Te Wharekura 51

Te moko

Nā Roka Paora
Nā Phillip Paea ngā pikitia

Ka taka, ka taka 
Ka taka ngā mōtoi o Apanui 
E kapo ki te whetū 
E kapo ki te mārama 
E kapo ki te ate o ōku raukura ka riro. 
Kimihia, rangahaua, kai hea rā 
Koutou ka ngaro? 
Auā! Auā! 
Tērā ka riro kai Paerau 
Kai te huinga o te kahurangi 
Kua oti atu koutou e hika mā e! 

Āe, kua riro katoa te hunga o tēnei rohe i tāia ki te moko. I kite a au i ngā moko o aku kuia. He tokomaha tonu rātou, ā, i te takatū tonu i ngā marae inā kua pakeke kē nei. I whānau katoa ēnei kuia i ngā tau mai i te kotahi mano e waru rau e ono tekau mā whā, ki te waru tekau mā tahi. 

Ko ngā kākahu o ēnei kuia, he panekoti roroa, tae rawa ki ō rātou rekereke. Pērā anō ō ratou hākete, he roroa ngā ringaringa. Kāore kē ō rātou waewae me ō rātou ringaringa, e kiri kau noa ana, ahakoa he aha ā rātou mahi. Kāre kē hoki rātou e haere kore pōtae ana, kāmeta rānei i te wāhi tangata. Taurite ana ō rātou moko ki ō rātou kākahu. Te ātaahua kē. 

Ko ētahi o ngā kuia nei he hāwhe kaehe, he kiritea. Pango tonu te moko i te kauae. Kāore tōku nā whakatipuranga i pātaitai ki ngā kuia he aha koutou i tāia ai ki te moko? Nā wai koutou i moko? I tāia koutou ki te moko i hea? I tāia ō koutou moko ki te aha? Pēhea te roa ka oti ō koutou moko? Kore kau noa i pātai he aha ai. 

Kāore ngā tamariki o taua wā e pātai noa ana, e pōrearea noa ana rānei i ngā pakeke. Engari, inā kua pakeke nei ahau, ka hoki aku mahara ki aua wā. Ko te hiahia o ngā kuia me ngā koroua kia whāia e mātou te mātauranga o te Pākehā, hai aha noa te mātauranga o te Māori. 

Ināianei, me tirotiro kē ki ngā tuhituhi i ngā pukapuka ā te Pākehā mō ngā tikanga me ngā āhuatanga katoa e pā ana ki te moko. Aua atu! Tērā anō ētahi pitopito kōrero mō te moko i rongo au mai i ngā kaumātua o tēnei wā. Kāore kē i āta oti ētahi o ngā moko nō te mea he kaha rawa nō te mamae. Ka pupuhi te kauae me ngā ngutu mō te hia kē nei te roa. Kāore e kaha ki te kai, mā te pū ngote anake ka āhei ki te inu wai. 

Kai te mōhio tonu tātou ki te tū koe i te kōti, i tētahi mea koikoi rānei, he mamae, ā, ka pupuhi tō kiri. Nō reira, ahakoa he mamae tonu te tū i te kōti, engari, he iti noa i te mamae o nga kuia i tāia ki te moko. Kāti i konei. Kai te pōuri ināianei kāore i tohetohe ki te pātaitai ki aku kuia mō ō rātou moko. Kua riro katoa rātou ki Paerau, ki te huinga o te kahurangi, ka oti atu rātou me ō rātou moko ātaahua. 

Taku moko Te Aoimihia

Nā Pani Pahina

I tīmata mai te tā moko nei i a Derek Lardelli i te tau 1990.He tau nui tērā mō te iwi Māori. Kotahi rau e rima tekau tau mai i te hainatanga o te Tiriti o Waitangi. I taua wā, Pani Pahina te whakaahuaka whakaaro a Derek Lardelli he aha rā tāna mō te Māoritanga. Ka whakaaro a ia mō te moko. Ko tāna wawata, ōna moemoeā me whakahoki mai te moko ki roto o Ngāti Porou i te tau rua mano. Me kī i roto i Te Tairāwhiti. I taua wā ka haere a ia ki tōna iwi ki roto o Rongowhakaata. I reira ka kōrero a ia mō tana moemoeā me ngā āhuatanga o te moko. Ka pātai ake ngā pakeke o reira, "Me pēhea e taea e koe te whakahoki mai?" 

