Te Wharekura 73

Te kawenga 
Ngā uki a ngā Rauru Kiitahi 

Hopukina tēnei whakapapa ki runga rīpene. (Mēnā kāhore he pūrere hopureo tāu, māu te whakapapa e pānui ā-waha.) Kia toru ngā wā ka purei i te rīpene nei, ka pānui ā-waha rānei te whakapapa nei. Whakamārama atu te whakapapa ki āu ākonga. Ko te mahi mā ngā ākonga, he āta whakarongo kia āhei rātou ki te whakautu i ngā pātai e whai nei.   

Ko wai te tangata ka moe i a Wharawhara? 
Ko wai te tangata 'tō mua'? 
Ko wai te tangata 'muri iho'? 
Ko wai te tangata tō mua i a Te Whakauerangi? 
Ko wai te tangata kei waenganui i a Ngāi-nui rāua ko Ngāi-kaha? 
Ko wai te tangata ka moe i a Rongoueroa? 
Kia oti te whakautu i ngā pātai nei, me mahi takirua ngā ākonga hei hihira i ngā whakautu. Me pānui anō ngā ākonga i te whakapapa nei. Anei ngā whakautu tika e rārangi mai ana:   

Ko Aroaro-te-rangi 
Ko Punga 
Ko Karihi 
Ko Whakauenuku 
Ko Ngāi-roa 
Ko Ruarangi   

Āheinga reo 1: Mihi – Ōkawa  

Te whakapapa o Ngā Rauru Kiitahi 

Āpitihanga 4 – Ngā rārangi kupu 

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te: 

• whakamahi i te maha noa atu o ngā pūkenga whakarongo 
• whakamārama i te tikanga o tēnei mea, o te 'momo tuhinga' 
• rapu i ngā tino mōhio mai i ngā whakaaturanga reo ataata. 

Ngā whaipānga o ngā uki 

Hei mahi takirua 

Tuatahi, me pānui ngā ākonga i te upoko nei. Tuarua, mā ia ākonga e whakarite ngā pātai e toru mō te upoko nei. Mā tētehi ākonga āna pātai e pānui ā-waha. Mā tērā atu ākonga te whakautu e kimi mai i te upoko nei. 

Hei tauira 

Ko wai te tāne o _________________? 
Ko wai te wahine o _________________? 
He aha ngā waka i heke mai ai ngā uki o Rauru Kiitahi? 

Ngā whare a Rauru   

Mahi ā-rōpū 

Tāruatia te mahere kei raro nei. Tapahia ngā wāhanga. Hoatu ngā wāhanga ki ngā ākonga. Mā rātou e tūhono ngā ingoa o ngā whare ki ngā whakaaturanga e tika ana. 

Te Rūrūnga o Rauru            Ka rūrū te whenua i a ia me āna toa. 
Te Kohete o Rauru              Ka oreore i runga tonu i te mana o āna kōrero. 
Te Kaha o Rauru                 He kaha hāpai i tōna iwi ahakoa ngā taumahatanga. 
Te Mihinga o Rauru             Ko te pōwhiri nui i te manuhiri he taonga nui. 
Te Wehenga o Rauru          Ka mihi atu te iwi ahakoa ki hea. 
Te Arei o Rauru                   Ko te mana tohu whenua tēnei. 
Rongomai Rauru                 Ko te kawenga maungārongo. 
Te Kapunga Rauru              Ko te mana pupuri whenua. 

Te kawenga 

Ngā uki a ngā Rauru Kiitahi 

Hei mahi ā-rōpū 

Hoatu tētahi ingoa tipuna o te whakapapa ki tēnā ākonga, ki tēnā ākonga. Whakarongo ki te rīpene kōrero. Kia rangona e tēnā ākonga, e tēnā ākonga te ingoa tipuna kua hoatu ki a ia, me tū ia.   

Te takutai moana   

Me tuhi ēnei pātai ki te papatuhituhi kātahi ka wānanga ngā ākonga mō ngā whakautu. Anei ngā pātai: 

He aha te tikanga o te kauae runga, te kauae raro? 
He aha te whakamārama o te kupu 'wahatai'? 
He aha te puāwaitanga o te ao? 

