atu ākonga hei āta tirotirohanga, hei āta tātaritanga māna ki te whakatika me tāpiri ngā whakaaro ki te whakapai ake i te whakatakoto kōrero. Ka tāia ā rātou tuhinga.  

Ka kōrerorerotia ngā momo rerenga kōrero, kupu e rangona ai te wairua o ngā whiti me ngā waiata. Whai whakaarohia te kaupapa, te koronga, te horopaki me te āhua o te hunga pānui mā rātou ēnei whiti, waiata hoki. Ka tuhituhi ngā ākonga i ā rātou ake whiti, waiata rānei e pā ana ki te uara me te hiranga o tēnei mea, te reo Māori.  

He kōrero whakamutunga 

Ka pānui anō ngā ākonga me te whakamahi i tēnei hei pūtake o tētahi tuhituhi kōrero e whakaatu ana i te papātanga o te Pākehā ki te reanga Māori i pā tuatahi ai ki te hunga Pākehā. Me whakaputa i ō rātou ake whakaaro. Me rapu, me whakaatu hoki i te whānuitanga atu o ngā whakaaro ā-tuhi hei tautoko mai.  

Ka rangahau ngā ākonga i te whakanao i ngā momo waka me te hokohoko i ngā kai me ērā atu rawa e te Māori i te wā 1820 ki te 1880, ka tuhituhi hoki i tētahi pūrongo mō taua rangahau. Me whai wāhi te hokohoko i roto i Aotearoa, ki tāwāhi hoki, ki taua pūrongo.  

Pānui (Tuhituhi)

Ngā whāinga paetae 

• Me tōrino te pānui a te ākonga, me tātari anō i tāna i pānui mai ai i ngā marau o te kura hei tāutu i ngā waiaro, i ngā uara, i ngā pūtake o te kaituhi.  
• Me pānui te ākonga kia whai hua ai tana rangahau i ngā tūmomo tuhinga e pā ana ki ngā kaupapa kua whakaritea hei tirotiro māna.  
• Me whai hua, me māia tā te ākonga, tāna pānui i ngā momo tuhinga huhua noa o tērā rau tau, o tēnei rau tau hoki, ā, me uaua anō ētahi o ngā whakatakotoranga o roto. 
• Me pānui te ākonga kia whai hua ai tana tātari i te hanga, i te kiko o te kōrero, i ngā āhuatanga whai hua hoki o ngā tuhinga uaua.  

Ka taea hoki e te pouako te whakamahi ngā pūkenga, ngā kawenga, me ngā aromatawai e hāngai ana. 

Hei mahi 

Whai whakaarohia te koronga o te kaituhituhi i ia wāhanga o Te Wharekura 74 me te whānuitanga o te kite i taua koronga e whakaaria ana i roto i tōna tikanga tuhituhi. Matapakia e koutou ko ō ākonga ngā ritenga me ngā rerekētanga i waenganui i te wāhanga mō Aporo rāua ko Mere me tērā mō Kāterina.  

Ka pānui ngā ākonga i tētahi kōwhiritanga o ngā whiti me ngā kōrero paki nā Kāterina Mataira i tuhituhi. I muri i te pānuitanga i ēnei, ka matapaki ngā ākonga i ngā rerekētanga o te tikanga tuhituhi, o te whakatakotoranga, o te reo, o tēnā o aua tuhinga, me ngā take i pērā ai ngā rerekētanga.  

Ka pānui ngā ākonga i tētahi tuhinga i tuhia rā i waenganui i ngā tau 1820 ki te 1880. I a rātou e pānui ana ka aro atu ki ngā rerekētanga o taua momo tuhinga ki tētahi i tuhia nei i ēnei rā. He aha ngā mea e rerekē ana? He aha pea ētahi take mō aua rerekētanga? He aha ētahi take e rerekē haere ai ngā reo i te roanga ake o te wā?  

Me tīpako e ia ākonga tētahi tuhinga mai i Ngā Tāngata Taumata Rau 1769–1869, i Ngā Tāngata Taumata Rau 1870–1900  rānei. Ka āta pānuitia, ā, ka whakarāpopototia te kōrero ki āna ake kupu.  

Whakaatu (Mātakitaki)

Ngā whāinga paetae 

• Ka taea e te ākonga te whakamahi te huhua o ngā āhuatanga reo ataata hei whakawhiti whakaaro.  
• Me hāngai te reo ataata o te ākonga ki te kaupapa, ki te pūtake o te whakaaturanga me te hunga mātakitaki.  
• Ka whakamahia e te ākonga te huhua o ngā āhuatanga reo ataata i ngā horopaki huhua noa, kia tutuki tāna i pīrangi ai.  
• Me whai hua, me mārama te whakamahi a te ākonga i te huhua noa o ngā āhuatanga reo ataata, reo ā-waha.  

Ka taea hoki e te pouako te whakamahi ngā pūkenga, ngā kawenga, me ngā aromatawai e hāngai ana. 

Hei mahi 

He kōrero whakamutunga 

Ka whakaatu ngā ākonga i te whakataukī 'Tama tū tama ora, tama noho tama mate'. Kei ngā ākonga te tikanga o te tūmomo whakaatu. Me whakatau rātou ko wai te hunga mātakitaki mā tā rātou whakaaturanga ka tahi – tamariki, rangatahi, tētahi rōpū rānei. Ka tīpako rātou i te āhuatanga reo ataata e hāngai ana ki taua hunga mātakitaki ka rua.  

