Te Wharekura 26

Puritia nga taonga a ō tīpuna hei tikitiki mō tō māhunga

Nā Bill Hōhepa
Nā Roland Stutz ngā whakaahua

I te ata ka maranga mai te rā i te rāwhiti, i te pō ka toene i te hauāuru. I ngā rā o mua, koropikopiko tonu mai ai ō tātou mātua-tīpuna ki mua i a tātou, ināianei, kua mene kē te nuinga o rātou ki te pō. Mehemea i rite rātou ki te rā e whiti nei i te rangi, huri te ao, huri te pō, e kore au e āwangawanga, nō te mea kei te kitea atu. Engari, ināianei, kua riro rātou, ā, kahore anō e āhei te hoki mai. 

Ka mimiti te puna ki Taumārere; 
Ka totō te puna ki Hokianga. 
Ka mimiti te puna ki Hokianga; 
Ka totō te puna ki Taumārere. 

Ko ā rātou mahi rangatira ki te taha wairua, ki te taha tangata, kua ngaro haere i roto i te ao Pākehā. Ka huri te tau, ka huri te tau, ka tomo mai ki taku ngākau ētahi pātai . . . 

Mehemea ki te ora mai anō ō tātou tīpuna, he pēhea rā ō rātou whakaaro mō ngā āhuatanga o te wā e noho atu nei tātou? . . .Kei hea te Reo? . . .Kei hea ngā moko? . . . Kei hea ngā whakairo? . . .Kei hea ngā rangaranga? . . . Kei hea ngā korowai? . . . Kei hea ngā tāniko? . . . 

Mai ra anō i ahau e haere ana ki te kura tuatahi ka pīrangi ahau ki te ako ki te mahi tāniko. Ko te tāniko tuatahi i kite au e mau ana ki runga i te korowai o tētahi rangatira ō Ngā Puhi nei. Ko te mea tuarua i runga o tētahi kahu kiwi o tētahi wahine rongonui o Rotorua. Whakaae tonu taku ngākau ko tēnei mea ko te tāniko he tohu nō te rangatira. Ka mātakitaki haere ahau i ngā tukutuku o roto i ngā whare tapere, ka tomo mai ngā whakaaro i roto i ahau . . . e taea pea te whakauru atu ngā tauira o te tukutuku ki roto i te tāniko. Mā roto mai i tēnei āhuatanga, ka ngāwari tonu te pupuri i ngā tauira nei, mō āke tonu iho. 

I ahau ka tīmata te māhita kura i roto i te rohe o Te Taitokerau ka koingo tonu taku ngākau kia mau i ahau te mātauranga mo te mahi tāniko. I te tau 1954 ka hiki atu ahau i Te Taitokerau ki te Tai Rāwhiti, ki reira māhita kura ai. Ehara! Tūpono tonu atu ahau ki ngā tohunga mō te mahi nei i reira. 

I Ruatoria ka tūtaki au ki tētahi wahine ko Hindy Rangiuia tana ingoa. He tamariki noa iho taua wahine nei i taua wā, engari he tino tohunga mō te mahi tāniko. I tana kaha pai hoki ki te tohutohu i ngā āhuatanga katoa o te mahi nei, tūhono atu hoki ki taku hiahia pono kia mau i ahau te mātauranga nei, kīhai rawa i roa mau ana i ahau te mātauranga nei ngā tohutohu katoa mai i te tīmatatanga ki te tūtukitanga. I tēnei wā ka hinga atu au ki te mahi tāniko, i te ata, i te pō. Ka oti tēnā ka tīmata anō ki tētahi atu. 

He nui tonu ngā tāngata i haere mai kia mahia he tātua tāniko mō rātou. He pai tonu i te tīmatatanga. Otirā, ka roa e haere ana kua hiahia ngā tāngata me hōmai ta roto tonu i te ata kia oti atu i ahau i te ahiahi. Ka roa ahau e mahi tātua ana ka pīrangi au ki te whakauru i ngā tauira ki roto i ngā poraka. Ināianei, ka kitea ngā tauira tūturu o te tāniko i roto i ngā poraka, i roto hoki i ngā kākahu tino ātaahua o te wāhine. E mahia ana ēnei i te mīhini a te Pākehā. Kua taea anō te whakauru atu ngā tauira nei ki ngā tarapu-wati, ki ngā pāhi moni, ki ngā neketai, me ērā atu momo mea. 

