E taku pukapuka

Nā Paora Tibble
Nā Gus Hunter ngā pikitia

E hoki ki tō kāinga – Waitangi

Nā Rawhiti Ihaka
Nā Gus Hunter ngā pikitia

Koinei tēnei te kāinga i kōrerorerohia, i wānangahia, i wawāhia ai te kaupapa i nohoaina hei tūāpapa mō te motu, ko Te Tiriti o Waitangi. I tikina ki konei ētahi pitopito tuhituhinga whakamāori a Rāwhiti Ihaka mai i tētahi putanga tawhito o Te Wharekura 8 hei tāpiri ake. 

Ko ngā rangatira i haina i te Tiriti, nō ngā rohe maha o Aotearoa. Nā ngā āpiha o te Kāwanatanga i mau haere ngā tauira o te Tiriti ki ngā rangatira o te motu kia hainatia e rātou. E rima marama e mau haeretia ana ngā tauira nei. E waru o ngā tauira i tuhia ki te reo Māori, kotahi i tuhia ki te reo Ingarihi. Ki te huia katoatia nga ingoa i hainatia ki runga i ēnei tauira e rima rau e whā tekau. 

Anei ētahi pitopito kōrero nā ngā rangatira i te wā i wānanga ai, i hainatia hoki e rātou te Tiriti. 

Ko Te Kēmara 

"E kore au e whakaae kia noho tonu mai koe ki Aotearoa. Mehemea e noho mai ana koe, tēnā pea ka whakawākia a Te Kēmara, ā, ka raru a Te Kēmara. Ko wai ka mātau, ka tāronatia a Te Kēmara. Kāo, kāo, kore rawa atu ahau e whakaae kia noho mai koe." 

Ko Rewa 

"How d'ye do, Mr Governor! Ko aku kōrero ēnei ki a koe. E hoki. Tukuna te Kāwana kia hoki ki tōna kāinga. Whakahokia mai aku whenua i tangohia e ngā mihinare, e Davis, e Clarke, me ērā atu." 

Ko Captain Hobson 

"Ko ngā whenua katoa he mea tinihanga i riro ai i te Pākehā, ka whakahokia katoatia atu ki a koutou. Ko ngā taitara hoko katoa ka tirotirohia, ā, e kore e mana kia whakaae rānō te Karauna." 

Ko Johnson 

"E mōhio ana ahau ki te whakarongo, erangi horekau ahau e tino mōhio ana ki te kōrero Māori." 

Ko Wiremu 

"Kia mahara mai koutou, mehemea kaua ngā Mihinare, horekau koutou i konei i te rangi nei, horekau he putu kotahi o ngā whenua o Niu Tireni e riro atu i a koutou." 

Ko Busby 

"E whakahē ana ahau ki ngā kōrero a ngā rangatira nei, a Te Kēmara rāua ko Rewa, he mea tahae nāku ngā whenua i riro mai nei i ahau." 

Ko Kawitina 

"Horekau mātou e hiahia ana kia hereherea mātou, kia takatakahia mātou. E hoki koe ki tou kāinga." 

Ko Tāreha 

"Horekau he Kāwana mōku, mō tātou hoki mō te iwi Māori. Ko tātou, ko tātou anake ngā rangatira, ngā kai whakahaere, ngā manukura. Horekau he rangatira ko runga atu i a tātou ... Kua riro katoa rā ō mātou whenua, Āe, e tika ana. Engari ō mātou ingoa, tō mātou mana, e mau tonu ana." 

Ko Hone Heke 

"Mehemea ki te hoki koe, kua raru mātou ngā Māori, kua mate, mate katoa . . . kua raru tātou i ngā Wīwī, i ngā tāngata hokohoko rama . . . He aha tātou? He tamariki. Āe, he tamariki kōhungahunga. Noho mai e te Kāwana hei Kāwana mō mātou." 

Ko Tāmati Waka Nene 

"Ka tono koutou i te Kāwana kia hoki? Auē! Ka mate ahau. Kua mate rā ahau nā koutou i patu. Mehemea i pēnei ā koutou kōrero ki ngā kaihokohoko rama i mua noa atu rānō ... kua mea atu ahau ki te Kāwana 'E hoki'. Ināianei, kāo ... Ka haere tahi ahau me te Pākehā. Noho mai (koe) hei matua mō mātou, hei kaiwhakawā, hei hohourangi." 

Ka haina a Tamati Waka Nene i te Tiriti o Waitangi. 

Te one roa a Tōhe

Nā Henare Everitt

Ki tā te Pākehā whakahua e iwa tekau maero te roa o tēnei one mai i tōna pito tonga ki tōna pito tokerau, engari kāre i pērā rawa te roa. E whā tekau maero noaiho kē, ā, māhau tonu ēnei e whakamātau mai ki tā te kiromita roanga. Heoi ko te kōrero ki tā te iwi o te takiwā, a Te Aupouri, nā te tipuna rā nā Tōhe te take i whakahuatia te one nei mōna. I pēnei te kōrero. 

