Skip to main content

Pūtaiao

Te marau o Pūtaiao

Tiro Whānui

“Nā Rangi tāua, nā Tū-ā-nuku e takoto nei. Ko ahau tēnei, ko mea a mea”


Ko te mātauranga pūtaiao i hua mai i te tangata: i ahu mai i ngā ahurea katoa, ā, nō ngā ahurea katoa hoki. Ko te pūtaiao he mātauranga e pā ana ki te ao tūroa me te wāhanga ki te tangata i roto i taua ao tūroa. Ka whakamātau whakaaro e hāngai ana ki ngā wheako tairongo o te ao; he mātauranga hangore, ka tūpono hē, e taea te whakahou.


Ka whai tikanga te mātauranga pūtaiao i roto i ngā tūmomo hangarau maha o te ao tangata. Mā te pūtaiao ka anga whakamua te ao Māori. Ka whakahuihuitia ngā whakaaro o neherā, tae noa mai ki ngā whakaaro o ēnei rā, kia puta he mātauranga hou, arā, kia whānui ake te puna mātauranga.


Ka whakamanahia ngā tikanga arohaehae mai i te tirohanga Māori. Ka mau haere te ākonga i āna ake ‘kete’, arā, i āna ake tirohanga, ki te mātauranga, hei tūāpapa mō tāna ako i ngā tirohanga a ahurea kē.


Te Whaitake o te Ako i te Pūtaiao


Ka mātau te ākonga ki ngā pūkenga rangahau, ki te whakamātau, ki te tūhura, ki te whakaoti rapanga. Heoi anō, me mataara tonu te titiro ki ngā putanga mai o te pūtaiao i te ao. Ka pakari te ākonga ki te reo pūtaiao, ki te rongo ā-tinana, ā-wairua, ā-hinengaro. Me puare ki a ia ngā huarahi hei whakatutuki i ngā taumata mahi o te ao pūtaiao, engari kia pūmau tōna ngākau ki te taiao puta noa. Me rongo tonu te whatumanawa ki ngā nawe o tōna ao, kia kitea ai ngā huarahi hei whakatikatika.

Te Hanga o tēnei Wāhanga Ako
 

E whā ngā whenu o te Pūtaiao, ko Te Ao Tūroa, ko Ō Ahupūngao, ko Ō Kawekawe, ko Ngā Tautake Pūtaiao me ngā Kōrero o Mua. I tua atu i ērā, e toru ngā āhuatanga whānui o te Pūtaiao, arā, ko Ngā Momo Tūhuratanga, ko Te Reo Matatini o te Pūtaiao, ko Ngā Whakamahinga o te Pūtaiao. E kōtui ana ngā āhuatanga nei ki roto i ngā whenu.

He tokorua, he tāne, wahine, kei i a raua ētahi kete e kawe ana, kātahi anō raua ka wehe mai i te marae. Kei Tāmaki Makaurau rāua.

Te Ao Tūroa 


Ko tēnei te whenu tino nui. Kei roto i Te Ao Tūroa ngā tini aitanga, arā, a te tangata, a te tipu, a te kīrehe, a te ngārara, me ērā atu. Ka noho ngā rōpū atua hei kaitiaki o tēnei whenu, he raupapa Māori hei whakarārangi, hei whakamārama i te ao tūroa me te whanaungatanga i waenganui i ngā mea ora katoa. Mā tēnei whenu ka mōhiotia he mana tō te mauri o ngā mea katoa e kitea ana, e kaingia ana, e whakamahia ana e te tangata. E whā ngā wāhanga, ko Te Rauropi, ko Te Taiao, ko Papatūānuku, ko Ranginui.

 

Ō Ahupūngao 


Kei roto i tēnei whenu ngā pūtake whakahaere i ngā āhuatanga o te ao tūroa, puta noa ki te ao mutunga kore. E tū tāwhiowhio ana a Tāwhirimātea hei kaitiaki o tēnei whenu. E toru ngā wāhanga, ko Te Tōpana me te Nekenga, ko Te Ngaru me te Ngotangota, ko Te Hiko me te Autō.


Ō Kawekawe 


Kei roto i tēnei whenu ngā matū tino taketake e hangaia ai te ao tūroa, mai i te noke ki te whetū. E tū mataara ana a Rūaumoko hei kaitiaki o tēnei whenu. E toru ngā wāhanga, ko Ngā Āhuatanga me ngā Panoni Pūmatū, ko Te Whakamahi Pūmatū, ko Te Hanga Pūmatū.


