Te Wharekura 54

He whakamā te patu

Nā Wiremu Kaa
Nā Vaitoa Baker ngā pikitia

Ko Rehurehu te kāinga o te whānau a Toperua.  

He wāhi kei te taha rāwhiti. He paenga toka kei te takoto rārangi mai i te moana. Huhua ana nga mātaitai o reira. E mate ana te koura i nga rua, te ika hoki i ngā tauranga. 

Nā ngā tīpuna hoki i whakarite ngā wāhi kai mā tēnā hapū mā tēnā hapū. Kei te mōhio katoa rātau ki ngā tauranga tāmure, tauranga tarakihi, tauranga hāpuku me ērā atu ika o te moana. Te tino mahi a Toperua he hoe i tana waka ki te hī ika mā tana whānau. Kia whiwhi a ia i ngā ika o te tai ka hoki atu ki uta. Ahakoa he maha ngā haerenga ki te hī he ruarua noa ngā ika ka tae atu ki te whare. Ina tae atu ka waiho mā tana wahine kē e tuaki e tunu hoki hei kai. 

Ko Toperua tonu te tuatahi ki te noho ki te kai. Ko ngā wāhi reka o te ika ka apo tuatahitia e ia. Mehemea he ika nui tata pau katoa i a ia anake. Ko ngā kongakonga noa iho ka whakārerea mā tana whānau. Hei ētahi wā, ko te tāwiriwiri anake ka toe mai mā ērā. 

He pēnei tonu tana mahi ahakoa he pāua te kai, he kōura rānei. He apo tonu he hākere kai i tana whānau. Kia haere nei rātou ki tētahi hui he pērā tonu tana rarau kai hei horohoro māna. 

I tētahi rangi ka whakapeke tana wahine ki roto i te waka o ana tungāne. He hiahia nōna ki te haere ki te hī ika hei whāngai i ā rāua tamariki. Ahakoa riri atu ana tungāne ki a ia kāore a ia i heke i te waka. Nāwai rā ka whakaae atu ngā tungāne nā te mea kei te tino tere te timu haere o te tai. Ko te wahine rā kei te takoto kurupae i raro i te waka kei kitea mai hoki e ērā waka, e tana tāne hoki e Toperua. 

Ka tae atu ngā waka ki te tauranga ika ka tīmata rātou ki te here maunu ki ngā matau kātahi ka tukutuku atu i ngā aho ki te moana. Tau ana te aho a te wahine rā ki te moana, ngau ana te ika. Kei te tākiri te wahine rā, ko ngā aho a ngā tungāne kei te tawēwē noa iho. Nāwai nāwai kua ngahau te katoa i te mahi a te wahine rā. Kua tū kē ki runga ki te huhuti i nga ika ki te waka. 

Ka pā hoki te rekareka ki ana tungāne me ētahi o ērā waka kua ngahau mai ki tana mahi hī. Ina te rahi me te nui o ngā ika i tākiritia ki te waka. Nā te pukahu o ngā ika o tō rātou waka ka whakatika ka hoki harikoa atu ki te kāinga. 

Te taenga atu ki uta ka tāpaetia ki ngā whānau i te ākau e whanga atu ana ki tō rātou hokinga. Ko te wahine rā ka hoki ki tana kāinga ki te tao ika mā tana whānau. 

Ko Toperua kei te moana tonu. Ko tana aho kei te tautau noa iho i te tai. Korekore nei he ika i mau mai i a ia. Kātahi ka hoe tahanga atu ia ki te kāinga me te whakamā o tana ngākau ki te mahi toa o tana wahine ki te hī ika. 

Ka hoe nei a ia, ā, tae pō atu ana ki uta ki te kāinga. Nō tana urunga atu ki te whare e whanga mai ana tana wahine ki a ia me te kai hoki e hora ana. Ko te ika nui kua maoa, kua takoto mai hei kai māna. 

Kātahi ka heke te roimata ki ana whatu ka whakawhētai atu ki tana wahine, ka oati mō tana mahi hākere, mahi mau kino i tana hoa rangatira me tā rāua whānau. I riro rawa mā te whakamā i puta ai te māramatanga ki a Toperua. 

