He mea whakangāwari nā Hori Mahue, kia mau ai i te hinengaro tamariki te hopu

Me tīmata i konei te kōrero mō Tūwhakairiora, i te wā kua tatū ia ki Ōkauwharetoa. Ko te pā tēnei o Te Aotaki, matua o Ruataupare. Ko Ruataupare, i moea e Tūwhakairiora hei wahine māna. 

Ka tonoa ngā karere e Te Aotaki, ki te mau i ngā rongo ki ngā pā o te rohe. Ka titiro iho ngā tāngata o ngā pā nei ki raro, ki te one i Punaruku, ki te ākau o te awa o Karakatūwhero, e haere ana te tini o te tangata. Anō te rite, he ngaru e rere ana i te moana. Kātahi rātau, ka whakaemi i te kai, i te manu, i te hinu, me ētahi atu kai, hei mau ki Ōkauwharetoa. I te ata, ka whakaeke rātau ki te marae o Te Aotaki me ārātau kai. 

Ka haere hoki ngā matua o ngā pā nei, kātahi ka hui ki ngā matua a Te Aotaki. Ka rārangi i konā, i te aroaro o Tūwhakairiora. Ka werohia e ia te matua tuatahi, kotahi tonu te aranga mai. Ka werohia tētahi atu matua, ko taua āhua anō. Ka mutu tana wero haere i ngā matua katoa, ka tohua atu e ia ngā matua hei haere i tana taha. Ko ētahi ka kia atu e ia kia noho. 

I tēnei wā, ka tū mai ngā rangatira ki te kōrero ki a ia, he iwi nui te hoariri kei Whareponga. Ka whakahokia e ia, ahakoa te nui, hei kai anō mā te patu. Ka kī atu hoki a Tūwhakairiora, ko tana hiahia, ko ngā toa o ngā matua e noho ana, e hōmai hei matua mana. Ka whakaaetia tērā. 

Ka oti ngā whakariterite mō te ope a Tūwhakairiora, kātahi ka takatū ki te haere. He ope iti noa, engari e haere ana i runga i te hauora. Rokohanga, kua tae mai ngā rongo kōrero, kei te hui ngā iwi o te taha whakararo o Whareponga ki tō rātau pā nui, ki Tokaanu. Ko ngā iwi o te taha ki te tonga o te awa, kei te hui ki ngā pā o Kōkai me Tokatea. Ka puta i a Tūwhakairiora te kōrero ki te whakaminenga, "Āpōpō koe te rongo ai, kua mate te hoariri, kua tahuri tōna pā, i te rā kotahi." 

I te ata tū, ka haere te ope nei. Ka tae rātau ki te one i Tīrau, kei te taha whakararo o Whareponga, ka kitea mai rātau e ngā toro o te hoariri. Ka hoki ngā toro nei ki tō rātau pā, ki te whakaatu ki te iwi, ehara rawa te ope a Tūwhakairiora i te ope nui. Ka tipu te whakaaro i roto i te iwi i Tokaanu, e kore to ratau pā e hinga i tēnei ope iti. 

Ka taka te ahiahi, ka tae te ope ki Paepaenui. I reira ka whakatā. I te ata pō, ka whakatika a Tūwhakairiora ki te kōrero ki ngā matua e whakata nei i te one. Tokotoru ngā matua. Ko ngā ingoa, ko te Whare, ko te Pātari, me te Puarere. Ko te Whare te matua nui, ko Puarere te matua i whakaritea hei tomo, ā, hei tahu i te pā. Ko te Pātari te matua o ngā toa kua taunga ki te riri. 

I taua wā, kei te heke iho ngā matua o te hoariri i tō rātau pā, te tini o te tangata. Ka kitea atu ngā kākahu o te iwi nei, he kahu-kiwi, he kahu-kererū, he tōpuni, me ētahi atu kahu o te rangatira. Ka kitea atu, e mau mai ana i ngā ūpoko, te raukura, anō te rite, he kāhui manu e tau ana i tāhuna. 

Ka kōrero a Tūwhakairiora ki ana matua, "He waimarie tēnei. Mehemea i noho tonu atu te hoariri i te pā, tērā e roa tēnei pakanga. Tēnā kua puta mai nei ia ki waho, ākuanei ia ka hinga." Kātahi ia ka huri ki te matua o te Puarere. "Ko tāu riri, ko te pā. Ko ngā matua o te pā e takoto mai nā, takahia! Ka hinga te pā, tahuna ki te ahi. Engari kia karanga rawa au kātahi koe ka whakatika." 