Ka mea atu a ia, "Ka kimihia e au ngā wāhine e karanga ana i runga i te marae." 

Nā, ka puta ake a ia ki Te Poho o Rawiri. Kei reira awau e mahi Kōhanga ana, ā, ka kōrero mai a ia mō ana whakaaro e pā ana ki te moko. Ka titiro atu awau ki a ia, ka mea atu, "He pai ki awau tēnā whakaaro." 

Nā, nō te toru rawa o ana pātai mai ki awau, ka kī atu awau, "Kei te pai. Anei tāku ki a koe, me āta whakaarotia e wau i te tuatahi, nā te mea he mahi taumaha tēnei." Ka mea atu anō awau ki a ia, 'Tukuna awau kia hoki ki tōku iwi, te whānau ā Ruataupare i roto o Tokomaru. Mā rātau e whakaae mai, mā rātau e whakakore rānei. Koirā te mea tuatahi. Tuarua, ka haere awau ki Ngāti Porou whānui ki te kōrero ki a rātau." 

Nā, ka hoki awau ki te kāinga ki Tokomaru. I taua wā he hui tā te Rūnanga ā Ngāti Porou ā iwi o Tokomaru. Ka whakaaro awau, "Me pēhea rā e taea e au te kōrero atu?" Ka kōrero awau ki aku kōkā. Tokoono rātau i te marae o Pākirikiri i Tokomaru. Ko te mea tipua, i hāngai tonu atu awau ki te poupou o Te Aoimihia. Ko ia anake te whakairo he moko kei Pākirikiri ā, i te aronga kē o Te Aoimihia, ko Tūwhakairiora. Ka mutu taku kōrero, ka tū mai tētahi o aku kōkā ka kī mai, "Arā tō moko - Te Aoimihia." Ka whakaae mai rātau. Ko taku mahi nui ināianei he whakaaro me pēhea taku haere ki Ngāti Porou whānui. Ka whakaaro awau me titiro awau ki ngā tāngata ngangahau i waenganui i a Ngati Porou. Arā ko taku matua kēkē a Api, ko Kōkā Whaia McClutchie, ko Kōkā Louie Tuhura, ko matua kēkē a Pāhoe, he tokomaha tonu rātau. Me te aha hoki, me tā rātau kōrero mai ki awau, kua eke awau ki tērā taumata. I mua i taku hokinga ki te kāinga, i karakia awau kia hōmaitia he māramatanga ki au. 

Te whakaaetanga mai, ka hoki mai awau ki a Derek. Ka mea atu awau ki a ia, "Kai te pai, engari anei tāku ki a koe. I te wā e mahia ana awau, kāore awau e pīrangi i te pāpāho, te tango whakaahua rānei. Ko taku hiahia kia mahia i te wāhi wehe, ā, ko taku tohunga ki tōku taha. Ko tōku hāhi he hāhi Ringatū." 

Ka kī mai a ia ki au, "Kai te pai. Engari kei te hiahia tango whakaahua ahau māku tonu." I whakaae awau ki tērā ki te tango whakaahua mō āna ake mahi. I awau e tatari ana mō taku moko, taku mahi i te ata, i te pō, he karakia. I hou mai te māramatanga ki au me whakatūpato tonu awau, me aku tamariki, me aku mokopuna. E whā, e rima wiki pea i muri mai, pai ana te rere o ngā mahi. Reri rawa mai a Derek, kua reri anō hoki awau. Nā, haere katoa ngā tikanga ki runga i tāku i tono ai. 

Nā ko tōku tohunga ko Nick Pēwhairangi, tētahi tonu o māua. I runga awau i te tūru, ka takoto whakamuri taku māhunga, ka tū mai a Derek i muri i awau. Ko ia te mea tā haere te moko. Ko tana hoa wahine, he Pākehā ki te whakamārō haere te kiri nē, ā, ko tōna taokete ki te hārau i te toto. E whā haora te roa e mahia ana. Katoa. He waimarie ki te kī te tīpune i te toto. Pērā te pai o te mahinga. Ko Nick ki te tauira mō te haere o te moko. 