Te wā o te korekore   

Pānuitia ā-waha te upoko nei. Hopukina te taki tīpuna ki runga rīpene kōrero. Mā te kaiako e pānui ā-waha tētehi kīanga i te taha mauī o te upoko nei ki ngā ākonga. Kātahi ka whakahoki ngā ākonga i te whakamārama tika mai i te rārangi matau. 

Whakawehe ngā ākonga ki ngā rōpū e rua kātahi mā rātou tēnei mahi e mahi anō. Ko tētehi rōpū e pānui ana mai i te taha mauī, ko tērā atu e whakahoki ana mai i te taha matau. 

Hei tauira 
Mā te kaiako:                   'Te kore tē kukū' 
Ngā ākonga:                    'he whakaaturanga kore' 
Mā te rōpū tuatahi:          'Te kore nui' 
Rōpū tuarua:                   'he tino nui te pōuritanga' 

Te Iwiora Tama-i-parea – Ngāti Ruaiti 

Hei mahi takirua   

Pānuitia te upoko nei. Tāruatia te mahere kei raro iho nei. Tapahia ngā wāhanga. Hoatu ngā wāhanga o tētehi mahere ki tētehi ākonga, ko ngā wāhanga o tērā atu mahere ki tētehi atu ākonga. Mā rāua e tūhono ngā ingoa ki ō rātou taura here whakapapa. Ka taea ngā whakautu te hihira mā te āta pānui i te upoko nei. 

Akonga A   

He irāmutu hungawai  
He tamaiti nā Te Iwiora  
Te wahine a Rātana  
Te tiamana o te Komiti Hāhi Matua   
He whanaunga tata  
He tuakana Te koroua  
He teina  
Ngā tamariki 

Akonga E   

Te Iwiroa Tama-i-parea  
Homai Tama-i-parea  
Te Urumanao Te Iwiroa   
Te Iwiroa ki a Te Urumanao  
Te Iwiora Tama-i-parea  
Ngahina Rātana  
Te Hokorima Wakarua  
Arepa rāua ko Omeka 

Anei ngā whakautu tika:   
Te Iwiroa Tama-i-parea? He irāmutu hungawai 
Te Iwiroa ki a Te Urumanao? He whanaunga tata 
Homai Tama-i-parea? He tamaiti nā Te Iwiroa 
Te Iwiroa Tama-i-parea? He tuakana 
Te Urumanao? Te wahine a Rātana 
Ngahina Rātana? Te koroua 
Te Iwiroa? Te tiamana o te Komiti Hāhi Matua 
Te Hokorima Wakarua? Te teina 
Arepa rāua ko Omeka? Ngā tamariki 

Te Hokorima (Rima) Wakarua – Ngāti Ruaiti 

Mā ngā ākonga e rangahau kia mōhio ai te āhuatanga o ngā kākahu, ngā whare, ngā momo waka, me ngā momo kōrero i te wā 1928. 

Te kawenga 

Ngā whare a Rauru 

Tukuna ngā ākonga ki te tīpako tētehi whare a Rauru. Kātahi ka tū ngā ākonga kia kōrero atu ētehi whakaaro e pā ana ki tēnā whare. 

Te wā o te korekore, te kukunetanga o te whakaaro, Ranginui rāua ko Papatūānuku, ngā uri a Rangi rāua ko Papa 

Whai rapuhia ngā upoko nei mō ngā whakautu o ēnei pātai: 

He aha ...? Ko wai ...? 

Kei mua ...? Kei muri ...? 

Kei waenganui ...? Kei runga ...? 

Kei raro ...? Kei roto ...? 

Whakatinanahia ngā kōrero a ngā atua me Rangi rāua ko Papa i te reo o kuia, o koroua mā. Whakaoratia te wheako i ō rātou kare ā-roto hei whakaaturanga o te ngākau hei putanga mō te pōuri, te harikoa, te pukuriri, ahatia. Hopukina te whakaaturanga nei ki runga rīpene kōrero, rīpene ataata rānei. 