I noho te rangatira nei ki tana kāinga i Kapowairua. E waru ōna tamariki, ko te mea pōtiki i moe tāne ka riro ki Ōunuwhao noho ai. Kei ngā takiwā o te rohe o Hokianga tēnei kāinga. Ka haere te wā, ka korouatia a Tōhe, ka whakaaro ake ia ki tana kōtiro e noho mai rā. Nōna te hiahia nā roto o te moemoeā kia haere ki te toro atu, engari ka kī ake tōna iwi me ka mate atu ia nā te tawhiti o te haere me tana koroheketanga. Ko tana whakautu kia kapohia atu tana wairua a te wā e tika. Ka tahuri ia ka haere. 

Ka haere, ka haere, he maha ngā āhuatanga i pā ki te kaumātua nei me tana piri, i whakaputaina e ia he whakaaro, he whakataukī rānei hei whakahua wāhi. Ko ētahi o ngā ingoa nei ko Matapia, he toka i te au moana; ko Waikanae, he wāhi awaawa i kitea e ranga ana te kanae; ko Waka te haua, ko Maunganui rānei he toka hī ika kei te akau; ko Tama rā waho, he karanga nā ētahi tāngata me ā rātou rore kuaka kia haere rāua rā waho atu. 

Ko te ingoa mutunga i pēnei ai: nō tā rāua taenga ki Ahipara ka whakaaro te kaumātua ki te tawhiti o tā rāua haerenga mai. Kātahi ka takoto tana piri me te whakamārō i ōna ringaringa kia kitea te hekenga o te tai. E rua ngā whārotanga, kotahi ki uta, kotahi ki tai. Ka huaina taua wāhi ko Whāro ki uta, whāro ki tai. Ko te one katoa ka huaina ko Te One Roa ā Tōhe. 

Ngā waka Te Aurere, me Rainbow Warrior

Nā Henare Everitt
Nā Phillip Paea ngā pikitia

Ko ngā waka e rua nei, kotahi he waka Māori, kotahi he waka Pākehā. Ko te waka Te Aurere nā Te Hekenukumai Pūhipi i whakaae māna e tārai. Ko te whakaaro nui mō tērā i whakaputaina e Tā Hēmi Henare i te tau 1985. Ka tāraia e Te Hekenukumai te waka ki Aotearoa nei ā, ka mutu kātahi ka whakaterea ki ngā moutere o te Moananui-a-Kiwa. Ko te take i pēnei ai, kia mōhio te ao ki tēnei āhuatanga a ngā iwi Māori mō te whakatere waka, arā, ko te hoki kāinga atu i Aotearoa nei mā waka ki ngā moutere. 

Ko te waka Rainbow Warrior (he kaipuke rā) i puta ake i raro i ngā kaupapa whakatikatika i te ao ki te taha pahū karihi. He kaipuke nō te ao whānui ia, ā, ko ngā tāngata o runga nō te ao katoa. I tae ake ia ki te wahapū o Tāmaki-makau-rau ki reira tau ai mō tētahi wā poto i mua i tōna rerenga atu ki te moutere o Mururoa. 

I Mururoa hoki te hunga Wīwī e whakapahū karihi ana, e mahi tūkino ana i taua kāinga. Heoi, kāhore te kaipuke rā a te Rainbow Warrior i whai wāhi kia tutuki pai tōna haere. I whakatotohutia kē nā ngā mahi nanakia a tētahi tokorua, he tangata Wīwī tonu. I hāmenetia te tokorua rā e ngā ture o Aotearoa, ā, nō muri iho ka tōia te kaipuke ki waho atu o te whanga o Matauri ki reira takoto tokarārangi ai. 

Te Pēwhairangi

Nā Henare Everitt rāua ko Huriana Raven

Koia tēnei te whanga tino rongonui nō te wā i tae tuatahi mai ai ngā tauhou ki ēnei whenua. Nō ngā rau tau 1780-1800, i te wā patu kēkeno, whai tohorā hoki i whakatūhia te whanga nei hei herenga waka mō ā rātou kaipuke. Ka haere te wā, ka whakatūhia he tāone ki Kororāreka, hei kāinga whakatā mō rātou. Ko te rahi o te tangata i reira nō ngā tōpito katoa o te ao – he kiritea, he mangumangu, he aha noa atu - he tāngata hūmarire ētahi, he nanakia ētahi. 

Ka haere tonu te wā ka taka mai ko ngā tāngata whai nō Ingarangi i raro i te maru hokohoko i whakaritea ko Te Tiriti o Waitangi. Ka tau mai anō ko ngā mihinare o ngā hāhi karaitiana ki te kimikimi whakaora tinana, wairua tangata hoki. Nā, ko Pūhipi (Busby) rāua ko Wiremu (Williams) ētahi i mōhio whānuitia nei mō ā rāua mahi whakatō i te kākano o te whakapono. Engari, kia hoki whakamuri ngā kōrero... 