I mua tata tonu o te tīmatanga, hāngai tonu ōku whakaaro ki a Te Aoimihia, ki tōna waihanga i Pākirikiri. Mau tonu ki roto ki ōku whakaaro. Ka katia e wau ōku whatu, ā, ka tīmata a Derek. I tīmata mai a ia i taku kauae i raro ake i ōku ngutu. Kore rawa awau i rongo i tētahi mamae, ā, tae rawa ki te haora whakamutunga. I noho tonu mai te kuia rā i mua i awau, me taku kite tonu i a ia, engari, nō te hāwhe haora ki te mutunga, ka ngaro ia. Kātahi anō ka rongo awau i te mamae. Ko ngā ngutu te wāhi tino ngohengohe. Nō te kitetanga o Derek i ōku roimata e heke ana, ka mutu tana mahi. 

Titiro atu awau ki a ia ka mea atu awau," Whakaotingia". Ka tīmata anō ia. Ka moe aku whatu me te whakamomori i te mamae. I taua wā tonu, ka pā mai te kohiko o te kāmera. Nō te puaretanga o ōku whatu, kua uru kē mai he tangata ki roto i te rūma. He hoa nō Derek. Te mututanga o te mahi a Derek, huri tonu atu awau, ka pātai atu wau ki a ia, "Mō wai te whakaahua nā?" 

Titiro mai a ia ka mea mai, "Mōku tonu." 

Mea atu awau ki a ia, "Anei taku kōrero ki a koe, mē mō te nūpepa, mō te pāpāho rānei, anei tāku kōrero ki a koe, me kore." Rite tonu ki tāku, kāore te whakaahua i puta ake. Pēnei te kōrerotanga mai a Derek he tika ngā kōrero a te kōkā a Whaia mō ngā wāhine o Ngāti Porou he mana wahine. Kia mōhio mai koe, mā te wahine anake kua puta i tēnei mahi i te tā moko, e mōhio te wāhanga kei runga i a ia, e kore e taea e te kupu te whakamārama atu. He hōnore nui, te tono rangatira mai a Derek ki awau. Nā te hokinga ki te kāinga, i tau pai ai ngā mea katoa. 

Anei te kōrero mai a Derek, tērā pea mā te toru marama rawa ka mahu tōku moko. Engari ko tōku, kāore i rua rā. Nō te rā tonu i muri mai, ka hoki awau ki te Kōhanga. Nā ko ā mātau pēpi i muri i te tina ka moe rātau. Ka takoto awau taha i a rātau. Ka moe rā aku pēpi. E mea tonu atu awau ki te moe ka rongo awau i te mea nei. Pēnei nei i tētahi mea e hārau ana i taku moko, mā te awe. Ka puare ake ōku whatu, ka mutu. Ka moe anō aku whatu, ā, ka tīmata anō te āta hārau i taku moko. Nō te toru o ngā ohonga, kātahi ka rutua awau i te moe. Tōku ohotanga kua heke kē te pupuhi. 

I puta mai a Derek i te rā tuatoru ka kōrero awau ki a ia mō taku wheako, me taku whakapono noa ko te kuia rā. Kore rawa awau e titiro whakamuri. I ētahi wā ko au e kōrero noa iho pēnei nei, ahakoa he moko tōku. Ka kai paipa tonu, ka kōrero pōrangi. Engari ki runga i te marae, tahuri rānei ki ngā tikanga Māori, ka pupū ake ko tērā taha ōku. Ko te moko nei kei te whakapakari i awau, kua koi tōku hinengaro ki ngā tikanga Māori, he nui ngā akoranga kei te wahaina e au. 

Hei kōrero whakamutunga pea māku: mehemea e hiahia ana te rangatahi ki te mau moko, ko tāku ki a rātau, ātōna wā mehemea mō te mau moko, ka puta ngā tohu. Engari mō te pīrangi mau moko noa iho nei i runga i te whakaaro he mea pai, kāhore. Kaua e rere noa. Me whakaaro tonu, ā, ka hoki ki ō mātua tīpuna, ki tōu kāinga tūturu, ki tō whānau kōrerorero ai, whakawhitiwhiti whakaaro ai. Kia riro mai i a koe tō rātau nei whakaaetanga, nā, kua wātea ngā āhuatanga katoa. Nō reira tēnā koutou katoa. 