Me mihi ake au i konei ki a Ngāti Porou mō te homai i tēnei mātauranga ki ahau. Ahakoa ahau haere i te nuku o te whenua, ko taku manawa pā ki te mahi tāniko e kore rawa e mutu. Ki te pā mai te mokemoke ki ahau ko te tāniko te mea hei whakakore atu. 

Kia tīmata au ki te mahi ka hoki ngā whakaaro ki ngā mātua-tīpuna e tātari mai rā i te huinga o te kahurangi. Ka tino whakamīharo ahau ki tō rātou kaha mōhio ki ngā āhua momo mea hei tangotango mō te ringa. Kāhore he mahi tino rangatira atu i te tāniko. 

E te rangatahi 
Kia kaha, 
Puritia, kia ū 
Kia mau, 
Ngā taonga a ngāi-tāua; 
Hei putiputi 
E puawai tonu mai ana 
I mua i a tāua 
Mō āke tonu atu. 

Ngā tāonga a te iwi

Nā Arnold Wilson
Nā Roland Stutz ngā whakaahua

Ko Arnold Manāki Wilson he uri nō Tūhoe, nō Te Arawa. I whānau ki Ruatoki, ā, i kuratia ki te kura tuatahi o reira. Nā ngā tumuaki o taua kura i āwhina tana hiahia ki ngā mahi-a-ringa a te Pākehā me a ōna tīpuna. Nā te Karahipi Māori ia i kawe ki te Kāreti o Wesley, ā, i reira anō ka āwhinatia e ngā māhita ōna hiahia. Ko Maharaia Winiata te māhita nā reira i whakatutuki i whakatau ōna whakaaro i tae ai ia ki te EIam School of Fine Arts. I roto i ngā tau 1953-1954 ka riro mai i a ia ngā hōnore o taua whare-wānanga. Heoi anō ka maumahara a Arnold ki aua hōnore ka kī, 'I ngā rima tau i a au i te kura o EIam, karekau ngā taonga a te iwi Māori i akona, i mahia ki reira. Ko te pepa i riro mai rā i a au i whakakaupapatia i roto i ngā āhuatanga o te ao Pākehā anake. Karekau he aha Māori nei.' 

Ko tētahi atu anō i muri i a ia e awhina mai ana ko Matiu Te Hau. Nāna i whakahau kia haere ki te Kāreti Kura-Māhita o Ākarana, me te tohutohu atu anō, 'kaua rawa e wareware tō taha Māori'. Kātahi ka pakanga ngā whakaaro o te tāhae nei. Mai anō i te tuatahi ko ngā taonga e akona ana nō te ao Pākehā, nō ngā whakaaro Pākehā. Kei hea kē he huarahi mō ngā taonga a ngā mātua-tīpuna? I reira, ka tipu te whakaaro, kia puta ia, hei tauira tuatahi mō te iwi Māori i ngā mahi whakairohahau i te Kāreti Kura-Māhita o Ākarana. Taumaha ana te iwi Māori! Mutu kau ana te wā ki Akarana ka haere a Arnold hei māhita-kura ki Te Kawakawa me Ōkaihau. I reira ka kitea e ia te mauri ake o ōnā mahi e mahiatia nei e ia. 

Anō ki a ia me hoki rānō ki neherā me mōhio rānō ki te hohonutanga o tēnei mea o te Māoritanga. Me kimi tonu i te timatanga mai o ngā mahi Māori katoa. 

Me hoki rānō ki te mātāpuna o ēnei mea katoa, kia whāwhā atu ai ngā ringa, me te wairua, me te hinengaro, ki aua taonga. Ma reira anake e puta ai te tapu, te ihi, te wehi, kia taea ai ngā mea katoa. 

Ka nui ngā taonga kua hangaia e Arnold ki te rākau, ki te uku, ki te maitai, ki te kōhatu, ki te raima hoki. He tino nui te waihanga o ētahi, he tino iti ētahi. He maha anō hoki ngā taonga kei te mahia e ia mō te ao hou; ngā tuhi kowhaiwhai ki ngā kākahu, ngā tauira tukutuku ki ngā poraka, ngā piupiu ki te parahitiki. He tino pai ki a Arnold te whakairo, te hauhau taonga ki te rākau, mo te mea he wairua e rere ana, e oreore ana i ngā tamariki a Tāne, korekau i ētahi atu mea. 