I te tau 1833 i whakaritea ko Te Pūhipi hei māngai mō te Kāwanatanga o Ingarangi ki Aotearoa. Nō tōna taenga mai ka noho ia me tōna whānau ki Te Pēwhairangi, ki Waitangi. Ko tāna mahi, he whakatina i ētahi o tauiwi me ā rātou mahi haututū. Otirā ka whakaingoatia ia 'he manuao kore pū', he kaha kore nōna ki tēnei tū āhua, kāore hoki he hōia hei āwhina i a ia. 

Nō ngā tau 1830 ka kitea ngā mahi a te kaipuke ki reira. Kotahi rau rima tekau mā tahi te rahi o ngā mea i ū ki Te Pewhairangi i te tau 1836. Ka haeretia ngā momo mahi hokohoko i waenganui i te tangata whenua me tauiwi. He nui, he maha. Ngā kai ērā he rīwai, he poaka, he wīti, he aha, he aha; he taputapu mō ngā kaipuke ērā, arā he rākau hei tokotū, me te harakeke hei taura. Ko tā te Pākehā ki ngā iwi he taputapu rino hei hanga whare, hei whakahaere ahuwhenua, hei tuitui, hei tao kai; ngā pūweru; te tūpeka me te waipiro. 

Ka haere te wā ka hiahiatia he haki mā ngā kaipuke nō Aotearoa e whakawhiti ana i Te Moana Tāpokopoko-ā-Tāwhaki. Ko te take kīhai i whakaaetia kia tau ngā kaipuke nō Aotearoa ki Poihākena hokohoko ai. Koia anō i hangā ai tētahi pānui, ko Te Wakaputanga o te Rangatiratanga o Niu Tireni. Nā Pūhipi ngā rangatira i aki kia mahia tēnei kaupapa, kia whakapūmautia ai te mana motuhake o te iwi Māori ki tēnei whenua. E 34 ngā rangatira i haina i te tau 1835, ki te kāinga o Te Pūhipi, kātahi ka whakamanatia e te Kāwanatanga o Ingarangi. 

I mataku pea ngā Pākehā ki tēnei pepa whai mana. I mataku hoki rātou ki ētahi whenua kē, ki te Wīwī, ki te Merikana, me tō rātou hiahia ki tēnei taha o te ao. Koia nei anō tētahi o ngā pūtake o Te Tiriti o Waitangi. Ko tētahi o ngā hiahia o ngā iwi Māori kia tika te noho mai o ngā Pākehā, kia whakamutua ngā mahi nanakia, nukurau hoki kua tīmata rā. Otirā ko tōna tikanga ki raro i te Tiriti kia hokohokona tuatahitia ngā whenua ki te Kāwanatanga o Ingarangi. Ka raruraru ngā whakaaro o te rangatira i reira, inā hoki kua heke te mana Māori, kua tīmata te ngaro o ō rātou whenua, ko te Tiriti te take. 

Nō te nekenga o te Kāwanatanga ki Tāmaki-makau-rau i te tau 1842, kātahi ka tino hē rawa atu. Ka whakarērea a Kororāreka. Riro katoa ngā huarahi oranga mō te iwi, ko ngā take kaipuke tērā, ko ngā kauri i rāhuitia te topetope e te Kāwanatanga tērā, tuatoru ko te whakawā me te tāronatanga o Māketū, tama a Ruhe he rangatira nō Waimate, nāna tētahi whānau Pākehā i kōhuru ki te motu o Motuarahia. 

Nā Hone Heke i whakahaere he uri ki Te Pēwhairangi i te tau 1844 hei whakangungu i ngā motika Māori. Nāna te pou haki a te Pākehā i Kororāreka i tope. Tōna tikanga i whakaaetia taua pou mō te haki Māori i te hoatutanga ki a Te Pūhipi. Ka tono te Kāwanatanga ki te Kāwana o Poihākena kia tukuna mai he hōia. Nō te taenga mai o ngā ope ka huri hoki te whanaunga, a Kāwiti, ki te āwhina i a Heke, ka tū tētahi kakari kino ki Kororāreka. E whā rawa ngā topenga i te pou haki. He pakanga i haere. Mate noa ētahi o ngā kairiri. Wera atu te tāone i te ahi. 

Ka mutu, ka pakanga tonu a Heke mō ētahi tau. Ahakoa he kaha rawa te ope taua e whawhai ana ki a ia me ōna whanaunga, kīhai i taea e te Pākehā ngā toa Māori te pēhi. Ā, i te mutunga, i te tau 1846, ka houhia te rongo i waenganui i a rātou, ka tau te rangimārie i runga i te whenua o Te Taitokerau me Pewhairangi. 

Ā, kei te noho pēnā tonu i nāianei.