Ētehi ingoa atua   

Ngā kupu āhua  

Hoatu tētehi kupu āhua o te upoko nei ki ia ākonga. 

rangahaua  
pūhana  
hīrere  
pīata 
mūmuhu  
rorohio  
pōkare  
ngaehe 
kotokoto  
ngateri  
whirinaki  
tirotirohia 

Anei te mahi mā ia ākonga: 

• Ki ōu whakaaro, he aha te tikanga o tēnei kupu? Tuhia ōu whakaaro. 
• Kimihia te kupu i roto i te upoko nei. He aha te horopaki o te kupu i roto i tēnei upoko? 
• Tirohia tētahi pukapuka taki kupu (Wiremu, Ngata, Biggs, Ryan) mō te kupu nei. Whakatauritehia te whakamārama a te pukapuka taki kupu ki tāu i whakaaro ai. 

Te tipuna nei a Tiki 

Hei mahi takitoru 

Wehea te upoko ki ngā wāhanga e toru. Ko te wāhanga tuatahi, ko Tiki; tuarua, ko Māui; tuatoru, ko Rauru. Hoatu tētehi o ngā wāhanga e toru ki ia ākonga i roto i ia rōpū. Mā ia ākonga tāna ake wāhanga e pānui. Mā ia ākonga tāna ake wāhanga e whakamārama atu ki waenganui i te takitoru. 

Te takutai moana  

Ārahina ngā ākonga kia kimikimi haere mō ngā kupu āhua. Kātahi ka pūtohutohu ngā ākonga kia tito tētahi rotarota mō te takutai moana ki ēnei kupu āhua.   

He tohu pānga ika – Whakaitū me Moerangi – Te kāhui rere   

Tukuna ngā ākonga ki te tāutu tētehi maunga. Kātahi ka kōrero ngā ākonga i ō rātou whakaaro mō taua maunga. Whakarite ngā kōrero mō ngā maunga e toru. Kōrerohia te āhuatanga mīharo pai o ngā maunga me ngā marae kāinga e piri ai. 

Te kukunetanga o te whakaaro   

Te pō e whiwhia Te pō e rawea 

Te pō e weu Te pō e kune 

Te pō e keu Te pō e huri 

Te pō e pēpeke Te pō e tuturi 

Te pō e maranga Te pō e matika 

Te pō e tū mai   

Mā ngā ākonga te mahere nei e pānui kia ako mō te raupapa o te āhua o te pō. Kātahi ka mahi takirua kia whakaputa ngā whakaaturanga mō te āhuatanga o te pō. Kātahi ka whakarite ki te pukapuka. 

Ranginui rāua ko Papatūānuku 

Tukuna ngā ākonga kia whai rapu atu mō ngā take o ngā mea raruraru ai a Ranginui rāua ko Papatūānuku. 

Ngā uri a Rangi rāua ko Papa 

Ka āta pānui ngā ākonga i te upoko nei. Kātahi ka kimikimi haere ngā ākonga mō ngā ingoa tika e pā ana ki ēnei pātai. 

Tokorua ngā wāhine. Ko ... rāua ko ... 

Ko te atua o te ngahere. Ko ... 

He rākau. Ko ... (He whakahoki kē tēnei, engari he wānanga anō te wānanga) 

Kei te rū whenua au. Ko ... 

Te kawenga 

Ko te nuinga o te tuhinga o ngā upoko he papai mō ngā tūmomo tuhinga taki. Me tīpako ngā ākonga i tētehi upoko kia tautito atu tētahi pūrongo mō te moheni hītori, mō te moheni mātauranga matawhenua rānei. Anei te takotoranga me ētehi pātai kia āwhina te whakaotinga o tēnei wāhanga. 

Te wehenga o Rangi rāua ko Papa 

Mā ia akonga tētahi rārangi e pānui ā-waha. Kātahi ka pūtohutohu ngā ākonga kia tito ngeri mō te wehenga. 