Ka tohutohu ia ki te matua nui, ki te Whare. "Ki te karanga au kia tū ki runga, kia kotahi aranga. Kia rite ki te aranga mai o te rā i tona rua." 

I muri iho ka karanga ia ki te matua o ngā toa "Whakatika! riria tēnā matua me tērā rā, kia wawe te mate." 

Ka mutu tana tohutohu, ka karanga ia ki te kai whāngai i a ia, kia hoatu te toenga o tana ika, kia kāinga e ia. I a ia e kai ana, ka puta te karanga, kua pau mai te hoariri ki raro. Ka huri ia ki tana kaiwhāngai, ka kīatu kia hōmai te hiku o tana ika kia kāinga. Ko te ika nei, he tawatawa. Ka pau te ika, kātahi ka tū, ka karanga ki tana ope kia whakatika. Kotahi tonu te whakatikanga. Ka rere ia i mua o te ope, ko tana taiaha e tata haere ana i te tangata, takirua, takitoru ki te hinga. Kei muri hoki i a ia e patu haere ana ngā toa i te hoariri. 

I taua wā, kua tae te matua tuatahi ki te pā. Ka tomokia, te pā kātahi ka tahuna ki te ahi. Nā, ka noho e rua ngā kaipatu i te hoariri, ko Tūwhakairiora kei mua, he ahi kā kei muri. Ka whawhai, ā, ahiahi noa. Ko te hinganga tēnei o Ngāti Ruanuku, te iwi nāna i kōhuru te tipuna o Tūwhakairiora. 

Ka rite ki tā te kōkā i wawata ai, i a ia e whakataukī ana, 

"Ē ī, kia takahi koe ki roto i a au he tāne, E ea i a koe te mate o tōku pāpā." 

Ka ahiahi, ka tonoa ngā karere ki te mau i ngā rongo ki Ōkauwharetoa, ki a Te Aotaki. Ka kō ngā kōpara o te ata, ka tae ngā karere nei ki Ōkauwharetoa. Nō te rongonga o Te Aotaki i ngā kōrero, ka whakataukī ia, "Ka hinga, ka hinga a Ngāti Ruanuku, ko Tokaanu te pā i tahuri, ko Hikutawatawa te parekura. I hinga i te rā kotahi." I tēnei rā kei te mau tonu ēnei kōrero ki roto o Whareponga. I whakaingoatia tēnei whawhai e Te Aotaki ki te kōrero a Tūwhakairiora ki tana kaiwhāngai, "Hōmai te hiku o taku tawatawa kia kāinga." 

Ko te mutunga tēnei o ngā kōrero mō Tūwhakairiora. 

Te oi ki Karewa

Nā Arapera Blank o Ngāti Porou

Kei pōhēhē koutou he tino taonga ngā kōrero mō tēnei tangata mō Urihi, e kīa nei e te Pākehā ko Ulysses. Kei a tātou tonu, kei te iwi Māori, ētahi kōrero tino ātaahua. Kei a tātou tonu ētahi tāngata tohunga ki te whawhai i tēnei mea i te kēhua, i te wairua, arā, i ngā mahi mākutu, e mahia nei e ngā tohunga tapu o tēnei mahi. Ko ēnei kōrero e kōrerotia atu nei, he kōrero mō tētahi tohunga toa, nāna nei i turaki te mana o ētahi wairua mahi mākutu. Ko tēnei tangata tohunga, i rite ki a Urihi, ki ngā kōrero mō tana whawhaitanga i ngā taniwha i noho rā i runga i tētahi toka, kei te takiwā o te moana o Kariki, arā, i tēnei wāhi e kīa nei, ko Greece. Ko te mahi a ēnei taniwha, he mākutu i ngā tāngata e haere ana i te moana. Nā Urihi i patu tō rātau mana. 

Ko ngā kōrero enei mo 'Te Oi Ki Karewa.' He ahua pera tonu ngā kōrero nei i ngā kōrero mō Urihi. 

Ko tēnei wāhi ko Karewa, kei runga i te hiwi o Kaiti. Ko tēnei kāinga, kei te taha rāwhiti o te tāone o Tūranga. 

I mua, i whakanohoia he atua Māori ki reira, hei patu i ngā tāngata katoa e taha ana mā taua takiwā; i ngā mea o Ngāti Porou e ahu ana ki te taha tonga, arā, ki ngā rohe o Ngāti Kahungunu, ā, me ngā mea o Ngāti Kahungunu e ahu pēnei mai ana ki te rāwhiti nei. 