E whakapono ana a Arnold ka ora tonu ngā waihanga mai a ngā mātua-tīpuna mehemea e tukua ana kia tipu, kia puāwai mō te ao hou. Me whakawātea ngā kaiwhakaairo ki te takahi i ngā huarahi maha o te ao hou. Waiho ki a rātou, ki ō rātou whakaaro. Mā rātou e mahi ngā āhuatanga e arohatia ai e rātou. Mā rātou e titiro, e whakaiiro, te mārenatanga o te ao hou me te ao tawhito. 

Te kaititiro o te pō

Nā Kāterina Mataira

Ko Katarina Te Hei Kōkō i whānau ki Tokomaru, ā, i whakatipuria mai i Kariaka pātata atu ana ki Ruatōria. Ko ōna mātua ko Erana Nika Kōrimete rāua ko Raniera Harrison o Ngāti Porou. I haere a Katarina ki te kura tuatahi o Manutahi, Ruatōria, kātahi anō ka haere ki te kura tuarua mō ngā kōtiro i Hato Hōhepa i Greenmeadows, Hastings. Mutu mai ana i reira ka haere ia ki te Kāreti mō ngā kura māhita i Ardmore, whakaoti atu hoki ki Dunedin i roto i ngā mahi-ā-ringa. Ko Junior Mataira tōna hoa tāne. I haere tahi rāua ko tōna hoa tāne ki te Taitokerau kura-māhita ai, ā, e mahi ana i raro i a Gordon Tovey. Ināianei kei Fiji rāua e kura- māhita ana. 

E whai ake nei te tuhituhi me te whakairo a tēnei wahine tino tohunga ki ēnei mahi. 

Te pō, te pō, te pō, 
Te pō nui, te pō roa, te pō mārie. 
Kei te moe te whenua. 
Engari ko au . . . 
Ko tēnei te wā oho, 
Ko tēnei te wā titiro, 
Ko tēnei te wā haere. 

Ka tiro au . . . 
Arā he kiore e oma ana, 
Arā he tuna e kauhoe ana, 
Arā he poaka puihi e raku ana. 
Ha? 
He aha kē tēnei? 
He taitama. 
Ru-u-u-u. 
Ru-u-u-u. 
Tēnā koe e tama. 
Ru-u-u-u. 
Ru-u-u-u. 
Kei te aha koe? 
Ru-u-u-u. 
Ru-u-u-u. 
He aha tō mahi i te pō? 

Hika . . . 
Ka oma kē ia 
Tutū ana te puehu. 
Mō te aha rā? 
Ru-u-u-u. 
E mataku ana ki a au? 
Ru-u-u-u. 
Ru-u-u-u. 
Ru-u-u-u. 

Kāinga

Nā Kāterina Mataira

He whare tō mātou 
I ērā rā, 
He whare tino paku. 
I te taha, he puna, 
I muri, he ngahere, 
Kō atu, ko te moana. 

Kāhore he peita, 
O tēnei whare. 
He whare kanukanu. 
Kotahi rūma 
Kotahi tatau, 
Kotahi anō te wini. 

Ka pai te noho 
I tēnei whare, 
He tino pai te noho. 
Ka unu mātou i te puna, 
Ka hianga i te ngahere, 
Ka kohi kai, ka hi ika, 
Ka kauhoe i te moana. 

He whare tō mātou 
Ināianei, 
He whare tino nui, 
I te taha he whare, 
I muri, he whare, 
Kō atu, he whare anō. 

He peita kei runga, 
I tēnei whare. 
He whare tino hou. 
He nui ngā rūma, 
He nui ngā tatau, 
He nui anō ngā wini. 

He pai te noho, 
I tēnei whare, 
' He tino pai te noho. 
Ka pai te haere pikitia, 
Ka pai te haere toa, 
Ka hoko kai, ka hoko ika, 
Ka hoko i ngā mea katoa. 

Engari . . . 
Kia pau ngā moni 
He kino te noho, 
He tino kino te noho. 
He whare kei mua, 
He whare kei muri, 
He whare kei ngā taha. 

Mā reira 
Ka hoki ngā whakaaro 
Ka hoki ki ērā rā 
Ki 'te puna wai, 
Ki te ngahere, 
Ki te moana hoki. 

Ka hoki anō 
Ngā whakaaro, 
Ka hoki ki ērā rā. 
Ki te whare tino pakupaku 
Te whare mahana. 