Ētehi ingoa atua 

Tohutohua ngā ākonga kia whai rapuhia ēnei kupu o te upoko nei. E kore e taea te katoa o ngā kupu te whai rapu atu. Porohitatia ngā āhuatanga me ngā atua ka taea te whai rapu. 

Ingoa upoko 

Ko te whakatakotoranga 

Kei hea ... ? 
Ko wai ... ?   
Nā wai ... ?
Mō wai ... ? 
He pēhea? 

Ko ngā take me ngā tūranga mahi 

He aha te take nui?   

He aha ētehi atu take?  

Mō te mutunga   

He aha ngā hua i puta mai?  

Whakarāpopotongia ngā kaupapa me ngā take i te mutunga. 

Te kawenga 

Ngā uki a ngā Rauru Kiitahi 

Me āta tiro ngā ākonga te upoko nei, kātahi ka hanga tētahi whakaheke o ngā whakapapa. Mā tēnei mahi ka mōhio ko wai ka moe i a wai, ā, ko wai ka puta i a wai? 

Hei tauira 

Wharawhara = Aroaro-te-rangi 

Whaitiri = Kaitangata 

Te Āwhiorangi me Te Iwiora Tama-i-parea – Ngā Ruaiti 

Hei mahi takiwhā 

Tirohia ngā whakaahua o te upoko nei. Tukua ngā ākonga kia tāutu tētehi whakaahua hei whakamārama ā-waha ngā whakaaro mō te āhuatanga. 

Ngā whare a Rauru 

Tāngia tētehi pikitia o ngā whare a Rauru me ōna āhuatanga. 

Ka pūtohutohu ngā ākonga kia whakatau atu te āhuatanga o te tipuna. Mā te whakatau atu ka taea e ngā ākonga te mōhio mai ko wai tērā whare. 

Te wā o te korekore 

Hoatu tētehi rārangi o te upoko nei ki ngā ākonga kia tā hei pikitia, kātahi ka whakakiko atu taua i te reo-ā-tinana. 

Te kukunetanga o te whakaaro 

Hoatu tētehi rārangi o te pō ki ngā ākonga, kātahi ka whakakiko atu i te reo ā-tinana. I muri i tēnā ka whakakiko te raupapa o te upoko nei i te reo-ā-tinana. 

Ranginui rāua ko Papatūānuku 

Hei mahi ā-rōpū 

Kia whitu ngā rōpū. Mā ia rōpū e whiriwhiri tētehi kōwae o tēnei upoko hei tirohanga mā rātou. Whakatinana atu te upoko nei mā te kanikani. 

Ētehi ingoa atua 

Tukuna ngā ākonga ki te tīpako tētahi atua kia tāngia atu tōna āhuatanga whakanui hei pikitia. 

Te kawenga 

Ngā uki a ngā Rauru Kiitahi 

Whakatauritea ngā momo tautakotoranga atu mō ngā whakaheke o ngā whakapapa. Hei tauira, he tuhinga, he pikitia, he rākau, he mahere, he taki kōrero. 

Ngā whare a Rauru 

He wā tēnei mō ngā ākonga kia pāhekoheko atu ngā tānga o ngā tīpuna ki te aroaro o ngā ākonga katoa. He wā whakatauritenga, he wā āta tirohanga atu o ngā tānga kē o ngā tīpuna. 

Te kukunetanga o te whakaaro me Ranginui rāua ko Papatūānuku 

He wā tēnei mō ngā ākonga kia pāhekoheko atu ngā reo ā-tinana ki te aroaro o ngā ākonga katoa. Hopukina ngā reo ā-tinana ki runga rīpene ataata. 

Ētehi ingoa atua 

Whakatauritea atu ngā tānga o ngā atua ki ngā tīpuna nā. Kātahi ka pātai atu, "He aha ngā rerekētanga i waengapū i ēnei tānga o ngā atua ki ngā tīpuna?" "He aha te take mō tēnā?" "He ōrite pea ngā tānga, he pēhea ai?"