Mai i tērā wā e noho māhorahora ana tā rātou noho tahi i tō rātou kāinga. 

He aroha he tipuna

Nā Wiremu Kaa
Nā Christopher Brown ngā pikitia

Ko te taha moana te wāhi noho o tēnei whānau. He tino kaingākau ngā mokopuna tokotoru ki a Teremai rāua ko Korotio. Nā rāua te mātāmua a Hekemai i whakatipu. He tino piripono hoki ki a rāua. 

He kohi mātaitai te tino mahi hei whāngai i te whānau. Ina timu te tai kua heke atu te whānau ki te whāwhā haere i ngā toka. Pukahu ana te kai moana. Kīkī ana ngā kāwhiu a te whānau. 

Mākona ana hoki te kāinga i te koura, i te kina, i te pāua, i te pūpūrangi, i te ngākihi me ērā atu tūmomo mātaitai. 

Ko tētahi mahi e tino pīrangi ana a Teremai, he whakatangitangi i te anga toitoi hei ngūnguru waiata māna. Kātahi te mahi mīharo a tēnei kuia. He tino reka ki te taringa te whakarongo atu ki te ngūnguru nei. 

I ngā wā whakatangitangi, ka whati katoa mai te whānau ki te whakarongo ki te reo o te ngūnguru e tīorooro atu ana. I ngā pō ka whakatangi atu anō a ia kia riro ai ngā mokopuna i te moe. Ngāwari ana te tau o te hiamoe me te tere o te riro o te wairua. 

Ka taka te wā kei te pakeke haere hoki a Hekemai me ētahi whakaaro hou i tipu mai i tana hinengaro. Kātahi ka puta te hiahia ki a ia ki te hīkoikoi ki te kite whenua hou. Kāre hoki ana tīpuna i pai kia haere a ia nā to rāua koroheketanga. Ahakoa pēhea, ka whakatika tonu a Hekemai ka haere, tau rawa atu ki tētahi whenua tawhiti. 

Noho rawa atu ki reira me te piri atu ki tētahi whānau manaaki i a ia. Ko āna tīpuna i mahue atu rā i te wā kāinga kei te kōingo mōna. Taumaha ana te ngākau i te kikini o te mokemoke. Ā, ko te mahi a tana kuia he heke ki te ākau i ngā pō ki te whakatangi atu i tana ngūnguru ki tana mokopuna. He pēnei tonu tana mahi i ia rā i ngā marama maha e ngaro nei tā rāua mōkai. 

Ka haere te wā ka pā mai te mokemoke ki a Hekemai otirā nā te hari koa o te takatū i reira tere ngaro noa iho tēnei mate. I tētahi rā ka tahuri a Hekemai mā ki te māngoingoi ika i te onepū mō tētahi hui kei te tū. Ko ōna hoa kei te huti ika ki tahaki. Nāwai, nāwai kua kikī ngā kawenga a ērā kātahi ka hoki ki te kāinga. 

Ko Hekemai kei te whanga tonu kia tākiritia he ika ki tahaki. Nā, ka taumaha tana ngākau me te hiakai hoki. Ko te rā kūa tō noa atu. Nā te hokinga o pito ki roto ka heke atu ki te moana ki te kohi mātaitai hei whakakī i tana kōpū. 

Ka utaina e ia ētahi o ngā toitoi ki te ahi kia tunutunutia. I a ia e whanga ana ka rongo a ia i te toitoi rā e tangi ana. Ka roa a ia e whakarongo atu ana ka hoki onā mahara ki tana kuia. Tere tonu tana mōhio ko tana kuia kē tērā e whakatangitangi ana i te toitoi e whakaputa ngūnguru atu ana i tana aroha mokemoke mōna. Ka heke te roimata i ana whatu, ka maranga ake a ia kātahi ka hoki tika tonu atu ki ōna tīpuna i te wā kāinga. 

Tae rawa atu ki kāinga kātahi ka puta te auē o ana tī puna i te koa o te ngākau mō Hekemai. 