Manu tangi ata

Nā Porua Green

I te tau 1990, ka whakatūria he rūma ako i te reo Māori ki Tūranga Wāhine, te kura tuarua mō ngā kōtiro kei te tāone o Tūranganui ā Kiwa. Ka rapaina he tangata hei whakairo, hei peita rānei, kia mōhiotia ai he kaupapa Māori kei te akona i roto i aua rūma. Ko Derek Lardelli o te Kura Tini o Te Tairāwhiti taua tangata. Ko ana kaimahi ko Moetahi Jones, ko Randal Leach, ko Richard Francis. Ka whakairotia te moko ki waho o ngā rūma Māori o Tūranga Wāhine. E hāngai ana te moko ki ngā wāhine Māori. Ki te āta titiro koe ki ngā waha, ka kite koe kei te hāmama katoa. Ko te take i pēnei ai, hei whakatō ki roto i ngā kōtiro ko te reo me rere i ngā wā katoa. 

E toru ngā wāhanga o ēnei kōrero. Ko te tuatahi ko te wahine ira atua e pēnei nā: 

ko Papatūānuku  
ko Hineahuone  
ko Hinetītama 

Tīmata mai i a Rangi rāua ko Papatūānuku, kia puta mai ko Tāne. Ka hangaia e Tāne he wahine ko Hineahuone. Ka moea e ia hei wahine māna kia puta mai ko Hinetītama. Ka moe a Tāne i tana tamāhine i a Hinetītama, kia puta ki waho ko Hine Rauwharangi. Ka rapa a Hinetītama i tōna pāpā. I tōna mōhiotanga ko Tāne, ka mate a ia i te whakamā. Nā tēnei ka haere ia ki Rarohenga. Ka mōhiotia ia i tenei wā ko Hinenui te Pō. Auē taukuri e! Anei te whakapapa hei whakamārama i ngā kōrero. 

Rangi = Papatūānuku. 
Tāne = Hineahuone 
Tāne = Hinetitama (Hinenui te Pō) 
Hine Rauwharangi 

Ko te tuarua o ngā moko nei e whakaatu ana i te wahine ira tīpuna, arā e whakaingoatia iho nei. 

Ko Hakirirangi 
Ko Rongomaiawhia 
Ko Hinenui 
Ko Turahiri 
Ko Uetupuke (Uetupue) 
Ko Moetoi 
Ko Hinetapuarau 
Ko Rongomaipapa 
Ko Tuwairua, 
Ko Huturangi 
Ko Hamoterangi 
Ko Hinematioro 

He ira tīpuna katoa ēnei. Nā, me hoki atu ki a Hakirirangi. Nāna i whakatō te kūmara i Muriwai. E rua ana māra kūmara, ko Manawarū, ko Araiteuru. 

Ko Rongomaiawhia he wahine rangatira tonu. I moe ia i a Tāmanuhiri. 

Ko Hinenui he wahine kaha ki te whakapipi kūmara i roto i ana rua. Ka moea e Tāmanuhiri a Hinenui hei wahine tuarua māna. Ko Tāmanuhiri he rangatira anō. Nō konei te ingoa o te iwi o Muriwai, arā, ko Ngai Tāmanuhiri. 

Ko Turahiri i moe i a Rongowhakaata. Kotahi noa iho tā raua tamaiti. Anei rā te whakatauāki:"Kotahi nā Turahiri ripo ana te moana."  Ko Rongowhakaata he rangatira anō hoki. Nō konei te ingoa o tērā iwi. Tokotoru ngā wāhine a Rongowhakaata, ko Turahiri, ko Uetepuke, ko Moetoi. He tuahine katoa ēnei. 

Ko Hinetapuarau i moe i a Mahaki. Ko Mahaki he mokopuna nā Kahungunu. Nā konei ka puta tērā o ngā iwi o Tūranganui ā Kiwa a Te Aitanga ā Mahaki. 

Ko Rongomaipapa i moe i a Ruapani. Tokorua ā rāua tamariki, ko ngā ingoa ko Tumaroroirangi rāua ko Ruarauhanga. Ka heke mai te kāwai o Tūhoe i ēnei. Ko Tuwairua te wahine tuarua a Ruapani. 

Ko Huturangi te tamāhine a Te Whironui, te rangatira o te waka Nukutere, tētahi o ngā waka o Ngāti Porou. I moe a Huturangi i a Paikea, he tipua, he taniwha. 