Kia tae te tangata haere ki taua wāhi, ka rongo ia i te reo e pōwhiri mai ana kia peka atu, ā, ka kite atu ia i te mahi a te tangata e tangi mai ana, ka peka ia. Kāore e taea te pēnei nā, ka haere tonu atu. E kore te tangata e kaha ki te whakakore i tēnei pekanga, nō te mea kua mākuturia kētia ia, i tona rongonga i te iwi nei e pōwhiri mai ana. Ā, hei tōna taenga atu ki taua wāhi, ka ngaro ōna mahara, ā, ka noho ia ki raro oi ai, mate noa iho ia ki reira. Koia rā te takenga mai o tēnei ingoa o Te Oi Ki Karewa. 

Ka mate te tangata, ka noho tōna wairua hei awhina i ngā wairua o ngā mea o mua atu, ki te pōwhiri tangata i raro katoa i te mana o taua atua. Ka haere te rongo o tēnei atua ki ngā rohe katoa o Ngāti Porou, o Ngāti Kahungunu hoki, ā, ka nui te wehi o te tangata. 

Tokorua ngā tāngata o Ngāti Porou i haere ki te patu i tēnei atua. Ko te tangata tuatahi ko Tama-Kai-Pi, no te Whānau-a-Hine-Tāpora. Kāore i taea e ia. I pāngia kētia ia e tētahi mate tipua. Hei te kohititanga o te marama, ka puta he toto i tōna aroaro, pēnei anō i te wahine nei, ā, i te mutunga iho, ka riro ia i taua mate. 

Ko te tangata tuarua, ko Tawiri Rangi, nō te hapū o Ngāti Nua. Ko tōna tohungatanga, i whakaakona mai i te whare wananga o Tapere-nui-a-Whātonga. He tangata tēnei i whakaakona i roto i te hōhonutanga o ngā mahi tapu e pā ana ki ngā mahi makutu, ā, ki ngā mahi whaiwhaiā. He tangata tino wehi rawa tēnei. 

I tōna taenga atu ki taua takiwā, ka rongo ia i taua reo pōwhiri, ā, ka kite hoki i te mahi a te tangata e pōwhiri ana. Ka peka ia, engari i a ia e haere atu ana, ka karakia haere ia. I tōna taenga atu ki reira, ka kite ia kua ngaro katoa ngā wairua whakarihariha nei. Ko ngā koiwi anake e putu ana. Ko te mutunga tēnei o Te Oi Ki Karewa. Ko te kōrero, ki te haere te tangata ki taua wāhi i tēnei rā, ka kite ia i ngā koiwi nei e putu tonu ana. 

Te tipuna nei a Pou 

Nō te Whānau-ā-Apanui

Ka wehe atu a Tainui i Whangaparāoa, ka mahue mai ētahi o ōna tāngata. I tēnei wā, kāore anō kia huaina tēnei wāhi ko Whangaparāoa. Ka noho nei ngā tāngata nei, ā, ka whakaaro rātou mō tō rātou pāpā, mō Pou. Katahi tō rātou rangatira a Rua ka mea ki a rātou, "Noho mai koutou ki konei, kia hoki au ki te tiki i tō tātou pāpā i a Pou." 

Kātahi ka tonoa e Rua a Māhia ki te taha rāwhiti o te maunga o taua kāinga whanga ai. Ko ngā tamariki i tonoa ki te tihi o taua maunga nei, ā, ko Taikehu ki te tuawhenua. 

Ka mutu ngā tohutohu, ngā whakahau hoki ki te iwi, ka karanga a Rua ki ana taniwha - ko Tū-te-hihi, ko Tū-te-wawa, ko Tū-takawe-rangi ngā ingoa. Ka ū mai ngā taniwha nei, ka mea a Rua, "Ko te wāhi e eke atu ai au, waiho kia tapu!" 

Nā reira taua wāhi i karangatia ai ko Puketapu. Ko te hokinga tēnei o Rua ki Hawaiki ki te tiki i a Pou. Tae rawa atu ia, kua oti kē i a Pou te tārai tōna waka. Ka kī atu a Rua, "E Pou, i haere mai au ki te tiki mai i a koe." 

"Ka pātai mai a Pou, "He wāhi pai anō?" 