Ngā Tautake Pūtaiao me ngā Kōrero o Mua


Mā tēnei whenu, ka tirohia te pūtaiao hei pūnaha mātauranga, me te whakahāngai a te ākonga i te mātauranga pūtaiao ki tōna ake ao. E whā katoa ngā whāinga paetae o tēnei whenu.
 

ei te whārangi 97 tēnei whakaahua o Te Marautanga o Aotearoa. Tirohia te “Mō te rauemi” pouaka i raro ki te tikiake i te rauemi nei.

Nga Whāinga Pūtaiao


Ngā Momo Tūhuratanga 
 

Ka oti te whakarōpū me te tautohu, te torotoro, te rapu tauira me te whakatauira, te whakamātau tika, te whakaoti rapanga, te hanga i tētahi mea, i tētahi pūnaha rānei.


Te Reo Matatini o te Pūtaiao 


Ka pakari haere te mōhio ki te reo matatini o te pūtaiao, o te pāngarau, me ngā pūnaha tohu pūtaiao, ā, ka whakamahia ēnei reo matatini hei pānui, hei whakaatu i ōna ake whakaaro, tae atu ki ō ētahi atu.


Te Whakamahinga o te Pūtaiao 


Ka ako mō ngā mahi me ngā kaimahi e whakaputaina ai ngā mātauranga pūtaiao. Ka whakahāngai i tōna mōhio pūtaiao ki ngā whakatau me ngā mahi o te ao tangata, arā, hei whakaaro ki ngā take ā-iwi, me ngā take whānui, e pā ana ki te tangata, te porihanga me te taiao.
 

Te Ao Tūroa

Ō Ahupūngao

Ō Kawekawe

Te Rauropi

1. Ka mārama haere ki ngā tukanga koiora i roto i ngā rauropi katoa.

2. Ka mōhio ka roa e puta ana ngā tukanga kukuwhatanga, e rerekē ai te puna ira o ngā momo koiora.

Te Taiao

3. Ka mārama haere ki ngā momo koiora maha a Papatūānuku; me ngā pāhekoheko o te rauropi ki te rauropi, ā, ki te taiao whānui hoki.

Papatūānuku

4. Ka mārama haere ki ngā hurihanga me ngā pūnaha a Papatūānuku, ngā hono me ngā pāhekoheko.

Ranginui

5. Ka mārama haere ki ngā hurihanga me ngā pāhekoheko o ngā ao ātea, mai i tēnei ao, tae noa ki ngā whetū.

Te Tōpana me te Nekenga

1. Ka mārama haere ki te tōpana me te nekenga, me te ako i ngā pūngao me ngā pāhekoheko e hāngai ana.

Te Ngaru me te Ngotangota

2. Ka mārama haere ki te pōkākā, te aho, te oro, me ngā āhuatanga ngota, mā te ako i ngā huatau ngaru, ngotangota hoki, me ngā pūngao e hāngai ana.

Te Hiko me te Auto

3. Ka mārama haere ki te hiko me te autō, me te ako i ngā pūngao me ngā pāhekoheko e hāngai ana.

Ngā Āhuatanga me ngā Panoni Matu

1. Ka mārama haere ki ngā
āhuatanga me ngā tukanga e panoni ai te matū, tae atu ki ngā tauhohe.

Te Whakamahi Pūmatu

2. Ka mārama haere ki ngā whakamahinga o te mātai matū, hei whakautu i ngā hiahia o te tangata.

Te Hanga Matu

3. Ka whakamahi i ngā tauira me ngā pūnaha tohu hei whakaatu i te hanga korakora o te matū.

Ngā Tautake Pūtaiao Me Ngā Kōrero o Mua

Ka ako haere mō te pūnaha mātauranga o te pūtaiao, arā:

  • ōna huarahi whakatipu, me te wāhi ki ngā ariā me ngā huatau matua, ngā uara ā-hinengaro me ngā uara ā-wairua
  • ngā tautake pūtaiao o ēnei rā, me ngā tautake tuku iho, e pā ana ki te ao tūroa

ngā pānga o te mātauranga pūtaiao ki te tangata, te ao tangata, me te taiao.