Ko Hamoterangi i moe i a Porourangi. Nō konei te ingoa o te iwi Ngāti Porou. Ka mate a Porourangi, ka moe a Hamoterangi i a Tahu Pōtiki, te teina o Porourangi. Ko Hinematioro ko ia te tipuna wahine o Te Kani ā Takirau. Nā Te Kani ā Takirau, te mokopuna a te kuia nei, te kōrero: "Ehara taku maunga i te maunga haere."

Tuatoru, ko te wāhanga ko te wahine ira tangata te tuatoru o ngā moko nei e pā ana ki te wahine ira tangata, arā, ko tātou ēnei ngā whakatupuranga wāhine o tēnei reanga. Ka mutu te wāhanga ki ngā moko. 

Ko ngā kōwhaiwhai 

E toru ngā momo kōwhaiwhai kei runga i ngā poupou. Kei runga i tētahi ko te mangō pare. He mangō te ika toa o te moana ki te whawhai. He pakari, ā, i te wā e matekai ana ia, ka kaha ake tana whawhai. Ko te hiahia kia rite ngā wāhine ki te mangō. Ānei rā te whakatauāki: "Me mate ururoa, kei mate wheke."  Ko te mangō ka whawhai tonu mō te wā roa, engari ko te wheke ka paraha ngā waewae ka tere wawe te mate. 

Kei runga i tētahi ko te ngutu kura. Ko tēnei e mea ana kia kaha te kōrero ā waha, kia nui atu te mōhio o ia wahine kia eke atu ia ki ngā taumata teitei. Anei te whakatauāki: "Whāia ko te iti kahurangi, ki te tuohu koe, me he maunga teitei." Ko te tuatoru ko te koiri me tōna takahuri haere. Ko tēnei hei whakahoki i ngā whakaaro a ngā wāhine ki ō rātou kāenga tupu, ngā maunga, ngā awa, ngā iwi, ngā marae, ngā whanaunga, ngā whānau hoki. 

Ko ēnei rā ngā whakamārama mō ngā moko me ngā kōwhaiwhai e mau nei i runga i tō mātou whare a Ngā Manu Tangi Ata. 

He kohi kōrero mō te moko

Nā Kingi Ihaka
Nā Phillip Paea te pikitia

Tā moko. Ko tēnei te ingoa i whakatakotoria e ngā kaumatua mō ngā whakairo i runga i te mata o te tangata. Nō reira anō te kōrero, "Kei tua i te awe mapara rā, he tangata, kua huri tōna wairua, tōna tapu, tōna hinengaro, me tōna titiro, ki ētahi atu." Me te titiro a ētahi atu ki a ia. Ehara te moko mō ngā tāne anake, engari e mauria ana e ētahi wāhine. Kia tika anō ngā tāngata hei mau i tēnei tohu. Ngā tāngata i mau moko, he rangatira katoa, he tino toa rānei, koia pea i kōrerotia ai, "kei muri i taua moko he tangata rerekē." 

I ngā rā o mua, kia tae mai ki te wā e hiahia ana te tangata kia mokohia a ia, kua haere i te tuatahi ki te kōrero atu ki ōna mātua tūpuna. Kō rātou hei whakaaro me pēhea, he aha rānei te moko tika mona. Ko ngā tāngata mahi moko he tino tohunga. Rerekē anō ngā tohunga whakairo whare ki ngā tohunga tā moko. Engari āhua rite anō ngā ture tapu. I te wā e mokohia ana te tangata, me kaua a ia e pāpā ki tōna mata, kaua a ia e titiro i roto i te wai ki te āhua o tona moko. Kaua a ia e noho me te wahine, tāne rānei, kia ora rā anō ngā hakihaki o tona moko. Ēnei mea katoa, pēnā e kore te tangata e whakarongo, ka hē te takoto o te moko, kua ngaro te mana o taua tangata. 

He mahi nui te whakarapa moko. Me takoto te tangata ki raro i runga i tōna tuarā, titiro ake ai. Kia tīmata te tohunga i te moko, auē! te mamae e! kapi pai ngā kanohi. Ko ēnei ngā wā e meatia ana hei wāhanga ako waiata, pao rānei. Ka heke te toto me te roimata, engari ehara i te roimata tangi noa iho. Me heke hoki te roimata ka tika, nā te āhua o tēnei mahi, kua mākūkū ngā kanohi o te tangata. 

