Te Wharekura 70

He kupu whakataki 

He uri mātau nō Taiaroa me tana wahine tuatahi, te tuahine o Karetai, ko Hinewhareua tōna ingoa. Nō Kai Tahu, Kāti Māmoe me Waitaha rāua. E toru ngā tino waka o Te Waipounamu. Ko Uruao te waka, ko Rākaihautū te tangata. Ko Āraiteuru te waka, ko Rokoitua, ko Pakihiwitahi, ko Hape ki Tuaraki, ko Aoraki ngā tāngata. Ko Tākitimu te waka, ko Tamatea Pōkai Whenua te tangata. Ka taea pea te kī ko Uruao, ko Āraiteuru, ko Tākitimu ngā waka, ko Rākaihautū, ko Aoraki, ko Tamatea Pōkai Whenua ngā tāngata. He mea taumau te mārena i te nuinga o ngā tamariki a Rāniera rāua ko Nāni ki roto anō i a rāua ki a Kai Tahu, Kāti Mamoe, me ngā iwi o Taranaki, o Te Atiawa nui tonu. I runga i tērā i whai pānga atu anō ki roto o Ngāti Toa Rangatira, o Ngāti Raukawa me Whanganui, arā, ko Te Ātihaunui-a-Pāpārangi, Ngāti Hauiti me Ngāti Tūwharetoa. Ko ētahi i moe, me kī, ki waho. Ko Rāniera II i moe ki roto i ngā tātai rangatira o Ngāti Kahungunu, ki te mokopuna a Te Hāpuku. Ko Pōhau, i te matenga o tana wahine tuatahi, a Tini Taiaroa (karangatanga tuahine ki a ia, he taumau), ka moe ia ki roto o Ngāti Porou, ki tōku kuia, ki a Merekaraka Kaaka Materoa Poito (Boyd). I nāianei kua toro atu ngā peka o te whānau ki ngā iwi o te motu, otirā o te ao. 

Nā Tāmati (Tame) Rangiwahia Erihana te tono ki te Uniana Whutupōro o Aotearoa kia pango te poraka, kia mau hoki te rau ponga ki te uma. Nāna anō te tono kia utua ngā kaitākaro. Ko ia tētahi o ngā kaitākaro i runga i te tīma i haere ki Ingarangi i te tau 1888. Ko ia anō te kapene o te tīma i haere ki Ahitereiria i te tau 1893. I tuhi ia i tētahi o ngā pukapuka tuatahi mō te kēmu whutuporo, ko The Art of Rugby Football te ingoa. Ko ia te Māori tuatahi kia whakawhiwhia ki te tohu rōia. I mate ia i te tau 1904.

He nui ngā uri o Rāniera rāua ko Nāni kua eke ki te taumata o ā rātau momo tākaro i roto i ngā tau – ko Tame tētahi; ko Pōhau i uru ki te tīma Māori i ngā tau 1911 me 1913; ko te pāpā o Riki, ko Rāniera i tākaro mō Waitaha hei poutaka, ā, i uru ki ngā whakamātautau mō ngā Pango Katoa; ko tōku pāpā ko Tame i uru ki te tīma o Aotearoa mō te kēmu whutupōro hoki; ko tōku teina ko Rhys i eke ki te tīma Māori; ko Brenda Ellison i roto i te tīma pahiketeporo wahine; ko Kevin rāua ko Howie Tāmati i roto i te tīma rīki, me ētahi atu o te whānau Tāmati – ko te pāpā tonu o Howie, ko Kingi, i uru ki ngā Kiwi. Kei te haere tonu taua āhuatanga i tēnei wā – kātahi anō a Tāmati Erihana, te mokopuna a Boyd, ka hoki mai i Ingarangi i te taha o tōna tīma, Ngā Toa Kei Raro i te Rua Tekau mā Tahi ngā Tau, me te ipu o te ao. Heoi, ka nui tēnā. 

Tukuna ngā tamariki kia kōrero kia rongo ai rātou i ā rātou kōrero. Tukuna ngā tamariki kia rangahau kia puta ai he rongonga hou. Tukuna ngā tamariki kia raranga whāriki kei reira hoki te mauri. Me whakamārama tēnei rerenga kōrero. 

Whakaakoranga 1 - Rāniera Erihana rāua ko Riki Erihana 

Kei ngā whārangi 4 – 5 

E nohinohi tonu ana a Rāniera ka toremi tōna pāpā ki te moana o Tītahi, ka mate. Nā, ka whakatupuria a Rāniera rātou ko tōna tuakana a Tame, ko tō rāua tuahine a Hāriata e tō rātou whāene e Te Ikairaua me ngā whanaunga i Korohiwa, i Mana, i Porirua, i Pōneke, i Waikanae, i Arapaoa me Waikawa. Pakeke ake ana a Rāniera, ā, ka heke ia ki Te Waipounamu, ki te takiwā ki Te Whakatipu Wai Māori, i te tau 1861, ki te kimi koura. 