Mā ēnei akoranga, ka pakari ngā pūkenga arohaehae, hei āta whakawā i te ao pūtaiao, mai i tāna ake tirohanga.

 | 

Taumata 1 & 2  Pū me te More

Ngā Momo Tūhuratanga


Ka oti te whakarōpū me te tautohu, te torotoro, te rapu tauira me te whakatauira, te whakamātau tika, te whakaoti rapanga, te hanga i tētahi mea, i tētahi pūnaha rānei.


Te Reo Matatini o te Pūtaiao


Ka pakari haere te mōhio ki te reo matatini o te pūtaiao, o te pāngarau, me ngā pūnaha tohu pūtaiao, ā, ka whakamahia ēnei reo matatini hei whakaatu i ōna ake whakaaro, tae atu ki ō ētahi atu.


Te Whakamahinga o te Pūtaiao


Ka ako mō ngā mahi me ngā kaimahi e whakaputaina ai ngā mātauranga pūtaiao. Ka whakahāngai i tōna mōhio pūtaiao ki ngā whakatau me ngā mahi o te ao tangata, arā, hei whakaaro ki ngā take ā-iwi, me ngā take whānui, e pā ana ki te tangata, te porihanga me te taiao.

Te Ao Tūroa

Ō Ahupūngao

Ō Kawekawe

Te Rauropi

1. Ka ako haere ko ētahi

hiahiatanga kei ngā mea

oreore katoa, kia noho

ora ai.

2. Ka whakawhitiwhiti

whakaaro mō ngā mea

oreore, ka whakarōpū i

runga i ngā rerekētanga.

Te Taiao

3(i) Ka ako mō ngā kīrehe

korehāhā, nō nehe rā anō i

ora ai.

3(ii)Ka mārama haere ki ngā

āhuatanga o ia mea oreore

e rite ana kia whai oranga ai

ia i tōna ake wāhi noho.

Papatūānuku

4. Ka ako haere me pēhea te

rū whenua me te puia e huri

ai i te āhua o te takiwā, me

ngā pānga ki te maunga, ki

te awa hoki.

Ranginui

5. Ka whakawhitiwhiti

whakaaro mō Tama-nui-te[1]rā me te Marama, me ngā

pānga ki a Papatūānuku

Te Tōpana me te Nekenga

1. Ka torotoro me te whai wāhi

atu ki te nekenga, te mānu,

te pana, me te tō.

Te Ngaru me te Ngotangota

2. Ka torotoro me te whai wāhi

atu ki te aho, te ātārangi, te

kano, te hanga oro, me te

pōkākā.

Ngā Āhuatanga me ngā Panoni

Matū

1. Ka mātakitaki me te

whakamārama i ngā

āhuatanga nui, pēnei i

te tae, i te kakano, i te

rongo, o ngā matū e mōhio

whānuitia ana, me ngā

panoni e puta mai i te

ranu, i te whakawera, i

te whakamātao rānei i te

matū.

Te Whakamahi Pūmatū

2. Ka ako haere i ngā

whakamahinga o ngā matū

e mōhio whānuitia ana, me

te hono ki ngā āhuatanga e

kitea ana.

Taumata 3 Te Weu

Ngā Momo Tūhuratanga 


Ka oti te whakarōpū me te tautohu, te torotoro, te rapu tauira me te whakatauira, te whakamātau tika, te whakaoti rapanga, te hanga i tētahi mea, i tētahi pūnaha rānei.


Te Reo Matatini o te Pūtaiao 


Ka pakari haere te mōhio ki te reo matatini o te pūtaiao, o te pāngarau, me ngā pūnaha tohu pūtaiao, ā, ka whakamahia ēnei reo matatini hei pānui, hei whakaatu i ōna ake whakaaro, tae atu ki ō ētahi atu.


Te Whakamahinga o te Pūtaiao 


Ka ako mō ngā mahi me ngā kaimahi e whakaputaina ai ngā mātauranga pūtaiao. Ka whakahāngai i tōna mōhio pūtaiao ki ngā whakatau me ngā mahi o te ao tangata, arā, hei whakaaro ki ngā take ā-iwi, me ngā take whānui, e pā ana ki te tangata, te porihanga me te taiao.

Te Ao Tūroa

Ō Ahupūngao

Ō Kawekawe

Te Rauropi

1. Ka ako haere i ngā āhuatanga

motuhake o ngā rauropi e whai

oranga ai tēnā me tēnā.

2. Ka whakarōpū whānui ā-pūtaiao i

ētahi rauropi.