"Ka whakahoki a Rua, "Āe, ina tonu te rite ko Whangaparāoa e takoto nei." Koia nei hoki te ingoa o te kāinga o Pou i Hawaiki. Tapaia tonutia atu te wāhi i mahue mai nei i a Rua ko Whangaparāoa, arā, ko Whangaparāoa-mai-tawhiti. 

Ka pātai ano a Pou, "Kei hea ngā tamariki?" 

Ka whakahoki anō a Rua, "Kei ngā tihi e rau!" Tapaia tonutia atu taua maunga nei ko Tihirau. Nō muri noa nei i karangatia ai ko Tikirau. 

I mua o te hekenga mai o te waka o Pou, ka haere ia ki Hui-te-rangiora ki te tiki i tētahi o ngā tamariki a Rehua. Ka tae ia ki te kāinga nei, ka pātai atu ia ki a Rehua mō tētahi o āna tamariki. Ka hōmai e Rehua he mea tupere te ngutu, ara, te moki. 

Kātahi a Pou ka hoki. I a ia e hoki ana, tūpono tonu ia ki a Rua-kapanga. Ko te ahua o Rua-kapanga, he wāhi manu, wāhi tangata. Ka titiro atu hoki a Pou ki ōna kura, ka whakamīharo ki te ātaahua. Ka pātai atu a Pou mō ētahi o ōna kura. Kātahi ka tangohia ake e Rua-kapanga he kura i tōna kēkē matau, ka whakaingoatia ko Tauninihi. Ka tangohia ake anō tētahi i te kēkē mauī, ka whakaingoatia ko Mokonuiārangi. Ka hoatu ēnei ki a Pou, hoki ana ia ki te kāinga. 

Tae atu ana ia, ka whakatika rātou ki te haere mai ki tēnei Whangaparāoa. Ka tapaia e Pou tōna waka ko Tauira, ko Rua-tatanoa te tohunga. I te kawa mō te waka nei, i hē te whakahaere a Rua-tatanoa i tētahi wāhi o te karakia. Mōhio tonu ia e aituā ana tō rātou waka. Ka tohe ia ki a Pou kia kaua e haere mai, kore rawa a Pou i whakarongo. 

Ka utaina te waka nei, ka rere mai. Ka rere mai nei, ā, nō te pō i tae mai ai. I waho tonu atu o Tikirau, ka tutuki ki te toka, ka pakaru. Ka rite ai te whakaaro o te tohunga rā i te hēnga o tana karakia. Ka tapaia taua toka ko Tauira. 

I waimarie kare he tāngata i mate. I tae pai katoa rātou ki uta. I te pakarutanga o te waka nei, ka tere haere ngā kura nei, a Tauninihi me Mokonuiārangi, ka pae ki uta i te taha rawhiti o Tikirau. E haere noa ana a Māhia, ka kitea e ia ngā kura nei. Mōhio tonu ia kua tae mai a Pou. 

Kātahi ka rarangatia e Māhia he pare harakeke, ka titia ngā kura rā ki tōna māhunga. Haere ana ia ki te rapa i a Pou. Rokohanga mai e ia a Pou mā e noho noa ana, i roto i tētahi whare, nā rātou anō i hanga. Kite mai ana a Pou i ngā kura nei, ka mea mai, "Nāku ngā kura nā!" 

Ka whakahoki atu a Mahia, "E, nāku tonu āku!" 

Kātahi raua ka totohe. Ka mea tētahi, nāna ngā kura, ka mea hoki tētahi, nāna kē. Roa rawa, kātahi anō a Māhia ka mea, "He kura pae āku, nō reira kare e whakahokia atu!" 

Koia te whakataukī nei, He kura pae nā Māhia. Ko tōna whakamāoritanga tēnei: ki te kitea noatia e tētahi tāngata tētahi mea, ka āhei ia ki te tango i taua mea māna ake. 

Kore rawa i whakahokia atu e Māhia ngā kura rā. Ko te riringa tēnei o Pou, ko tona hekenga hoki ki Maraenui. Engari, i a ia e haere ana i tātahi i Te Ākau, ka kite ia i te ika rā e takoto ana. Kātahi ka whiria e ia he taura, ka herea tētahi pito ki te waero o te ika, tētahi pito ki te rātā. 

Māu ana te here, ka puta mai a Taikehu, ka kite i te ika rā, ka mea atu ki a Pou, "E hoa, nāku kē te ika nā!" 