Ngā taonga ātaahua me ngā maunga-a-ringa a te iwi Māori

Nā Cliff Whiting
Nā Pei Jones i whakamāori

He uri a Clifford Whiting nō te Whānau-a-Apanui. Ko Huriana Herewini tōna kōkā, nō tēnei o ngā hapū o Apanui nō Te Whānau-a-Kaiaio. Ko tēnei wahine he tohunga ki te raranga whāriki, raranga kete hoki. 

Ko te matua o Clifford ko Frank Whiting, he Pākehā. Ko tēnei tangata he tangata hūmārire, he tangata mātau ki ngā tikanga Māori mō te rūmaki kai, mō te hī ika. Kāore tēnei Pākehā e rūmaki kai, e hī ika rānei, kia hāngai rawa ki te maramataka Māori. 

Nō reira, kua matatau kē a Cliff ki ēnei āhuatanga a te Māori i mua i tōna wehenga mai i tōna kāinga tipu i Te Kaha. 

I kuraina a Cliff ki te kura tuatahi, ki te kura tuarua o Te Kaha. I muri mai ka haere ia ki te Kāreti mō ngā Māhita i Pōneke, whakaoti atu ki Dunedin. 

Ko tāna mahi tuatahi i Nelson, he kaiako mō ngā maunga-a-ringa. o tērā rohe. I muri mai ka neke atu ki Wanganui, ā, kei te Kāreti mō ngā Māhita i Pāmutana e mahi ana ināianei. 

Ko Heather Leckie tōna hoa rangatira, tōna hoa atawhai. Tokotoru ā rāua tamariki, he tāne katoa. 

E whai ake nei ngā whakaaro, nga koroingotanga o Cliff, mō āna mahi maunga-a-ringa Māori. Nā Pei Jones i whakamāori. 

I ēnei rā nei, e whakamātau ana ahau ki te āta mātakitaki iho ki ngā Taonga Ātaahua me ngā Maunga-a-ringa a te Iwi Māori. Ki a au nei he mea kua horahia mai ki te marae. Kei runga hoki i te marae, ngā iwi e hui ana ki te whakawhitiwhiti whakaaro mā roto i ngā whaikōrero, i ngā haereere noa, i ngā mahi haka, i ngā rangi waiata me ngā mahi ātaahua. Kei reira rā, kei runga i te marae, te wāhi e whakaputaina ai te tūturu ritenga o ngā taonga ātaahua a te Māori. Kua oti kē te tuitui me te whakawhanaunga, anō rā, ko ia ritenga e whai ana kia aropiri atu tētehi ki tētehi, na Cliff Whiting nga whakaahuakia whiwhi ai ki ngā tino ritenga whānui. 

Ko ēnei ritenga ātaahua o te iwi Māori nō te wā i a Ngata. Nāna i hāpai, ā, i whakatinana i runga anō i ngā kaupapa o mua mai rānō. Tērā hoki ngā āhuatanga e koingotia ana i te wā i a Ngata, ā, ko tāna i whakarite mai ai, ko ngā taonga ātaahua a te iwi Māori kei roto i ō tātou wharepuni. I ēnei rā nei, kua hou ngā kōingotanga ngākau, ā, kua hou hoki ngā āhuatanga kei o tātou aroaro. Me pēwhea tā tātou whakatutuki i tēnei kōingotanga ngākau? 

I roto i āku nei taonga mahi-a-ringa. kei te rapu ahau i ngā ritenga hanga hou, i tētehi ake whakaputanga hou, i ētehi taputapu hou, i ētehi whakamāramatanga hou me ētehi āhuatanga hou mō ngā pakiwaitara me ngā tohu whakarite. Ki ahau nei kei roto i ngā taonga a te  

Māori ngā ritenga tūturu o te tamatāne me te tamawahine: e noho tauriterite ana rāua, ā, e ora tahi ana hoki. Ko te whakaaritenga o ēnei kaupapa e rua, te na Terence Taylor nga whakaahuatino pūmautanga mō ā tātou taonga ātaahua. He maha ngā huarahi hei whakamārama, hei whakatinana i tēnei ritenga. Mā te iwi nui tonu me te hunga tamariki e waihanga ngā ritenga hou e taea ana e rātou te āta whakatau iho. Me tino whakapakari tātou ki te urutomo ki ēnei mahi, kia whai wāhi ai rātou i roto i ngā taonga me ngā maunga-ā-ringa a te iwi Māori; i te whakairo, i te peita, i te whatu. Mā roto mai i ēnei e puta mai ai ētehi whakamāramatanga hou. 