Puta katoa mai te whānau ke ti uiui ki a iā mō tana haere me te hopuhopu hoki i ētahi rongo kōrero hou mō tērā iwi e noho mai rā i tawhiti. Ka mutu te whakatau me te whakawhētai a te whānau mōna ka horaia ngā kai mō te hākari whānui o tana hokinga mai ki te wā kāinga . Ko tana kuia kei te whakatangi koakoa i tana ngūnguru. Te ngūnguru pōwhiri i a Hekemai kia hoki mai ki te kāinga. 

He matire mā Moko 

Nā Wiremu Kaa
Nā Jossie rāua ko Wiremu Kaa ngā whakaahua

KORO: E moko he pō pai tēnei mō te toitoi tuna. 

MERERANGI: Auē e Koro, he pai ki a māua ko Hoana tēnā mahi a te toitoi tuna. Me hoki anō tātou ki te kōpua kei raro i te pāpara rā. 

HOANA: Kua oti mai i a koe ētahi matire mā tātou? 

KORO: Kāo. Koinā tātau mahi a muri o te tina. Haere, tīkina tētahi paepae mō ā tātau noke. Kei ahau te kāheru. 

MERERANGI: E Koro, kei te hoki atu tātau ki te uru rākau kauere rā? 

KORO: Āe. He pai tērā wāhi. Nō mua rā anō te haerenga o ngā tīpuna ki reira kari noke ai mō ngā hinaki me ngā matire. 

HOANA: E Koro, ka pai tēnei haere, nē! 

KORO: Āe. E moko, kohikohia mai a tātau noke. 

MERERANGI: Auē, te kaitā hoki o ēnei noke. 

HOANA: I ahaha! Mōrikarika ana taku puku. 

KORO: Ka nui ēnā. Me haere tātau ki te tiki rau kāuka me ētahi wīwī hei tuitui i ā tātau noke. Anei tētahi kāuka, e piki tētahi o kōrua ki te whawhati i ētahi rau. 

MERERANGI: Anei ētahi. Hoana, hopuhia nga rau kāuka. 

HOANA: Kia tūpato rā, Mererangi. 

KORO: Ka rahi ēnā. Me haere tātau ki te katokato ētahi wīwī. 

HOANA: Ka nui pea ēnā e Koro. 

MERERANGI: E Koro, māku tonu taku matire e tui. Kia rua pea ngā matire. Mā Hoana tetahi. 

Taku pāpā koroua

Nā Oho Kaa
Nā Kerry Gemmill ngā pikitia

Tino aroha ahau ki taku pāpā koroua. 
He ngāwari te reo ahakoa kei te kohete. 
He rawe ki ahau te haere i tōna taha. 
Ka taea hoki e ōku waewae pakupaku 

Te whai atu i a ia. E whā ōku tau. 

Ia rā, ia rā haere au ki te kura 
Ētahi rā he pai, ētahi rā he kino. 
Engari i te mutunga o ia rā 

I reira taku pāpā koroua hei awhi i ahau. 

Hei whakarongo ki ahau. E rima ōku tau. 

He kaha taku pāpā koroua ki te mahi 
Peita i te whare, ngaki i ngā taru. 
He pīkaokao, he hipi, he kau anō āna 
Kore rawa mātau i matekai. 
Kore rawa mātau i matewai. E whitu ōna tau. 

I ia pō ka mutu ngā mahi 
Purei kāri te pīrangi a Pāpā Koroua. 
"He taimana hei patu," tāna kī. 
"Ko koe e Hine taku hoa. 
Patua Hine, mā te tioka. 
Tino pai, ka wīni tāua." Tekau ōku tau. 

I te moe tonu taku pāpā koroua 
Te ata i haere ahau 

ki te kura o Hato Hōhepa. 
Tino mamao, tino roa. 
I te rohe o Nepia rawa. 
Tekau mā whā ōku tau. 

He reta taku, nā taku māmā. 
Kei te takoto taku pāpā koroua. 
Kei te karanga taku pāpā koroua 
"Kei whea koe e taku moko 
Kei te kura koe e ngaro nei?" 
Auē rā te aroha e. 

E rua wiki i muri mai. 
I mate taku pāpā koroua 
I tangi ahau, i tohe ahau, me hoki ahau ki te kāinga. 
Tino aroha ahau ki taku pāpā koroua. 
Ko te marama o Maehe tēnei. 