Nō te tau 1862 ka hoki a Rāniera ki ngā whenua koura. Ka whāia haeretia e rātou ko ōna hoa, ko Hakaraia Haereroa, ko Hēnare Patu Kopa, ngā kitenga koura tau atu ana ki Te Kimi Ākau. Nō te taenga ki reira ka kitea kua nōhia kētia ngā wāhi pai rawa engari kāore anō tētehi kia whakawhiti i te awa nō te mataku ki te tere o te ia. Kāore he raruraru ki a Rāniera, he toa hoki ia ki te kauhoe, ka ruku ki te awa, ka whai atu ko ōna hoa me tāna kurī. Nō te whakawhitinga ki tētehi taha ka kitea, kua hopukia te kurī e te ringa kaha o te taniwha o te awa, kua haria i te ia o te wai. Ka ruku atu anō a Rāniera ki te whakaora i te kurī, kua tau ki tētehi toka e tū ana ki waenganui o te awa. Tau atu ana ki reira ka kite ia e pīataata mai ana ngā huruhuru o te kurī! He koura! Kikī ana te toka i te koura! I mua i te tōnga o te rā e toru rau aunihi ka riro i a Rāniera rāua ko Hakaraia. 

Ngohe 1 

Kei roto i tēnei kōrero ngā ingoa Māori o ētahi takiwā maha. I runga i tētahi mahere whenua o Aotearoa rapaina kei whea ēnei kāinga: Arapaoa, Kōputai, Korohiwa, Te Mana o Kupe, Otākou, Otepoti, Otautahi, Parihaka, Porirua, Pōneke, Raukawa Moana, Kimi Ākau, Te Upoko-o-te-Ika, Takitūtū, Taranaki, Te Ika-a-Māui, Te Waipounamu, Toroanui, Waikanae, Waikawa, Whakatū. 

• Tohungia ki tō mahere Tārua matua #1 ngā awa, ngā pā me ngā maunga. He aha anō ētahi atu mea ka taea te tohu ki te mahere nei? 

• Kei te tau 1880 koe. Kua puta te karanga "He koura! He koura!" Ka pīrangi koutou ko ō hoa ki te haere ki te kimi koura. Tuhia he kōrero mō tā koutou haere, mō ngā mea i rokohanga e koutou. 

• Hei mahi i te kāinga: He aha rawa te wāriu o te toru rau aunihi koura i tēnei rā? 

Rāniera Erihana rāua ko Riki Erihana. 

Kei te whārangi 7

'Nā te tata o te whanaungatanga o Rāniera ki a Te Rauparaha, ki a Te Pēhi, ki a Te Pūoho mā, kāore te iwi o Nāni i whakaae kia moe rāua. Engari ka taea rānei te karo i te tao o te aroha? I roto i ngā kōrero a te whānau ka whakamoea a Te Mātenga e tāna mokopuna ki te kai me te miraka kua kīnakingia ki te wihiki, ka heke a Nāni ki te taha moana ki tana tāne e tatari ana ki a ia. Ka rere rāua mā runga waka ki Kōpūtai, ā, mai i reira ki Ōtepoti mārena ai. Kitea rawatia rāua e te iwi ka karanga atu "Kua tūreiti, kua moe kē māua!" Nā wai rā ka pōwhiritia rāua tahi ki te kāika ki Ōtākou.' 

Ngohe 2 

• I roto i te kōrero nei, ka kitea te āhua o te wairua o Nāni. Otirā, he nui ngā kōrero tipuna mō te wahine pēnei, arā ko te wahine pūkeke. Me ko koe tērā, kua aha koe? He aha ai? Tuhia he kōrero mō tēnei.
• He nui tonu ngā kōrero rangatira mō te wahine e werohia ana e 'te tao o te aroha.' Kōrerohia i waenganui i a koutou ngā kōrero Māori e mōhio nei koutou mō tēnei take. Pēhea ētahi kōrero pēnei o rāwāhi e mōhiotia whānuitia ana?
• Hei mahi i te kāinga. Pātaitia ō koutou mātua tīpuna. Tērā pea kei roto i tōu whānau tētahi kōrero he rite mō ēnei kua kōrerohia ake nei. Ahakoa rā, tuhituhia he kōrero, he whiti rānei mō 'te tao o te aroha.' Me ka taea, tuhituhia mō tēnā kei tōu whānau. 

Rāniera Erihana rāua ko Riki Erihana. 