Te Taiao

3. Ka mārama e rite ana te

rauropi mō tōna wāhi noho,

ā, tērā ka raru te rauropi ina

rerekē taua wāhi noho.

Papatūānuku

4(i)Ka ako haere i ngā pūtake o ngā

āhuatanga ā-nuku o te takiwā, tae

atu ki ngā tāpui wai.

4(ii)Ka ako haere mō te āta titiro, te

tuhi me te matapae i te huarere.

Ranginui

5. Ka āta tirotiro ki a Tama-nui-te[1]rā, te Marama, me ngā aorangi e

kitea ā-kanohi, ā, ka ako haere i

te whānau a Tama-nui-te-rā, te

amiorangi horihori me te haere ki

te ātea.

Te Tōpana me te Nekenga

1. Ka torotoro, ka whai

wāhi atu ki ngā

tītohunga ā-rongo o te

nekenga me te rere.

Te Ngaru me te

Ngotangota

2. Ka torotoro, ka whai

wāhi atu ki ngā

tītohunga ā-rongo o

te hanga i ngā orotahi

me ngā hā o te oro,

te kawe me te ārai

pōkākā.

Te Hiko me te Autō

3. Ka torotoro, ka whai

wāhi atu ki ngā

tītohunga ā-rongo o

ngā ara iahiko māmā

me ngā autō.

Ngā Āhuatanga me ngā

Panoni Matū

1(i) Ka whakarōpū i ngā matū

e mōhio whānuitia ana

mā te mātakitaki me te

ine i ngā āhuatanga ōkiko,

kawekawe hoki, pēnei i te

āhua-matū, te kiato, me te

mehamehanga.

1(ii)Ka tautohu, ka whakarite i

ngā panoni pūmau me ngā

panoni rangitahi o ētahi

matū.

Te Whakamahi Pūmatū

2. Ka whakahāngai i

ngā āhuatanga ōkiko,

kawekawe hoki o ētahi

tūmomo matū ki te

whakamahinga hangarau,

ki te tukanga māori rānei.

Ngā Tautake Pūtaiao Me Ngā Kōrero o Mua

1. Ka ako haere i ngā kōrero tūturu e whakamārama ana i ētahi āhuatanga o te ao māori. Ka

whakatairite kōrero mai i ngā tirohanga a iwi kē. Ka tautohu i te mātauranga pūtaiao e tautoko ana

i aua kōrero, ka torotoro hoki i te wāhi e pā ana ki te horopaki ahurea tūturu, ki ngā tautake o mua,

ngā mātātika me ngā pūnaha uara.

2. Ka whakapakari māramatanga mō ngā hononga i waenganui i te pūtaiao me te porihanga, me

ngā tukanga e tupu ngātahi ai. Ka kite i te wāhi ki te pūtaiao me te hangarau i roto i ngā mahi

porihanga e whai pānga ana ki ngā tāngata whenua me ngā hauropi māori, i mua, i nāianei, ā, i ngā

rā anō pea e heke mai ana.

Taumata 4 Te Aka

Ngā Momo Tūhuratanga 


Ka oti te whakarōpū me te tautohu, te torotoro, te rapu tauira me te whakatauira, te whakamātau tika, te whakaoti rapanga, te hanga i tētahi mea, i tētahi pūnaha rānei.


Te Reo Matatini o te Pūtaiao 


Ka pakari haere te mōhio ki te reo matatini o te pūtaiao, o te pāngarau, me ngā pūnaha tohu pūtaiao, ā, ka whakamahia ēnei reo matatini hei pānui, hei whakaatu i ōna ake whakaaro, tae atu ki ō ētahi atu.


Te Whakamahinga o te Pūtaiao 


Ka ako mō ngā mahi me ngā kaimahi e whakaputaina ai ngā mātauranga pūtaiao. Ka whakahāngai i tōna mōhio pūtaiao ki ngā whakatau me ngā mahi o te ao tangata, arā, hei whakaaro ki ngā take ā-iwi, me ngā take whānui, e pā ana ki te tangata, te porihanga me te taiao.

Te Ao Tūroa

Ō Ahupūngao

Ō Kawekawe

Te Rauropi

1. Ka āhukahuka ki ngā tukanga koiora

kei ngā rauropi katoa, me te mōhio

anō he rerekē aua tukanga i ngā

momo rerekē.