"E kāo," te kī a ngā None. 
"Me noho tonu koe ki te kura. 
Mō te marama o Hune rā anō." 
I pōuri ahau ia rā ia rā. 
I tangi ahau ia pō ia pō. 
Tae noa ki te marama o Hune. 

I titiro ahau ki taku whare. 
Ki nga māra, ki nga hipi. 
Ki te rūma o taku pāpā koroua. 
I reira tonu te pākaiahi, 
I reira tonu tana moenga, 
me te whakaahua o pāpā koroua. 

I haere ahau ki te urupā. 
I kōrero ahau ki taku pāpā koroua. 
"Moe mai rā, taku pāpā koroua. 
Moe mai rā taku pāpā koroua. 
A tōnā wā ka noho ahau 
Ki runga anō i ōu pona." 

Ngā hīkoinga aroha o mua

Nā Oho Kaa
Nā Hemi Takimoana ngā pikitia

I noho tēnei wahine a Hinewahirangi ki Tokomaru, nā nō Waiapū anō hoki tētahi wāhi ōna. Ko tōna hoa tāne ko Tikitikiorangi nō Waiapu nō Tokomaru anō hoki. Ka whānau tā rāua tamaiti a Wikiriwhi Matauru. Ko tēnei whānau he upoko ariki nō Ngāti Porou, a he nui ngā pekapekanga. 

Anā he kōpikopiko te mahi a te whānau nei mai i Tokomaru ki te Kautuku, ka piki i ngā maunga o Tipare o Niu heke atu ki Te Kautuku nā, ki Whangaokena. 

Heipū i tētahi haerenga o Tikitikiorangi ki Whangaokena ki te torotoro i ōna whanaunga i reira, ka whakaeke he ope taua, nā ka patua a ia. I tāpukea atu a ia ki reira. Nō te rongona kei te whakatata atu te ope taua rā ki Tokomaru, ka haere ā tinana te whānau a Takimoana ki te tiki i te tama a Tikitikiorangi. Kāore rātau i pīrangi kia mate anō te tama a Tikitikiorangi. Koia nei rā te whakaaro aroha a te iwi nei ki te matua i patua rā. 

Heoi anō, i whakaae tonu a Hinewahirangi ki te tono a te whānau nei me tana mōhio anō hoki he tika nga kōrero. Engari i runga i te kaha o tōna mokemoke mō tana tama mō Wikiriwhi Matauru i mauria atu rā, i titoa e ia te waiata nei mōna. 

Mehemea ka āta tirohia ngā kupu o te waiata nei, kei reira e mau ana te aroha me te tangi hoki a te ngākau o te kōkā mō tāna tamaiti me tana hoa rangatira i tangohia rā. 

Ko ngā whakamārama mō tēnei waiata kei ngā Mōteatea, Pukapuka Tahi mai i te whārangi 8 ki te 11. 

Tipare o Niu 

Nā Hinewahirangi

Tērā i ngā pikitanga Tipare o Niu, e 
Ko te ara tonu ia i whanatu ai koe rā. 
Māku nei e riringi ki te wai roimata, nā! 

Te Kotonga nei māna hau e whiu e 
Noho ana hoki au te motu o Kaiawa, e. 
Te kurī a Tarawhata e kore nei e taea, nā! 

Te āta kitea atu e au te pae ki te whenua e 
I te wai o te kamo ka mutuhia ki waho, e 
I te mate i ahau i te pō roa nei e 
I te kore rawa rā kīhei rawa i whairo, e 
Ngā rākau o te hore kia mōwai ana, nā! 

He kūmara mā Moko

Nā Wiremu Kaa
Nā Guy Moana ngā pikitia

Kei Whākori te kāinga o Heni rāua ko Erutau. He kūtētē kau te mahi a ngā whānau o reira hei oranga. Engari, nā te iti o te whenua me te ruarua noa iho o ngā kau ka tahuri a Erutau me erā atu o ngā whānau ki te whakatipu hua whenua pēnei i te kūmara, i te rīwai, i te paukena me tekānga hei whangai i ngā uri. Ko te tino wawata a ngā mātua kia pukahu tonu te kai ki ngā pākoro ki ngā rua me ngā whata mō te wā o te makariri me ngā huihui a te iwi. 