Ka whakahoki mai a Pou, "Kāore, nāku! Kāre koe e kite mai i taku taura e here nei ki te waero?" 

Ko Taikehu, "Tēnā, hurihia tō ika!" 

Kātahi ka hurihia e Pou te ika rā. Ka mea atu anō a Taikehu, "Kei whea te kauae raro o tō ika?" Ka titiro a Pou, ka kite kāre he kauae raro o te ika rā. Mōhio tonu ia kua raru ia i tana ika. 

Nā, ka tangohia ake e Taikehu tana patu, ka kite mai a Pou, ko te kauae raro tonu tērā o te ika ra, kua whakairotia nei e Taikehu hei patu māna. Nā reira i karangatia ai te hapū o Whangaparāoa ko te Whānau-ā-kauae-tangohia. Ka haere nei a Pou, ka wehe atu i Whangaparāoa, noho rawa atu, mate rawa atu ki Maraenui. 

Ko Hine-kōrangi

Nā Wiremu Hoeta o Kāwhia

He kōrero tēnei mō Hine-kōrangi, he wahine i puhia e tōna matua. Kāore i tuku kia moe i te tāne. Ka hiahiatia e te tāne kia moea - kāore i pai te iwi me ngā mātua o taua wahine nei. 

Kātahi ka hangā he whare whakairo mō taua wahine nei. Ākuanei ka haere mai tētahi tangata nō te reinga - he wairua, ko Tūhoropunga te ingoa. Ka tae ki roto ki te whare o Hine-kōrangi, ka puta te kakara ki a Hine-kōrangi. 

Ka pātai atu te wahine nei, "Ko wai tēnei?"' 

Ka kī mai, "Ko au." 

Ka rua ana pātainga atu, "I haere mai koe i whea?" 

Ka kī atu anō te tangata rā, "E kore koe e mōhio ki a au. He tauhou au ki tēnei kāinga." 

Ka kī atu te wahine rā, "Āe, ina hoki tōu tohu kua tae mai nei ki a au." 

Heoi ka tupu te hiahia o te wahine nei ki te tangata rā. Ka tupu tō te tangata rā ki te wahine rā. Kua pai ā rāua kōrerorero ki a rāua. Ākuanei moe tonu. Ā, ka tangi te pītoitoi, ka haere te tangata rā. 

Nā, ka kī atu te wahine nei, "E noho tāua kia rokohanga mai tāua e taku mātua, e taku iwi, kia tūturu tā tāua moe." 

Ka kī atu te tangata rā, "Māu e kōrero atu ki tō matua, ki tō iwi, kia pō ka hoki mai au."  

Ka mea te wahine, "Āe." 

Ka haere te tāne ki tōna kāinga, ki raro ki te reinga. 

Nā, ka awatea, ka puta mai te matua o Hine-kōrangi kia kite i a ia. Rokohanga mai e tangi ana tana kōtiro, ka pātai, "E kui, he aha tāu tangi?" 

Ka kī te kōtiro, "E tangi ana au ki taku tāne." 

Ko te matua, "No hea tō tāne?" 

"Aua. Kāore au e mōhio. Ka nui te pai o taku tāne." 

Kātahi te tangata rā ka puta ki waho o te whare, ka karanga ki te iwi, "Whakarongo mai, e te iwi. Ko tō koutou rangatira kua moe i te tāne." 

Ka puta te kī a te iwi, "Ka pai tō tātou rangatira ki te moe tāne māna." 

Whakaaetia atu ki tana i kite ai, ki tana hoki i pai ai. Nā, ka whakaaetia e te iwi katoa, "Āe." 

I te pō ka tae mai anō te tāne ki tana wahine. Ka tangi te pītoitoi ka haere anō te tāngata rā. Tae noa mai te hungawai, kua riro tana hunaonga. Ko te kōtiro anake i rokohanga mai e tangi ana. Ka pātai mai te matua, "Kei whea tō tāne?" 

"Kua riro ano i mua mai nā i a koe." 

Ka kī te matua, "E kore rānei e hoki mai?" 

Ka kī atu te kōtiro rā, "Kia pō ka hoki mai." 

Ka kī te matua, "Ka tae mai tō tane, kaua e tukua. Kia tata ki te awatea ka tuku, kia mau ai i a au." 

Ko te kōtiro, "Āe." 

Ka hoki te matua ki waho. 