O ngā moko mano o te ao o ngā rangatira, kīhai tētahi i rite ki tētahi atu. Rerekē te āhua o tēnā o tēnā. Engari ko ētahi moko mō ngā kuia, i āhua rite ētahi ki ētahi atu. Kotahi atu anō te iwi e mau moko ana i runga i te kauae, ā, ko ētahi o ngā iwi o ngā moutere o Hapani. Engari ko ō rātou wāhine anake e mau ana i runga i ō rātou kauae, pēnei i ngā kuikuia o konei. Nā reira ko tātou anake, te Iwi o Aotearoa, ngā tāne rā, e mau moko ana i te katoa o te mata. 

Mā te moko o te tangata ka mōhiotia atu ko wai ia. I mua tata i t e haerenga o te taua ki te pakanga, kua noho rātou me ngā kaitirotiro. Nā, ko ēnei kaitirotiro hei whakamārama atu ki ngā toa ko wai, o te ope hoariri, ngā tāngata tino toa ki te mau taiaha, patu, tewhatewha rānei. Kua tohungia e rātou te moko o taua tangata rā ki runga i te oneone, kia mōhio ai ngā toa ko wai tēnei tangata me tōna kaha ki te whawhai. 

He maha ngā kōrero e pā ana ki ngā tohunga tā moko. Torutoru noa iho ngā tāngata e mōhio ana me pēhea, me aha rānei tēnei momo whakairo. Nō reira ka tino whakarangatiratia ēnei tāngata i runga i tō rātou tohungatanga. He kōrero tēnei e whai nei mō tētahi tohunga tā moko nō ngā rā o mua. 

.....I tētahi wā i haere a Ngāpuhi ki te rohe o Hauraki. Ko te take i haere ai, he haere ki te tāhae i te tohunga tā moko o Hauraki hei tohunga mō rātou. Ko te tikanga, hei moko i tētahi tamaiti nō Ngāpuhi. Ko te matua o te tamaiti nei, he tino rangatira. Engari i tēnei wā kua kaumātua, kua māuiui, kua tata ki tōna okiokitanga. Ko tana hiahia kia mokohia tana tamaiti, kia tupu ake ia hei toa, hei rangatira mō tōna iwi. Ka mauria te tohunga tāmoko nei e Ngāpuhi mai Hauraki ki te Tai Tokerau. 

Nā te mea he tohunga ia, i whakaae a Ngāpuhi kia mauria mai e ia tētahi o ōna wāhine hei hoa, me tana taonga tūturu, he mere pounamu. Engari ko te kōrero a Ngāpuhi ki te tohunga nei, kia mutu tana mahi, e patungia ana a ia e rātou ki tōna ake mere. Ko ēnei mahi te whakarapa moko e hia rānei marama, eke atu rānei ki te tau te roa o te mahi. Kia tika ai rā, kore a Ngāpuhi i hiahia kia mokohia anō tētahi atu tangata pērā i tā rātou rangatira, koia anō tētahi take e hiahia ana rātou ki te patu i te tohunga nei. 

Ka roa te tohunga tā moko nei e noho ana i waenganui i a Ngāpuhi. I haere a ia ki ngā pakanga me rātou. I noho a ia pēnei i te tangata whenua nei, engari i roto i a ia te mōhio, ā te wā e mutu ai te moko i te tamaiti rā, kua patungia a ia. Nā reira, e hia kē tau te kaumātua nei e whakairo ana i te mata o taua tama. 

Kua mate noa atu te rangatira tuatahi. Ia rā, ia rā, kua kite te iwi i te ātaahua me te pai o te moko. Kua mōhiō rātou horekau atu he tangata o tēnei ao pai atu i te kaumātua o Hauraki ki te whakatakoto moko. 

Ka tae mai te wā kua mutu te kaumātua rā i tana mahi. Ka nui te pōuri i pā mai ki a ia, engari i koa a ia e patungia ana a ia me tōna ake mere. Nā, i waenganui pō ka patua te kaumātua o Hauraki e te tino toa o Ngāpuhi. Te take i patungia ai ia i te pō, kia māmā ai mō te haerenga o tōna wairua, a, mō te hokinga atu ki Hawaiki nui, Hawaiki roa, Hawaiki pāmamao. Engari i pēheatia te mere pounamu? Nō muri mai ka whakahokia e Ngāpuhi ki ngā rangatira me te iwi o Hauraki hei whakaatu i te mahi i oti tika, ā, me te whakaatu hoki i tētahi rongomau. 