Kua whakamātauria e au te mawehe mai i ngā ritenga tuku iho o mua, kāti, kāore i taea i te kaha rawa, arā, i te mārohirohi rawa o aua ritenga. Kei ēnei te wairua ora o ōku nei taonga. Nō reira rā, ahakoa ahau kei te rapu i tētehi huarahi hou mō āku nei taonga kei te whakahihiko tonu ahau i te tikanga Māori, arā, mā te iwi anō e urutomo mai kia whakariterite tahi, kia mahi tahi hoki. Ko te tūmanako he whakaohooho ake anō i te hiahia kia āta whiriwhiria, ā, kia āta rapua hoki ngā taputapu he mea tuku iho nō mua mai, kei roto i te ngahere. Whakamātauria ngā waihanga mai a ngā mātua-tipuna, ngā tarutaru, ngā rākau tū, ngā oneone hoki o te whenua. Tērā pea tātou ka āta tiaki pai i a Papatuanuku. 

Ko ngā taonga a te iwi Māori kei ngā taputapu hou, ā, kei ngā whakahaerehanga hou hoki, engari me āta pupuri tonu kia whakaataata ake i roto i aua āhuatanga, ngā ritenga o te Māoritanga. 

Me tatū pai ki roto i te hinengaro kia taea ai i te tangata te manaaki i taua wā tonu, ki te kī, 'he tūturu Māori tēnei.' 

Tō toki, e hika, ko Hui-te-rangiora; 
Tō toki, e hika, ko Atua-haemata; 
Tō toki, e hika, ko te Rakuraku-a-Tawhaki! 
Tēnei hoki te Manawa-ka-ue, 
Tēnei hoki te Manawa-ka-pore, 
Ko taku manawa rā ka hoake mohou, 
Te Manawanui-o-rangi, 
Ko Hou-tina, ko Hou-maota 
Ko te Ahutu koe, ko Horo-te-pō e, 
Ko Marua-nuku, ko Marua-rangi, 
Ko Hau-whakaturia, ko whakahotu-nuku, 
Ko Whakahotu-rangi, ko Tū anō rā, 
Ko Te Ao-mārama, auē! 
Ko Tatai-arorangi, ko Te Huapae rā, 
Ko te Rangi-hopukia, ko Hinehuhuritai, 
Me ko Manutangirua, ko Hingangaroa. 
Ka tū tōna whare Te Rā-wheoro, e; 
Ka tipu te whaihanga, e hika, ki Uawa. 
Ka riro te whakautu, te Ngaio-tū-ki-Rarotonga; 
Ka riro te manaia, ka riro te tauwaru; 
Ka taka i raro nā, i a Apanui, e; 
Ka puta ki Tūranga, ka hangai atu koe; 
Ki te ao o te tonga, i patua ai koe: 
Kia whakarongo mai e tō tipuna pāpā 
E Te Matorohanga, nā i! 

Ngā mahi a Rauru-kī-Tahi

Nā Pākāriki Harrison o Ngāti Porou

Toitū te whenua 
Whatungarongaro te tangata. 

Ko taku kaingākau ki ngā mahi mīharo a ō tātou tipuna, arā, ki te whakairo, i tipu ake i roto i taku whatu manawa, i roto i taku aroha ki a rātou mā kua whiti atu ki tua o te ārai. He aroha ki taku iwi Māori, ki taku iwi o Ngāti Porou, ki taku whānau hoki, kua takahi atu rā i te ara whānui o Hine-nui-te-Pō. Ko ā rātou mahi-a-ringa, ko a rātou mahi tino tohunga tonu, ko a rātou mahi mīharo rawa, i mahue mai ki a tātou hei turangawaewae mō tātou mō āke tonu atu. I tukua mai ki a tātou o tēnei whakatipuranga ētahi o ngā tikanga. Ko ngā toenga ēnei. Ko ngā kongakonga o ngā rākau a Tāne. 

Kei ēnei taonga ngā taura tangata e āhei ai tātou ki te rārangi atu, mai i a rātou ki a tātou e noho atu nei. E takoto ana i roto i ēnei taonga te kauhau ariki, te taikaka o te tōtaranui o te wao, te poutokomanawa o taku Māoritanga, te punga hoki o taku mana Māori, e kiia ai au he tangata. 

