Skip to main content

Te Reo Māori 

Tiro Whānui 

"Ko te reo Māori te kākahu o te whakaaro, te huarahi i te ao tūroa".

 Tā Hemi Hēnare, 1984 

Ko te tūāpapa o tēnei wāhanga ako, ko te tūhononga o ngā tini āhuatanga reo ā-waha, ā-tinana, ā-tā hei whakakākahu i te whakaaro, i te wairua, i te kare ā-roto hoki kia hāngai ki ngā tikanga me ngā ture o te reo Māori. 

Te Whaitake o te Reo Māori 

Ko tā te reo Māori he aro ki te mana motuhake o te tamaiti me ōna takenga katoa – takenga reo, takenga tangata, takenga tikanga, takenga wairua. Ko te reo te whakapuakitanga o te whakaaro. Ka noho tahi te whakaaro me te reo. 

E eke ai te ākonga ki ngā taumata o te mātauranga i ērā atu wāhanga ako, me eke ki te ikeiketanga o te reo. Mā reira e ū ai tērā whakatauākī a Tā Hēmi Henare. Nō reira, me tino matatau te ākonga ki te whakarongo, ki te kōrero, ki te pānui, ki te tuhituhi i te reo Māori kia tū pakari ai ia i roto i ōna ao katoa. 

He mea nui te whakapakari i ngā pūkenga reo katoa o te ākonga, arā, ko ngā āheinga reo, ko te puna reo, ko ngā rautaki reo, ā, e tika ana kia mātau te ākonga ki ēnei wāhanga katoa. Ahakoa kei tēhea taumata o te marautanga te tamaiti, ki te puta te hiahia me te māramatanga ki te ako, koirā te wā tika ki te whāngai i taua pūkenga, i taua momo reo rānei. 

Nō reira, ko te āhua o te ako reo, he mea haere whakamua, hoki whakamuri, kātahi ka haere whakamua anō. Ehara i te mea ka ākona tētahi pūkenga o te reo, ā, ka mau i te ākonga mō ake tonu atu. 

Te Hanga o tēnei Wāhanga Ako 

He whenu  

E toru anake ngā whenu e kōkiri nei i ngā mahi o tēnei wāhanga ako – ko te taha Waha, ko te taha Tā, ko te taha Tinana. I pēnei ai kia kitea te whānuitanga o te reo tae atu ki te reo ā-tinana. Ko ngā āhuatanga o te whakarongo, o te kōrero, o te tuhituhi, o te pānui, o te mātakitaki me te whakaatu, ka kitea mai i roto i ēnei whenu e toru. 

He whāinga paetae matua 

Hei raranga i ngā whenu e toru, arā ētahi whāinga paetae matua e toru hei whakawhānui, hei kōtuitui i te ako o te reo. Ahakoa te taumata, ahakoa te whenu, e hāngai tonu ana ēnei whāinga paetae e toru. 

Ko te whāinga paetae matua tuatahi e pā ana ki ngā āheinga reo, arā, ki te pūtake o te whakawhitinga kōrero me te whakaaro e kawea ana i roto i te whakawhitinga. Me kī, ko te tuatahi o ēnei whāinga paetae matua e pā ana ki te pūtake me te whai māramatanga o te whakawhitinga whakaaro. 

Ko te whāinga paetae matua tuarua e pā ana ki te tipu o te puna kupu me ōna āhuatanga katoa, arā, te whakahua, te tikanga, me te whakatakoto o te kupu, o te reo tonu. 

Ko te tuatoru o ngā whāinga paetae matua e pā ana ki ngā rautaki ako reo me ngā rautaki ako reo.

He whāinga paetae 

I roto i ēnei whāinga paetae matua, arā anō ētahi atu whāinga paetae e hāngai ana ki ngā whenu. Mā reira e kitea ai e te kaiako ka pēhea te āhua o te whāinga paetae matua i te wā e whakaako ana ia i te tuhituhi, i te kōrero, i te pānui, i te whakarongo, i ngā āhuatanga katoa o te reo. 

He taumata 

E waru katoa ngā taumata hei tohu i te whanake haere o te ako i te reo. Kua whiriwhirihia ngā taumata i runga i te āhua o ngā ākonga i roto i ngā akomanga rumaki. Nā te whānui o te reo o ngā tamariki i te taenga atu ki te kura, kua āta whakatakotohia ētahi hīkoitanga e whā i roto i te taumata tuatahi e mārama ake ai te kite atu i te huarahi hei whaitanga mā tēnā tamaiti, mā tēnā tamaiti. Ko ngā ingoa o ērā hīkoitanga e whā, ko: He Pīpī, He Kaha, He Kaha Ake, He Pakari. 