I te pō ka puta mai te tāne a te wahine rā, ka moe anō rāua. I waenganui pō ka hoki mai te hungawai, ka noho ki waho o te whare. Kātahi ka purua ngā matapihi, me te whatitoka o te whare, ki te weruweru, kia pōuri, kei kite i te mārama, kei hohoro te haere. Nā, kātahi ka tiakina e te tangata rā, e te iwi katoa. Nā, ka tākiri te ata, ka kitea te kanohi o te tangata. Nāwai, ka puta te rā. 

Kātahi ka oho te tangata rā i te moe. Oho rawa ake kua ngau te rā ki roto i te whare, kua kī te marae o te kāinga i te iwi katoa. Kātahi ka rererere noa iho te tangata i roto i te whare, ka kimi i te ara putanga mōna ki waho. Pēwhea hoki e puta ai? Kua kitea nei hoki ia e te iwi rā. 

Kātahi te matua o te wahine rā ka tomo atu ki roto. Nā, ko te kakara o taua tangata nei kua puta mai ki a ia. Ka puta te whakamoemiti a te tangata nei ki tana hunaonga, "Ā tae anō hoki taku taonga. Ēhara i te hanga, i tangi ai taku kōtiro. Kātae anō hoki, e kui, te pai o tō tāne. Rere! Kia pai ki tōu hoa, ki tāu tāne." 

Kātahi ka rere atu te pātai a te tangata nei ki tana hunaonga, "Tēnā, i haere mai koe i whea? Kātahi nei hoki koe ka kitea atu e au." 

Kātahi ka kī mai, "E kore koe e mōhio ki a au. Ēhara au i konei." 

Ko te hungawai, "Otirā, i haere mai koe i whea?" 

Ko te tangata rā, "Tōku kānga ehara i konei. Engari tōku kāinga kei raro kei te reinga." 

Ko te hungawai, "Ka tae mai ano koe ki konei, e noho ki konei, e moe i tāu wahine." 

Ko te hunaonga, "Āe." 

Kātahi ka kī te hungawai, "E kore koe e pai kia haere au ki to kāinga?" 

"E pai ana. Engari, ki te haere ake koe ki taku kāinga, haria ake anō he kai māu. Hei te ngahuru ka haere kia hua he kai māu hei haringa ake. Te take o ngā kai i kīa atu ai kia haria: ki te kai koe i ō reira kai, e kore koe e hoki ake ki te kāinga, arā, ki te ao nei. Nā, ka haere ake, ka tae ki te aka e totoro ana i te taha ki matau. Koia tēnā te ara. Ka tae ki raro ka kite i te take tutu e tupu ana i te taha ki mauī, kei titiro, ka mate. Ka haere ake ka kite anō i te take toetoe e tupu ana i te taha ki mauī, kei titiro, ka mate." 

Ka kī te hungawai, "Āe." 

Nā, kātahi te tangata nei ka kahu i ana kahu whakapaipai, ka puta ki waho o te whare, ko te māhunga i tiaina ki te huia, ki te kōtuku. Nā, ka puta te whakataukī, me he toroa e tau ana i runga i te au. Ka puta te maioha a te iwi, 
 

"Haere mai rā, e te manuhiri tūārangi, 
Nā taku pōtiki koe i tiki atu 
Ki te whetū o te rangi kukume mai ai a-a!" 

[Align left, normal text, medium size]  

Kātahi ka hoki te tangata ra ki tōna kānga ki raro ki te reinga. 

 
Ka tae ki Mirimiri-te-pō, ka noho i reira. Ka tae ki te marama i kīa mai rā hei haerenga atu mō tana hungawai, ka haere te iwi nei ki raro ki te reinga, haere ake kotahi rau. Ka tae ki te ara i kīa mai rā e tana hunaonga, tae rawa atu, kua motu te aka haerenga ki raro ki te reinga. Kātahi ka whiria he taura hei huarahi ki raro. E rua ngā rā e whiri ana. 

Kātahi ka whakahoroa te taura, ka tatū te taura ki raro. Kātahi ka rere katoa te iwi nei i runga i te taura nei, ka tatu ki raro, ka haere. Ka tae ki te take tutu i kīa mai rā kei titiro. Ākuanei titiro ana ētahi, mate tonu iho. Haere tonu - te take toetoe i kīa rā kei titiro. Ākuanei titiro ana ētahi ki reira, mate tonu iho. Heoi ka haere tonu, ka tae ki te whare o te tangata rā. 