2. Ka whakarōpū whāiti ā-pūtaiao i ētahi

rauropi.

Te Taiao

3. Ka āhukahuka, ka whakamārama i

ngā panoni o ngā momo koiora (me

ngā mea motuhake o Aotearoa), o

neherā tae noa ki tēnei wā.

Papatūānuku

4(i) Ka mārama haere ki ngā āhuatanga

nui o te mata o Papatūānuku, arā,

te wai, te toka, te one, me ngā

āhuatanga e taea ai te ora i reira.

4(ii)Ka mārama haere ki te hurihanga

wai me ōna pānga ki te āhuarangi, te

āhua o te whenua, me te koiora.

Ranginui

5. Ka ako haere i ngā wāhanga o te

whānau a Tama-nui-te-rā, tae atu

ki ngā aorangi me ō rātou marama,

e mārama haere ai ki ngā tawhiti, ki

ngā āhuatanga hoki e pā ana ki te

toro ātea.

Te Tōpana me te

Nekenga

1. Ka tūhura, ka

whakamahi i te tauira

pūtaiao hei whakaatu

i te tōpana me te

nekenga, me ētahi

whakamahinga, pēnei

i te waku, te kauwhiti

me te tauru.

Te Ngaru me te

Ngotangota

2. Ka tūhura, ka

whakamahi i te tauira

pūtaiao hei whakaatu

i te aho, te oro me te

pōkākā.

Te Hiko me te Autō

3. Ka tūhura, ka

whakamahi i ngā

tauira pūtaiao māmā

mō ngā ara iahiko me

ngā autō.

Ngā Āhuatanga me ngā

Panoni Matū

1(i) Ka whakarōpū i ētahi matū

mā te mātakitaki me te

ine i ngā āhuatanga ōkiko,

kawekawe hoki, pēnei i te

kawe hiko, te kawe pōkākā,

me te waikawatanga.

1(ii)Ka tūhura i ngā panoni

pūmau me ngā panoni

rangitahi o ētahi matū, tae

atu ki te tauhohe matū o te

waikuratanga.

Te Whakamahi Pūmatū

2. Ka whakahāngai i

ngā āhuatanga ōkiko,

kawekawe hoki o ētahi

tūmomo matū ki te

whakamahinga hangarau,

ki te tukanga māori rānei.

Te Hanga Matū

3. Ka ako haere i te āhua

korakora o te matū hei

whakamārama i ngā

panoni matū e kitea ana.

Ngā Tautake Pūtaiao Me Ngā Kōrero o Mua

1. Ka ako haere i ngā kōrero tūturu e whakamārama ana i ētahi āhuatanga o te ao māori. Ka

whakatairite kōrero mai i ngā tirohanga a iwi kē. Ka tautohu i te mātauranga pūtaiao e tautoko ana

i aua kōrero, ka torotoro hoki i te wāhi e pā ana ki te horopaki ahurea tūturu, ki ngā tautake o mua,

ngā mātātika me ngā pūnaha uara.

2. Ka whakapakari māramatanga mō ngā hononga i waenganui i te pūtaiao me te porihanga, me ngā

tukanga e tupu ngātahi ai. Ka kite i te wāhi ki te pūtaiao me te hangarau i roto i ngā mahi porihanga

e whai pānga ana ki ngā tāngata whenua me ngā hauropi māori, i mua, i nāianei, ā, i ngā rā anō pea

e heke mai ana.

Taumata 5 Te Rea

Ngā Momo Tūhuratanga 


Ka oti te whakarōpū me te tautohu, te torotoro, te rapu tauira me te whakatauira, te whakamātau tika, te whakaoti rapanga, te hanga i tētahi mea, i tētahi pūnaha rānei.


Te Reo Matatini o te Pūtaiao 


Ka pakari haere te mōhio ki te reo matatini o te pūtaiao, o te pāngarau, me ngā pūnaha tohu pūtaiao, ā, ka whakamahia ēnei reo matatini hei pānui, hei whakaatu i ōna ake whakaaro, tae atu ki ō ētahi atu.

Te Whakamahinga o te Pūtaiao 


Ka ako mō ngā mahi me ngā kaimahi e whakaputaina ai ngā mātauranga pūtaiao. Ka whakahāngai i tōna mōhio pūtaiao ki ngā whakatau me ngā mahi o te ao tangata, arā, hei whakaaro ki ngā take ā-iwi, me ngā take whānui, e pā ana ki te tangata, te porihanga me te taiao.