Ngā āhuatanga o te ākonga 

I tēnā, i tēnā taumata, kua whakaatuhia ngā āhuatanga o te ākonga i tōna tīmatanga i taua taumata, kia mōhio ai te kaiako ko tēhea te taumata tika mō tēnā ākonga, mō tēnā ākonga. Ko ngā whāinga paetae e tohu ana i te āhua o te tamaiti ina puta ia i taua taumata. Nō reira, ko ngā kōrero i Ngā Āhuatanga o te Ākonga, e whakaatu ana i te āhua o te tamaiti i te tīmatanga o te taumata, ā, ko ngā whāinga paetae e tohu ana i tōna āhua i te mutunga. 

 | 

Taumata 1  

He Pīpī  

Ngā Āhuatanga o te Ākonga 

E kōrerorero ana i tōna anō mōhiotanga. He kore, he iti, he motumotu pea āna kōrero i te reo. He rapirapi, he moko noa iho pea te āhua o āna tuhituhi. He tauhou ki te pukapuka me te tuhituhi.

He Kaha

Ngā Āhuatanga o te Ākonga 

Kua mōhio ki te whakaputa kupu, rerenga poto rānei e rite ai ōna hiahia. Ka tapepe tonu te rere o te kupu. Ka mārama ia ki ngā kōrero māmā. He mōhio pea ki te tuhi i ētahi pū me ētahi tohu tuhituhi. Kua waia haere ki ngā tuhinga, engari ka mahue ngā kupu, ka aro kē ki te ia o te tuhinga. 

He Kaha Ake 

Ngā Āhuatanga o te Ākonga 

Kua whakapuaki rerenga kōrero māmā, pātai rānei ahakoa tika, ahakoa hē. Ka mārama ia ki ngā kōrerorero. Kua mōhio kē ki te hanga kupu. Ka kitea te tūhononga o te oro ki te pū, ā, ka taea te whai i ngā tauira reo a te kaiako. Kua mōhio he take anō tō te tuhituhi, te pū, te kupu, te kīanga, te rerenga. Ka pānui kia mārama ai ki te tikanga matua o te pānui.

He Pakari 

Ngā Āhuatanga o te Ākonga 

Maringi ana te kupu, ngāwari ana te kōrero i te reo. Kua mārama ia ki ngā kōrero e rangona ana. Kua mōhio ki te kōtui i te tangi ki te pū, ki te kupu, ā, ka mārama hoki tāna i pānui ai. Kua mōhio kē ki te tuhi i ētahi rerenga māmā ahakoa tika, ahakoa hē. He māia te whakawhitiwhiti kōrero ki ētahi atu, he pakari nō tōna reo. 

Taumata 2 


Ngā Āhuatanga o te Ākonga 

Maringi noa mai ana ngā kupu. Ka whakaputa pātai noa, pātai hāngai tonu. Ka whakaputa kōrero noa ki ōna hoa. Ka mōhio he wā anō ki te kōrero ki tētahi, he wā anō ki te whakarongo. He mōhio ki te tuhi (me te tika o te tuhi) i ētahi whakaaro e rua, neke atu i roto i te rerenga kotahi. He mārama āna tuhinga. 

Taumata 3 


Ngā Āhuatanga o te Ākonga 

Kua māia ki te kōrero ki ngā tāngata katoa, ki ngā kaiako, ngā hoa, ngā mātua. Ka whakamahi i te reo kia hāngai ki te hunga whakarongo me te kaupapa. Ka whakamahi i te reo hei whakahoki whakaaro. Kua waia haere ki ngā momo tuhinga. Kua mōhio hoki he hua ka puta ki a ia i te tuhituhi.

Taumata 4 


Ngā Āhuatanga o te Ākonga

He whānui tōna reo kōrero – ka taea te tautohetohe, te tuku pātai, te whakaputa i ngā kare ā-roto, te kōrero whakanene. He hāngai tana kōrero ki te kaupapa, ki te wheako rānei o te wā. He rawe āna tuhinga, ā, kua mōhio haere ki ētahi momo tuhinga pērā i te pūrongo, te paki, te whakamārama, te whakaputa whakaaro. Kua whakamātau puna pūkenga pānui. 