Ka tomo ki roto i te whare, ki Mirimiri-te-pō, ka noho ki te kokonga. Kotahi marama e noho ana i reira ka mea kia hoki mai ki te ao nei. Kātahi ka puta mai te kupu a te hunaonga. "Me waiho mai to kōtiro i konei, arā, te teina o Hine-kōrangi." 

Ka kī te hungawai, "Kāo." Ka ki te hunaonga, "Ki te tohe koe kia riro to kōtiro i a koe, ka mate koe. Kaua e tohe mai." 

Ko te hungawai, "Me pēhea taku aroha ki taku kotiro. Nāu hoki au i tae mai ai ki konei." 

Ka kī te hunaonga, "Me waiho. Kaua e tohe."  

Kātahi ka timataria tana tangi aroha mō tana kōtiro. 

E noho, e hine, i Mirimiri-te-pō, 
Te tatau o te pō. 
Ko te whare tēnā o Rua-kumea, 
O Rua-tōia, o Miru rā e-e. 
O Tūhoro-punga, o Kaiponu-kino, 
Nāna koe i makā ki te kōpai o te whare, 
Kei huri mai hoki tō wairua ora, e hine, ki a au i-i. 

Kātahi ka hoki mai, ka mahue atu te kōtiro rā i a Tūhoropunga, hei wahine māna. Nā, ka haere mai, tae noa mai ki te huarahi, kua motu te taura. Heoi, ka pōrangi noa iho i reira, ka piki noa ake i reira. Nā, ka rongo i te tangi a te ruru. Kātahi ka mōhio ko te ao tērā, e tangi iho nei te ruru. Nā, ka eke ki runga, ka haere, ka tae ki te kāinga. 

Ka kite a Hine-kōrangi kua ngaro tana teina, kātahi ka pātai mai, "Kei whea tō kōtiro?" 

"Kua noho atu." 

Ka tupu te tangi a te wahine nei. Me te wai e rere ana te roimata o te wahine nei. 

Kupe rāua ko Hoturapa

Nā Himiona Kāmira o Te Rārawa

He tohunga a Kupe mō ngā mahi hanga whare whakairo, hahau waka, me ērā atu mahi o te tuawhenua. He tohunga anō hoki ia mō te haere moana. Māna e whakapiko te ara o te ika ki tana wāhi e hiahia ai, ā, māna anō hoki e hopu ngā manu e kīa nei he toroa. Mā Kupe e hopu ka mau. 

Ka tae ki tētahi wā ka kōrero mai a Toto kia haere atu a Kupe ki Tumakia, ki te kāinga o Toto. Ka kōrero mai a Toto ki a Kupe mehemea e pai ia ki te whakatutuki i ngā whakaaro o ana kōtiro, kia hāua he waka mō rāua. Ka whakaae a Kupe. Ko te whakaaro o ngā kotiro a Toto hei waka tino ātaahua ō rāua waka. Nā rāua anō taua whakaaro kia rapua ai ngā tohunga pai hei mahi. 

Kātahi ka rapua he rākau tika. He maha ngā rākau papai, engari he tawhiti i te wai. Kātahi ka kitea ētahi rākau piri. Tino rangatira aua rākau me te pātata hoki ki te wai. Ka mea a Toto, "Koia ēnei ko ngā rākau mā tātou." 

Ka tuakina ngā rākau piri nei, ka hinga. Kātahi ka wehe ngā rākau nei, takoto kē tētahi, takoto kē tētahi. Nō tēnei wā, ka tae mai ngā kōtiro a Toto. Ko ngā ingoa o ngā kotiro nei ko Rongorongo tētahi, ko Kura-maro-tini tētahi. Kātahi ka titiro ngā kōtiro nei ki ngā rākau nei. Kātahi ka mea a Kura, "Māku tēnei." Ka mea hoki a Rongo, "Māku tēnei." 

Tokotoru ngā tohunga e hahau ana i ngā waka nei. Ko Kupe tētahi, ko Kauika tētahi, ko Turi-ua-nui tētahi. He tangata anō tō te kaumātua nei, tō Toto, ko Hoturapa te ingoa. Ko ānā mahi he whakairo whare, whakairo patu, me ēra atu mahi whakairo. 

I te wā i oti ai ngā waka nei, ka kōrero a Toto ki ana kōtiro, mehemea e pai rāua ki te moe tāne. Ka mea ngā kōtiro nei, e pai ana rāua ki te moe tāne. Ka pātai a Toto ki a Rongorongo, "Ko wai tāu e pai ai o ngā tohunga nei?" 