Te Ao Tūroa

Ō Ahupūngao

Ō Kawekawe

Te Rauropi

1. Ka tautohu i ngā hanga me ngā

mahi o ngā tukanga koiora i te

tipu, i te kīrehe, ā, ka whakaahua i

ngā whakahaere o te pūtau.

2. Ka whakaahua i ngā tukanga

koiora e pā ana ki te whakaputa

uri, te iranga, me te tukunga iho

ā-ira.

Te Taiao

3. Ka tūhura i ngā hononga hauropi o

te rauropi ki te rauropi (hei tauira,

ko te raupapa me te māwhaiwhai

kame), ki te taiao whānui hoki.

Papatūānuku

4. Ka tūhura i te hanga, te hanganga,

me ngā āhuatanga o Papatūānuku,

o te kōhauhau hoki, me ngā pānga

o tā te tangata mahi.

Ranginui

5. Ka tūhura, ka whakatauira i ngā

hurihanga e ahu mai ana i ngā

pāhekoheko a Papatūānuku ki te

Marama me Tama-nui-te-rā, pēnei

i ngā āraitanga, i ngā tai, i ngā

wāhanga o te tau.

Te Tōpana me te Nekenga

1. Ka tūhura kia mārama

haere ki te tōpana, te

tere, te wā, te ānga,

te pūngao neke me te

pūngao moe, me te

pūmau o te pūngao e

hāngai ana.

Te Ngaru me te

Ngotangota

2. Ka tūhura kia mārama

haere ki te whakaata

me te hakoko o te

aho, te pōkākā me te

paemahana, tae atu ki

te pūmau o te pūngao e

hāngai ana.

Te Hiko me te Autō

3. Ka tūhura kia mārama

haere ki ngā ara iahiko

māmā, te autōhiko me

te hiko tū, tae atu ki te

pūmau o te pūngao e

hāngai ana.

Ngā Āhuatanga me ngā

Panoni Matū

1(i) Ka tūhura i ngā āhuatanga

o ētahi rōpū pūmatū, hei

tauira, te waikawa me te

pāpāhua, te konganuku

me te kora, tae atu ki te

tauhohe ngingiha.

1(ii)Ka mōhio ki te rerekētanga

o te pūmatū urutapu me te

ranunga, o te pūmotu me te

pūhui.

Te Whakamahi Pūmatū

2. Ka whakahāngai i ngā

āhuatanga o ētahi

rōpū pūmatū ki ngā

whakamahinga i te

porihanga, ki ngā āhua

māori rānei.

Te Hanga Matū

3(i)Ka whakaahua i te hanga o

te ngota o ētahi pūmotu.

3(ii)Ka mōhio ki ngā

rerekētanga korakora o

te pūmatū urutapu me te

ranunga, o te pūmotu me te

pūhui.

Ngā Tautake Pūtaiao Me Ngā Kōrero o Mua

1. Ka ako haere i ngā kōrero tūturu e whakamārama ana i ētahi āhuatanga o te ao māori. Ka

whakatairite kōrero mai i ngā tirohanga a iwi kē. Ka tautohu i te mātauranga pūtaiao e tautoko ana

i aua kōrero, ka torotoro hoki i te wāhi e pā ana ki te horopaki ahurea tūturu, ki ngā tautake o mua,

ngā mātātika me ngā pūnaha uara.

2. Ka whakapakari māramatanga mō ngā hononga i waenganui i te pūtaiao me te porihanga, me ngā

tukanga e tupu ngātahi ai. Ka kite i te wāhi ki te pūtaiao me te hangarau i roto i ngā mahi porihanga

e whai pānga ana ki ngā tāngata whenua me ngā hauropi māori, i mua, i nāianei, ā, i ngā rā anō pea

e heke mai ana.

Taumata 6 Waonui

Ngā Momo Tūhuratanga 

 

Ka oti te whakarōpū me te tautohu, te torotoro, te rapu tauira me te whakatauira, te whakamātau tika, te whakaoti rapanga, te hanga i tētahi mea, i tētahi pūnaha rānei.


Te Reo Matatini o te Pūtaiao 


Ka pakari haere te mōhio ki te reo matatini o te pūtaiao, o te pāngarau, me ngā pūnaha tohu pūtaiao, ā, ka whakamahia ēnei reo matatini hei pānui, hei whakaatu i ōna ake whakaaro, tae atu ki ō ētahi atu.