Taumata 5 


Ngā Āhuatanga o te Ākonga 

Ka whakapuaki i ngā momo reo mō ngā horopaki ōkawa, ōpaki hoki. Ka haere tonu te whakapārekareka i te rere o te reo ki ngā āhuatanga Māori ake nei. He whaihua, he mārama āna tuhinga i ngā momo tuhinga huhua noa. 

Taumata 6 


Ngā Āhuatanga o te Ākonga 

Kei te hurihuri, kei te whakapārekareka i te reo, ahakoa te kaupapa, kia hāngai ki ngā rōpū whānui tonu me te mau tonu ki te tikanga, ahakoa Māori ake nei, ahakoa reo kē atu. He whakarongo, he arohaehae, he tautohetohe, he whakahoki kōrero ki ētahi whakaaro kē atu. E whakamahia ana ngā wāhanga o te tinana hei whakawhitiwhiti whakaaro, kare ā-roto, me te mōhiohio. 

Taumata 7 


Ngā Āhuatanga o te Ākonga 

Nā te whānui ake o te puna kupu ka kaha ake te tautoko, te whakawhitiwhiti māramatanga, te whakakotahi hei whakatau, hei whakaiti rānei. E whakamahi ana i ngā āhuatanga katoa o te reo me te tinana hei whakatau tika i ngā take, hei whakawhitiwhiti whakaaro, kare ā-roto me te mōhiohio. E takahuri ana i te reo mā te whakapārekareka, mā te kupu peha, mā te kupu huna.

Taumata 8 


Ngā Āhuatanga o te Ākonga 

Kua mārama ake, kua mātanga ake ki te mana o te reo kōrero me ōna āhuatanga katoa. E torotoro ana kia mārama ake ai ki a ia, ki ētahi atu rānei ngā whakaaro me ngā ariā hōhonu. Kua mōhio he mana tō te reo kōrero me te reo ā-tinana i roto i te kōrero. Ka māia tonu ki te pare i ngā whakararu me ngā pātai matawhawhati. 

Kupu Taka 

āheinga reo 

language function 

ahurea 

culture 

āputa 

gap; space between 

arohaehae 

critique 

ā-tā (reo tā) 

language in a visual form 

ā-tinana (reo o te tinana) 

paralinguistics; body language 

auaha 

creative 

auau te puta 

high frequency 

ā-waha (reo ā-waha) 

oral language 

hapa 

mistake; a slip 

hīkaro 

infer 

horopaki 

context 

kare ā-roto 

feeling; emotion 

kīanga 

phrase 

kōrero whakanene 

joke 

kōtui 

combine 

kounga 

quality 

kōwae 

paragraph 

kupu āhua 

adjective 

kupu honohono 

conjunction 

kupu taurite 

synonym 

mātanga 

clear 

matapaki 

discuss 

matawhawhati 

unexpected 

motumotu 

disjointed 

ōkawa 

formal 

ōpaki 

informal 

paparua 

repeat 

peha 

narrative 

puna reo  

language knowledge 

pūrongo 

report 

rapirapi 

scribble; scratch 

rautaki 

strategy 

rāwekeweke 

manipulate 

reo ā-puta 

productive language 

reo ā-tinana 

body language 

takahuri 

amend, alter, change 

takenga 

origin 

tapepe 

falter 

tātaki 

spell 

taunaki (-tanga) 

evidence 

taupatupatu 

debate 

tautohetohe 

argue a point 

tautohu 

identify 

tikanga peha 

narrative conventions 

tinihanga 

joking around; teasing 

tiri 

share 

tohu tuhituhi 

punctuation 

torotoro 

explore 

tūāpapa 

foundation; basis 

tuhinga ataata 

visual language 

 wahangū  

silent 

waia haere 

become more familiar with 

wetewete 

analyse 

whaiaro 

personal 

whakahiato 

collate; synthesize 

whakaihi 

excite 

whakaniko 

embellish; enhance 

whakarāpopoto 

summarise 

whakawā 

make a judgement or decision 

wheako 

experience (noun) 

wheako reo 

language experience 

Heading

Mō te rauemi

Ko te wāhanga ako te reo Māori o roto i Te Marautanga o Aotearoa. Ko ngā whakamārama, ko ngā whāinga paetae anō hoki mai i te Taumata 1 ki te Taumata 8. 

Wāhanga Ako: Te Reo Māori 

Taumata: Taumata 1, Taumata 2, Taumata 3, Taumata 4, Taumata 5, Taumata 6, Taumata 7, Taumata 8

Kaupapa: Te Marautanga o Aotearoa