Ka mea a Rongo, "Ko Turi-ua-nui." 

Ka mea a Toto ki a Kura-maro-tini, "E rua ēnei ka hoatu e ahau ki a koe, ko Kupe raua ko Hoturapa. E aroha ana ahau ki a Hotu, kua maha kē hoki ngā tau e noho ana ia ki a au. Māu e whiriwhiri tāu e pai ai." 

Whakautua ana e Kura ki tana matua, ki a Toto, ka mea atu ia, "Me waiho i tāu i aroha ai." Ka mōhio a Toto ko Hoturapa. 

Ka moe a Rongo i a Turi; ka moe hoki a Kura i a Hotu. Ka noho rātou. Nō te roa o te noho ka mōhio a Kupe ko te wairua katoa o Kura e hiahia ana ki a ia. Ka takoto te whakaaro o Kupe, ka kōrero ki a Toto, kia haere rāua ko Hoturapa ki te hī ika. Ka mea a Toto, "Ka pai noa atu." 

I te wā ka haere a Kupe rāua ko Hotu ki te hī ika, ka kōrero huna a Kupe ki a Kura, kia haere ia ki waho, ki Motu-tapu, kia tae ia ki reira i te ahiahitanga o te rā. Ka mea atu a Kura, "Āe." 
Ka hoe a Kupe rāua ko Hotu. Ka nui te tawhiti ki waho o te moana nui, ka mea atu a Kupe, "Ki konei tāua hi ai." Ka tukua te punga o tō rāua waka, ka hī rāua. 

Kātahi ka karakia puku a Kupe kia rapa te punga o tō rāua waka ki raro kia kaua e taea. Ka mutu tērā mahi a Kupe ka hī rāua. Ka ahiahi te rā ka mea atu a Kupe ki a Hotu, "Ka hoki tāua. Hūtia te punga o tō tāua waka." Ka tū a Hotu ki te kukume i te punga o tō rāua waka, kīhai rawa i korikori. 

Ka mea atu a Kupe, "Rukuhia te punga o tō tāua waka." Kātahi ka rukuhia e Hotu. Ka mōhio a Kupe kua tatū a Hotu ki raro, kātahi ka tapahia te taura o te waka e Kupe. Ka hoki mai a Kupe, kua mōhio ia kua mate a Hoturapa, kua wātea a Kura māna. 

I te ūnga mai o Kupe ki Motu-tapu e tū atu ana a Kura ki te takutai. Eke tonu mai ki te waka, ka hoe mai rāua ki Moremore-tākīkī. Ka tae rāua ki reira ka whakaaro a Kupe kia haere mai ia ki te rapu i te ika a tana tupuna, a Māui-tikitiki-a-Taranga, arā, i te motu nei. 

Ka hoki te kōrero ki a Hotu i ruku rā i te punga o tō rāua waka. I tana putanga ake ki runga, hore kau he waka. Hoi anō hoki, ka kau noa iho - me kau hoki ki hea i te tawhiti ki waho o te moana nui? 

Ka kite mai a Rangi-uru-hinga, he taniwha tēnei kei Moana-ariki e noho ana, i te kino o te mahi a Kupe ki a Hotu. Ka mauria mai, tae mai ki Motu-tapu, ka moe ia i reira. Nō te ata ka kōrero ki a Toto i ngā mea katoa. 

He whakamārama tēnei.

Kāore i te mārama i pēhea te whakatau o te āhuatanga i waenganui i a Kupe rāua ko Hoturapa. Ka mutu tonu te kōrero mō Kupe rāua ko Hoturapa ki konei. Tērā pea tētahi e mōhio ana ki te roanga ake o te kōrero nei, e taea pea e ia te whakamārama ki te hunga e noho ware ana.

A-WH 

A 

araara he momo ika 

H  

hauora kāore he māharahara 

M  

moki he momo ika 

P 

pakakē he tohorā, he wēra 

parekura te taua i hinga 

piopio ki te reo Pākehā he thrush 

piri i haere mai i te taha 

R 

rautao he rau takai i ngā kai 

T 

Tāhuna tātahi, te one 

Tihirau ko Tikirau inaianei 

tīkohia āta tango 

tītī ki te reo Pākehā, he skid 

tohoraha he tohorā, he wēra 

U 

urua te umu ka whakatikatikaina ngā kōwhatu o te umu 

WH 

whakarua ki te reo Pākehā north-east 

whanatu haere 

whare taka te whare huihui