Nā, e pēnei ana te āhua o tēnei mea te tā moko i ngā rā o mua he mea tino tapu. Nō te taenga mai o tauiwi me ōna tikanga, ka tīmata ētahi tāngata ki te tūkino i te moko. I reira ka tīmata ngā tāngata ki te moko i te taurekareka. Kia oti te moko, kua patua, kua tapahia te upoko, ā, kua whakamarokehia e te auahi. I muri, ko hokongia ki ngā tāngata o runga i ngā kaipuke me ngā tāngata patu tohorā, kekeno hoki, e hāereere ana i ngā tai, i ngā tahataha o te motu. 

I te haerenga o ētahi o ngā mātua ki tāwāhi, ka titiro ngā rangatira o ērā whenua ki a rātou. Auē, te mataku me te wetiweti i te tuatahi. Engari ka taunga rātou, kātahi ka kite i te ātaahua me te mīharo o ēnei ngā mata o ngā tūpuna rā. I reira ka kite rātou i te tino toa me te rangatira o tō tātou iwi, tāne, wāhine, te katoa. 

I ngā rā o tata ake nei kua āhua rerekē. Ka nui ngā rangatahi e mau moko ana i nāianei. Ko ētahi he tino ātaahua, engari kei hea te mana? Rerekē ana. Pēnā te kaimau i te moko ka noho me te whānau, me ōna kaumātua, ka whakatakoto ai te tino pūtake e hiahia nei rātou ki te mau moko, ka pai. Engari tokohia ō rātou e pērā ana? He maha ngā rōpū o nāianei e kumekume ana i ētahi o ngā rangatahi kia uru atu ki ō rātou taha me o rātou kaupapa hoki. Ko tētahi ko te rōpū kuri, ko tētahi ko te rōpū ringa mangu, ko tētahi anō he rōpū kē atu. Kei hea te Māori tūturu i roto i ēnā moko? Ngā tāngata katoa o te ao kōwhatu i mau moko, he tangata tino mōhio, he rangatira, hetoa, ehara i te tangata kūare, tangata kore whakarongo ki ō rātou kaumātua. Ā, me te mea anō, he tangata tūturu ki te reo me ōna tikanga. 

Ehara i te mea e tūkino ana i a rātou e mau moko ana i tēnei ao. Ka nui ngā tāngata e mau moko ana ināianei, engari i runga i a rātou he tohu rangatira, me te haere tika anō o te kaimau moko. Nō reira, ēnā ō koutou e hiahia ana ki te mau moko, i te tuatahi me haere ki te kōrero ki ngā kaumātua o tōu ake rohe, mā rātou koe e tautoko e tohu rerekē ake rānei. Ā, me te mea anō, mā ngā tohutohu o te korero nei pea koe e whakamātauhia:"Kei tua i te awe mapara ra, he tangata kē ". 

A sound recording of this article is held at Te Puna Mātauranga o Aotearoa | The National Library of New Zealand and is available on-site or by request. 

A – K

A

aronga kē   opposite 
awau, ahau   I, me 
awe māpara   tattooed face 

H

hākete   jacket 
hāngai   look directly at, direct towards 
hārau   dab 
hāwhe kaehe   half caste 
hoariri   enemy 

K

kāmeta   scarf 
kiritea   fair skinned 
kohiko   flash (of light) 
kōti   gorse 

M – P 

M

mahu   heal 
mata   face 

NG

ngangahau   active 
ngohengohe   soft 

O

okioki   rest (nearing death) 
ope   group, party (of people) 
oti   complete, done 

P

paerau   Pleiades (a star group) 
pakanga   battle 
pāpāho   news media 
paraha   news media 
pōrearea   annoy, disrupt 
pū ngote   feed or drinking funnel 
pupuhi   swelling (of wounds), bruising 

R – WH  

R

rangahau   research 
rekereke   heel (of foot) 
ripo   ripple (of water), eddy 
rohe   area, region 
rongomau   peace 

T

tauira   guide, pattern, example 
taurite   similar, identical 
Te Aoimihia   an ancestress 
tohungia   draw in outline 

W

wāhi wehe   secluded, private place 
wāhine ira atua   genesis of women 
wahine ira tipuna   ancestral life principal 

WH

whakamomori   te mamae wish away the pain 
whakarapa   affix 
wheako   experience