Ka hanga ngā ākonga i tētahi rārangi wā mā te whakamahi i ngā wā i tohua i roto i Te Wharekura 74.

• 1820: Ko Pōmare rāua ko Te Wera Hauraki ngā rangatira o Ngā Puhi. 
• 1830: Ka hoki te rahinga o ngā pararau ki ō rātou kāinga. 
• 1854: Ko Pāora Te Putu i koha ki a Te Whānau a Iritekura me Te Whānau a Rākairoa ngā whenua. 
• 1874: Ka mate a Aporo Hikitapua. 
• 1932: I whānau mai a Kāterina Te Heikōkō 
• 1979: Ka puta ko Te Ataarangi. 
• 1985: Ka whakatūria te kura kaupapa Māori tuatahi. 
• 1989: Ka manatia ngā kura kaupapa Māori i raro i te mana o te Tāhuhu o te Mātauranga. 

Kātahi ka tāpiri rātou, mā te whakamahi i te tae kē, i ngā tūāhua i taka mai ki ō rātou ake whānau i aua wā. Ka mutu, ka hurihia tēnei e rātou hei tūtohi mā te tāpiri atu i ētahi kupu, i ētahi huahua, i ētahi tohu hei waituhi i te rerenga tūāhua i taka rā i aua wā. (Kōeke 6) 

He whakakapinga 

Ka whakahou te kaiwhakaako i te whakatakotoranga kupu e hiahiatia ana, kātahi ka tuhituhi ngā ākonga i ngā tohutohu hei whāinga mā te kaiwhakaahua mō te hanga i tētahi ataata puoro mō te waiata.  

Te tuhi kōrero 

Ka matapaki ā-rōpū ngā ākonga i te tauākī, 'He aha te take ... e te reo nei', ā, me pēhea te whakahē i taua tauākī ki tētahi whakahau whakaaturanga. Me tautuhi rātou i te ia o te kōrero me te hunga mātakitaki, ka hanga ai i tētahi tūhinga ataata, i tētahi pānui whakaahua, pānui whakamārama, me tētahi pānuitanga whakaata hei whakaatu i te ia o te kōrero.  

Whakaatu (Mātakitaki)

Ngā whāinga paetae 

• Ka mōhio, ka whakamārama ake te ākonga i ngā hua o te nohotahi a te reo ataata me te reo ā-waha.  
• Ka whai haere, ka mārama te ākonga ki ngā wāhanga reo ataata āhua roa tonu, ā, ka taea te whakamārama atu te āhua o te hononga atu o ēnei ki te reo ā-waha.  
• Ka whai te ākonga i ngā whakaaturanga reo ataata āhua roa ake, ahakoa te kaupapa, ā, e mārama ana ia ki te pūtake o aua whakaaturanga.  
• Ka arotake te ākonga i ngā hua o te whakaaturanga reo ataata e whakamahia ana i ngā wāhi huhua noa e pā ana ki ngā take huhua noa.  

Ka taea hoki e te pouako te whakamahi ngā pūkenga, ngā kawenga, me ngā aromatawai e hāngai ana.  

Hei mahi 

Ka hoatu ētahi putanga o nā noa nei o Te Wharekura ki ngā ākonga hei mātakitanga mā rātou, ā, ka matapaki i ngā momo pārongo ka pāhaotia mai i te titiro noa iho ki ngā uhi. Me whai whakaaro e rātou ngā āhuatanga pēnei i te whakakapititanga o te reo ataata me te reo ā-waha; te hāngaitanga o te hoahoa; te āhua o tā te uhi whakaata i ngā ihirangi. 

He whānui ngā tūmomo whakaahua kei Te Wharekura 74. Me whai whakaaro e ngā ākonga ngā take i pērā ai te whānuitanga. Ka whakamārama rātou i te āhua o te hononga atu o ngā wāhanga reo ataata ki te reo ā-waha, ā, me te whakatau mēnā ka tautoko ngā whakaahua i ngā kupu, ka noho rānei hei kīnaki ki ngā kupu. Me whai whakaaro ki ngā take i pērā ai. 

Ka mātaki ngā ākonga i tētahi wāhanga o tētahi rīpene ataata reo Māori. Me āta whai rātou i ngā kōrero, i te reo ā-tinana, i ngā whakaahua. Ka tāutu rātou i ngā āhuatanga o te reo ataata e hāpai ana i te kaupapa o te reo ā-waha. Kātahi rātou ka matapaki i ngā āhuatanga reo ataata ka whakamahia pea e rātou i roto i tētahi rīpene ataata mō Te Taura Whiri i te Reo Māori. 

Ka mātaki ngā ākonga i tētahi kōwhiritanga o ngā pānuitanga kua hopukina mai i Te Whakaata Māori me te matapaki i te hāngai o te reo ataata ki te koronga o te pānuitanga, ki te hunga mātakitaki hoki. Kātahi rātou ka whai whakaaro ki ngā rerekētanga ka puta mai i roto i te reo ataata mēnā he niupepa kē, he moheni kē me te reo irirangi.