Kei te whārangi 12

He koi te whatumanawa, te hinengaro, te ngākau, te wairua o Rāniera ki te rongo i te tika, i te hē rānei o ngā mahi. Kāore e taea e ia te kaupare i te karanga mai a te hunga e pēhia ana e te kino. He whanaunga hoki te hunga i mauheretia ai ki Ōtepoti mai i Taranaki. Ka huri ia ki te āwhina i a rātou nā runga i taua whanaungatanga, me tōna kaha whakahē atu i ngā mahi a te Kāwanatanga ki a rātou. Ka whiua atu e ia he kai ki a rātou nā runga i ngā pātū o te whare herehere. Ka hoea e ia tōna waka i a rātou e mahi ana i ngā paepae o te wahapū ki te whāngai i a rātou ki te kōrero hoki. Ka mau atu i ngā kōrero a Te Whiti rāua ko Tohu hei whakahau i a rātou. 

Ngohe 3 - He taupatupatu 

• He hē te āwhina i te hunga hara. Wehea ngā ākonga kia whā ngā rōpū. E rua ngā rōpū kei te whakaae ki te kaupapa, e rua kei te whakahē i te kaupapa.
• Tukuna kia rua tekau meneti ki tēnā rōpū, ki tēnā rōpū e whakawhitiwhiti whakaaro ana, e kōrerorero ana, e kohikohi ana i ā rātou tohenga. Me noho wehe kē rātou, kia kaua e whākina e tētahi rōpū ā rātou tohenga ki tētahi atu.
• Ko rōpū 1 e whakaae ana, e tautohetohe ana i te whānuitanga o te kaupapa. Ko rōpū 3 e tautoko ana i a rōpū 1, e whakaputa ana i te taha ki te ture, arā, ki te Kāwanatanga.
• Ko rōpū 2 e tautohetohe ana, e whakakāhore ana i te whānuitanga o te kaupapa. Ko rōpū 4 e tautoko ana i a rōpū 2, e whakaputa ana i te taha ki ngā Māori, ki a Rāniera hoki. 

Rāniera Erihana rāua ko Riki Erihana. 

Kei te whārangi 16.  

'I whakaaro nui ia ki ngā hua o te mātauranga. He tangata whai mātauranga hoki ia. Ka whakahaua e ia āna tamariki ki te whai i te mātauranga hei whakahoki mai i te mana o te Māori. Ko tāna ki a rātou, “Whāia ko te mana o te Māori kua ngaro nei.” Āwangawanga ana ia i te kitenga o te ngaro haeretanga o ngā whenua Māori. Ka tukuna e ia tētehi o āna tamariki ki te ako i ngā mahi rōia. Ka puta ia ko te Māori tuatahi ki te whiwhi ki te tohu rōia. Ko Tame Rangiwāhia tōna ingoa. I whai ingoa atu anō ia i āna mahi i runga i te papa whutupōro hei kāpene mō te tīma o Aotearoa. Ko tētehi anō, ko Eruera Pōhau, i puta hei rata, ā, i haere ki ngā moutere o Te Moananui-a-Kiwa ki te āwhina i ngā whanaunga o reira.' 

Ngohe 4 

• He aha te pai o te mātauranga? He aha anō te pai o te tākaro? Tuhituhia he kōrero mō tēnei take.
• "He mahi i ngā wā katoa, me te kore tākaro, nā wai ka tamaiti pohe a Haki" Whakaarohia tēnei whakataukī, ka tuhituhi he kōrero mō tōna tika, tōna tikanga rānei. 

Rāniera Erihana rāua ko Riki Erihana. 

Kei ngā whārangi 19, 20 me 21.  

Nō te ekenga ki te waru o ngā tau ka wehe ōna mātua, ka haria ia ki tāwāhi, ki Amerika, e tōna whāene. Kua whiwhi rā hoki tōna whāene ki tētehi karahipi hei haere ki Te Whare Wānanga o Karepōnia-ki-te-Tonga ki te ako i ngā āhuatanga o ngā tū kanikani o nāianei. 
Nō te tau 1971 ka haria ia e tōna whāene me tāna tāne hōu ki tētehi tākaro whutupōro amerikana i waenga i te tīma o Te Whare Wānanga o Karepōnia-ki-te-Tonga me te tīma o Taniwhoro. I te tāone nui o Ngā Ānahera te tākaro nei, i roto i te whare tākaro o Te Whare Wānanga o Karepōnia-ki-te-Tonga. 
Ka whiwhi mahi tōna matua whāngai, te tāne a tōna whāene, hei tumuaki mō tētehi kura tuarua i Arihona. Nā reira ka nuku te whānau ki reira, ka uru a Riki ki te Kura Tuarua o Whare Kōpae i Tūhono. Ka eke ia ki te tīma tuatahi hei poumuri rārangi, hei tuarā omaoma hoki. Ka tohua mō te tīma o Arihona whānui mō ngā tēina me ngā tuākana, ā, i a ia i roto i te reanga o ngā tuākana e oropapa ana te whakaae a ngā kaiwhiriwhiri kia whakaurua ia ki roto i te tīma o Amerika nui tonu.