He mahi kaingākau ki ngā whānau te ahuwhenua ki te whakatipu kai. Ina tae mai te koanga kua tīmata ngā whakaoreore i te whenua o ngā māra me ngā pārekereke. Puta rawa ake te mahana kātahi ka tīmata ki te whakatō rīwai, ki te ono hoki i ngā kākano paukena me ērā atu purapura pēnei i te kānga. Ka tipu mai ngā tipu kūmara i ngā pārekereke, ka huhutia mai ērā kua pakari mō te pau haere ki ngā puke kua takoto. 

He ngaki taru tētahi mahi nui kia mahia kia kore ai ngā hua e tāmia e ngā taru herewhenua. Mā te mahana o te rā me te heke o te ua e whakakorikori te tipu o ngā kai. He makuru a Heni rāua ko Erutau ki te whakatipu kai. Ngotongoto ana te hua o ngā māra hei whāngai i tā rāua whānau. Ina tata mai te wā mō te hauhake, ka tahuri rāua ki te whakapai i te pākoro, i te rua kūmara, me te whata. 

Ka hauhake rāua i ā rāua kai, ka tahuri ko Heni ki te kōtiri, ki te whakapipi haere i nga putunga kai o te rua, o te pākoro, o te whata. He putunga kūmara mō te marae, he putunga kūmara hoki mā ā rāua mokopuna me tō rāua ake whare. Pēnā anō te whakatakoto kai ki te pākoro. He putunga kai mō te marae, he putunga kai mā ngā mokopuna me tō rāua kāinga. Ko te whata kai he pērā anō te takoto o ngā paukena me ngā kānga. 

Ko ō rāua kaiāwhina ki te mahi kai ko ā rāua mokopuna tonu. Ko tētahi e hiahia kia riro ko ia ki te eke i te hōiho kukume i te karawhaea. Ko tētahi anō i mea māna ngā purapura rīwai e ata whakatakoto ki ngā kōwhau. I mahi ngahau katoatia e rātou ngā mahi o te māra kai. Kia tae ki te wā o te hauhake he kōneke te waka kawekawe i ngā kai ki te rua kūmara, ki te pākoro hoki. He mahi mīharo ki ngā mokopuna te haere mā runga o te kōneke. Rere ana te umere o te harikoa o te ngākau. Tae atu ana ki a Erutau rāua ko Hemi te rekareka o tā rātou mahi. 

... Ko te tūmanako a Erutau rāua ko Heni kia noho wehe tonu he kai mā ā rāua mokopuna i ngā wā katoa. Nā tō rāua tino kaingākau ki ā rāua uri ka mau tonu tēnei hei mahi mā rāua i ia tau. Ahakoa kua kaumātuatia rāua, ahakoa te akiaki atu a ngā tamariki me mutu tā rāua whakatipu kai kia pēnei rawa te nui, e kore ā rāua ngākau e whakaae. Pūmau tonu te pēnei o tā rāua mahi nā te kaha o te here o te aroha mō ā rāua mokopuna. 

A – K 

K

karawhaea   a machine with prongs for loosening the soil without digging 
kauruki   smoke 
kāwhiu   special kit for seafood 
kōingo   long for, to grieve 
kōneke   a sledge 
kōpikopiko   travel about 
kurupae   crouch 
kūtētē   to squeeze out liquid 

M - P

M

makuru   abundant, lush (of plants) 
māngoingoi   to fish with hand line 
matire   a bob (for eeling) 
maunu, mounu   bait 

N

None   nun 

P

pākaiahi   open fireplace 
pākoro   small fenced enclosure 
pito ki roto   hungry 
pukahu   plenty 

R - WH

T

taiapa haena   tin iron fence 
tāwēwē   dangle 
tāwiriwiri   tail (of fish) 
toitoi   univalve mollusc 
tuaki   to gut fish   

WH 

Whangaokena   East Cape 
whata   to hang or suspend, a food storage platform