Mai rā anō, i ahau e whakairo ana, e rapa ana ahau ki te tohungatanga o te hahau aku rākau. Kei te rapa tonu, kei te kimi tonu mō taua māramatanga. Tērā anō e taea te whiti atu ki te hōhonutanga o te māramatanga o rātou mā kua wehe atu ki Te Reinga? Tērā anō e taea ngā whakautu mō ngā pātai maha e kūraruraru nei i te hinengaro? Kei hea ngā whakautu? Ko te nuinga kua kawea e ngā tohunga ki Te Rerenga Wairua, kua whakahokia ki te hunaia i te Pō. 

Mā wai e huaki ngā tatau kia kite atu tātou te āhua o roto? Ma wai e whakahōnore ngā whakaaro tawhito? Ka mau anō i a tātou ngā ika a Tangaroa i mau rā i a Rua? Nā reira: 

Haere e koro mā, mauria atu ngā toki a Hine-Tū-a-Hoanga, mauria atu ngā whao a Rua-te-Pūpuke, kia tiwhaia atu e koutou ngā wharenui i tua o te ārai ki te Mata-a-Ruru, hei pukana ki te ao. 

Ka pū te ruha 
Ka hao te rangatahi. 

He aha te take e oho mauri ai ahau inā kite atu i te tohungatanga, i te ātaahua hoki o ngā taonga a ngā tohunga o nehe rā? Tērā pea ko tēnei hia-wai, ko tēnei atawhai ki aua taonga, he mauri i tukua mai nā ōku mātua-tīpuna. 

Ka hoki ngā whakaaro ki ngā whare-whakairo o te wā kāinga. E reka ana te moe i te taha o te tipuna aroha, e whakarongo ana rānei ki ngā manu kōrero i te pō, e turamoe ana rānei i ngā mōteatea, e ohorere ana rānei i te haruru o te haka. Tērā anō ngā wā mārire, inā, kāore he tangata, kāore he turituri i ngā whare nei, ā, ko au anake me aku whatu tamariki e titiro ana e mīharo ana. Ka mirimiri aku ringa i ngā poupou i hahautia rā e ngā tohunga whakairo. 

He tokoiti ngā tohunga whakairo kei te ora ināianei. Ko tōku kaitohutohu kua hoki ki te huinga o te kahurangi. 

Haere e Pine. E kore koe e warewaretia. 

I te tau 1930 ka whakatōngia e Pine Taiapa ki tōku hinengaro, ki āku ringa te kākano mō te whakairo. Ka huri ngā tau ka tukua mai e ia ki a au ngā āwhina maha, me ngā tohutohu hōhonu tonu. Māku rā e whai atu tō māramatanga, e Pā. 

Kei ēnei tau, ko Dave Simmonds kei te āwhina mai i te rapa nei mō te hōhonutanga o taua māramatanga. Me whai atu te māramatanga nei, hei ārahi i ngā tamariki tāne e kukume nei i te kupenga a Tangaroa. 

Me pēhea rā e eke ai ki ngā taumata o mua rā? Kei hea ngā whare wānanga o te ao hou nei? Mā wai e whakaora anō ngā tauira i keria nei i ngā repo o Kaipara, e whakahokia mai nei ki a tātou? E tika ana kia ākonatia ngā tamaroa o ia whānau ki a ratou taonga tūturu, nō te mea, kua whakaaratia ēnei taonga, kua whākina mai e ngā repo ngā whakaaro o ngā tīpuna wahangū. Kei i a tātou te rākau nei. E ahatia ana? 

Tokomaha ngā tama Māori kei te mau i ngā whao o te ao hou nei. Ko ā rātou tauira, he tauira hou, e tomo atu ana e awhi mai ana, i ngā tauira tuārangi. E pai ana ēnei āhuatanga mō ngā tikanga o tēnei wā. Kua whakarērea ngā toki me ngā uhi pounamu mō te maitai, kua mahia te tōtara ki ngā mīhini a te Pākehā. Engari, ahakoa pēnei te huri o te ao, ko te mana me te wehi o ngā tīpuna, kei te mau tonu. 

Pūrākau 

Nā Paki Harrison

Ka heke a Mataora ki te whare 
O Kūwatawata, ko Poutererangi ki Tāhekeroa 
Ka tīkina atu ngā uhi 
Mō te tiwhana o taku rae 
Mō te pīhere o taku ihu 
Mō te moko o taku ūpoko e. 
Ka huakina mai te kūaha a Anginuku 
Ki Rarohenga, ka mauria mai a 
Mapumaioro, Tauira-a-Pā, ko Pakitua, 
Ngā toki a Hine-Tū-a-Hoanga 
Ka kawea mai Te Ruruku o te Rangi 
Te Rangihaupapa e. 
Ka tīwhaia ngā whare i te Mata-a-Ruru, 
Ka whakairotia ngā rākau 
O te Wao-nui-a-Tāne 
Ngā kōhatu o te Waipounamu. 
E mau ana te ika a Tangaroa. 
Ka haea ngā wheua tīpuna 
Hei kōauau whakatangitangi e. 

Ngā mahi-ā-ringa whakapaipai a te iwi Māori

Nā Muru Walters o Te Aupouri

Ko ngā waiata, ngā waiata-ā-ringa, ngā haka, mahi raranga, ngā mahi whakairo, te kōrero i te reo Māori, ngā kōrero pakiwaitara me ngā tākaro whakataetae ko ēnei mea katoa ki tāku nei titiro, ngā mahi whakapaipai a te iwi Māori. Me haere tahi ēnei mahi katoa. Kaua e wehea atu ko te reo Māori ki tēnā pouaka, ko ngā mahi-ā-ringa mā ngā tamariki ki kō, ko ngā mahi whaowhao mā ngā kaumātua ki kō, me ētahi atu, ki hea rānei, hei mātakitaki mā te kuare. Kao! I te pēnātia ka rite ā tātou mahi ki te ngārara mokemoke e ngōki ana. 

Kia tika hoki te mau i ēnei taonga tapu i roto i te ao hou, kia tū tonu mai ai hei tauira mō ngā Māori me ngā Pākehā e whai atu ana. Kia kaha hoki tātou ki te tautoko i ngā tohunga kua whakawhiwhia nei ki te hōhonutanga o te mātauranga mō ēnei mahi. Nā ngā tīpuna tātou i whakatō ki waenganui i a tātou, hei oranga mō tātou katoa. E mōhio ana tātou, i te whaowhao te tohunga-whakairo ka hou atu tōna wairua, tōna manawa ki roto i taua rākau. Ko tāna koha tēnā mā te iwi. Ko tēnei te tikanga a te Māori ko tāhau e pai ana, mā te iwi, hei whakarangatira i te iwi. 

I ngā rā e tamariki ana ka rongo i ngā reo reka e pararē ana i Te Kao, i Pārengarenga, te wāhi e pekepeke mai rā te kanae, te tāmure, te mangō. I takahi atu i Te-Oneroa-a-Tohe i roto i Te Rarawa ki Whangatauatia e tū mai rā. E whakawhiti atu ana ki Tauroa, e ruaki mai rā i ana pātiki me te toheroa. Kātahi ka hoki whaka-momori ki Te Kao kia wepuweputia ngā waewae e Huitara Matiu ki te tatarāmoa kia tika ai te hiki o ngā waewae i roto i ngā waiata-ā-ringa. I reira anō ngā tākaro whutupaoro e ākona ana. 

I tipu i roto i ēnei pārekereke tāngata. Nō te putanga mai ki te ao nui nei ka āwhinatia e Gordon Tovey kia kite i te hōhonutanga o ngā mahi whakapaipai a te iwi Māori. 

Taku taenga ki Tūranga ka pā ki ahau te mana o Ngāti Porou. Nā George Reedy i whakatikatika te tinana kia tau ai te tū mō te haka. Nā Pine Taiapa, te tohunga rongonui mo te whakairo, ngā kōrero pūrākau i ngāwari ki aku taringa. Nā Waihīrere i roto o Te Aitanga-a-Māhaki te waiata-ā-ringa. Ko rātou ngā toa ki tēnei mahi. Kei i a rātou te ihi, te mauri. 

Ināianei, kei Te Waipounamu ahau e noho ana. Ahakoa kua ngaro haere te reo me ngā taonga a ngā tīpuna i konei, kei konei te wairua tūturu Māori. Kei konei anō te pipi, te koura, te kūtai, te pāua, te kina. 

Kei nga mahi-ā-ringa whakapaipai a te iwi Māori te huarahi mō āpōpō. Kaua e noho puku ki te kāinga mātakitaki ai i te iwi. Pai kē me uru tonu atu ki ngā taonga nei ako ai. Kei waiho mā te Pākehā e tohutohu te Māori.

Paratene Te Mokopūorongo Matchitt

Nā Para Matchitt
Nā Roka rāua ko Tini Pāora i whakamāori

Nō Ngātiporou, ā, nō Te Whānau-ā-Apanui hoki a Paratene Matchitt. Ko tōna ingoa e mōhiotia nei ia e te motu, ko Para. I whānau a Para ki Tokomaru, nō reira tōna māmā a Hārata Pōiwa Rangiwaha, nō Rangitukia te taha ki tōna tipuna. Ko tōna pāpā ko Robert Hubert Matchitt nō Te Kaha, ā, nō Te Whakatōhea hoki. I kuraina tuatahitia a Para ki te kura Māori o Te Kaha, ā, mō tētahi wā poto i te kura tuatahi o Edgecumbe, takiwā o Rangitaiki. Muri mai i tēnei ka haere a Para ki te kura tuarua o Tūranga, mō ngā tau e rua, ki Hato Petera hoki mō ngā tau e toru. E rua tau ia i te Kura Whakaako Māhita o Ākarana, ā, kotahi tau ia i te Kāreti i Otepoti i Te Waipounamu e ako ana i te hōhonutanga o tāna mahi, o te whakairo. 

I moe a Para i a Beverly Durbridge, o Greenlane, takiwā ō Ākarana. Tokowhā ā rāua tamariki; tokorua he wāhine, tokorua he tāne. Koianei te poutokomanawa o Para, ko tōna hoa wahine, ki te āwhina, ki te hāpai i āna mahi katoa. 

Kua hau kē te rongo o tēnei tangata ki ngā takiwā maha o te motu. Arā, kei Taharoa, kei Whangaparāoa, kei ngā whare nunui o Waikato, o Rotorua, o Pōneke, kei Ākarana, kei hea, kei hea atu wāhi, āna whakairo e matakitakina ana e te katoa. Ki a Para hoki ko te whakairo he taonga nā te katoa, kei roto i ā tātou, kei roto i a tātou mahi. He taonga hei whakapuaki i ngā kōrero, i ngā whakaaro kei roto i tēnā, i tēnā, he taonga whakapakari-a-tinana, whakapakari-a-wairua. Ki a ia, ko āna whakairo te whakapuakitanga o tōna whatumanawa, te whakaaturanga hoki o te tikanga o ana mahi. E whakapono ana ia ki ngā mana kei ngā wāhi katoa, ki te mana o neherā, ki te mana o nāianei, ki te mana o te tangata me ngā mea ora katoa. Tekau mā rima tau a Para e mahi ana i roto o ngā iwi o Waikato. I tēnei rā ko ia te Kaiwhakahaere mō te Whakairo o te Poari Matauranga o Wanganui. Ahakoa ngā hēmanawatanga o tēnei tunga ka āhei tonu ia ki te torotoro atu mi ngā tāngata o ngā tāone nunui, o ngā tāone pakupaku me ngā marae maha o ngā papa kāinga. Kei te mau tonu tōna aroha ki tōna marae i Te Kaha, ki tōna whare whakairo ki a Tūkāki, ki a Tamahae te tekoteko kei runga i a ia kei te torotoro tonu atu ia ki ngā mahi mātauranga o Ākarana me Pōneke, arā, ki nga tāngata e mahi ana i roto i ēnei tari. 

He tangata ngākaunui ia ki tana mahi, e mōhio ana hoki ia ki ngā kaupapa me ngā tikanga o ngā mahi a ōna mātua tīpuna. Ko tāna kōrero tēnei, "E tika ana me titiro tātou ki ngā āhuatanga o neherā. He aha ngā mea ātaahua o neherā e hiahiatia ana e tātou? Me hopu ake aua taonga ka tāpiri mai ki ngā āhuatanga o tēnei rā, o tēnei whakatipuranga, kia kore ai e ngaro te hā o ngā mahi a ō tatou tīpuna." Kua kite atu ia, ko ngā whare hou e hangaia ana i ngā rā kei te heke mai, ka whakairotia ki ngā whakairo o mua me ngā whakairo o tēnei rā. Nō reira ka kitea i ētahi o āna mahi he Māori tūturu, i ētahi he Pākehā tūturu, a, i ētahi ko ngā whakairo a te Māori raua tahi ko te Pākehā. Ko te whakairo he mahi ka ora tonu. Mā ngā whakatipuranga kei te heke mai, e hua mai ngā tauira kei roto i ō rātou nei hinengaro, pēnei anō i a Para nei. Me kapo atu ki ngā pakiwaitara, ki ngā hītori, ki ngā whakairo a ō rātou nei tīpuna hei whakapakari i ō ratou whakaaro, i ā ratou mahi hoki.