Te Whakamahinga o te Pūtaiao 


Ka ako mō ngā mahi me ngā kaimahi e whakaputaina ai ngā mātauranga pūtaiao. Ka whakahāngai i tōna mōhio pūtaiao ki ngā whakatau me ngā mahi o te ao tangata, arā, hei whakaaro ki ngā take ā-iwi, me ngā take whānui, e pā ana ki te tangata, te porihanga me te taiao.

Te Ao Tūroa

Ō Ahupūngao

Ō Kawekawe

Te Rauropi

1. Ka whakahāngai i ngā āhuatanga

ā-tinana me ngā mahi o te tipu, o

te kīrehe, o te moroiti, ki ā rātou

tukanga koiora, ā ka tūhura i ngā

āhuatanga taiao e pāpā ana ki aua

tukanga.

2. Ka torotoro tauira e pā ana ki te

tukunga iho o ngā āhuatanga ā-ira.

Te Taiao

3(i) Ka whakamārama he mea nui te

rerekētanga ā-ira i roto i te taiao

hurihuri.

3(ii)Ka tūhura i te pānga mai o ngā mahi

a te tangata, me ngā tukanga māori,

ki tētahi pūnaha-hauropi i Aotearoa.

Papatūānuku

4(i) Ka mārama me pēhea te ariā

nukupapa me ērā atu tukanga ā[1]nuku e whakarite ai, e huri ai, i te

mata o Papatūānuku.

4(ii)Ka tūhura i ngā hurihanga ā[1]nuku, ā-Tāwhiri, ā-rangi hoki, e

whakarerekē ana i ngā āhuatanga

whaiora i runga i a Papatūānuku i te

takanga o te wā.

Ranginui

5. Ka whakamārama i ngā tūmomo

hangarau (pēnei i ngā tūmomo karu

whātata, ngā amiorangi, ngā waka

ātea) hei ako haere, hei torotoro i te

whānau a Tama-nui-te-rā me te ao

tukupū, i ngā hononga mokowā e

pāpā mai ana ki a Papatūānuku.

Te Tōpana me te Nekenga

1. Ka tūhura i ngā ia

me ngā hononga o

te tōpana, te tere, te

whakatere, te tō-ā[1]papa, te ānga, te mahi;

me ngā pūngao, ngā

whakamahinga hoki, e

hāngai ana.

Te Ngaru me te

Ngotangota

2(i) Ka tūhura i ngā ia

me ngā hononga o te

whakawhitinga pūngao

pōkākā, te ōpunga, te

ārai pōkākā, tae atu

ki ngā pūngao, ngā

whakamahinga hoki, e

hāngai ana.

2(ii)Ka ako haere i ngā

hautau māmā o te

ahupūngao karihi.

Te Hiko me te Autō

3. Ka tūhura i ngā ia me

ngā hononga o te hiko

tū, o ngā momo ara

iahiko, o te autōhiko, tae

atu ki ngā pūngao, ngā

whakamahinga hoki,

e hāngai ana.

Ngā Āhuatanga me ngā

Panoni Matū

1(i) Ka tautohu i ngā

tauira me ngā ia o ngā

āhuatanga o ētahi rōpū

pūmatū, hei tauira, te

waikawa me te pāpāhua,

ngā konganuku, ngā

pūhui konganuku, ngā

waiwaro.

1(ii)Ka tūhura i ngā

āhuatanga e whai pānga

ana ki te haere o te

tukanga kawekawe.

Te Whakamahi Pūmatū

2. Ka torotoro i ētahi

huarahi hangarau hei

whakamahi pūmatū e

arohia ai ngā hiahia o te

porihanga.

Te Hanga Matū

3(i) Ka mōhio ki ngā

rerekētanga korakora o

te ngota, te rāpoi ngota,

me te katote (me uru mai

te honohono katote, te

honohono ngātahi hoki).

3(ii)Ka whakahāngai i te

hanganga ngota ki te

raupapatanga o te Taka

Pūmotu.

3(iii)Ka whakamārama, mā

te ariā korakora, i ngā

āhuatanga e whai pānga

ana ki te haere o te

tukanga kawekawe.

Tautake Pūtaiao Me Ngā Kōrero o Mua

a ako i ngā huatau matua me ngā kōrero o mua o te pūtaiao, me ngā wāhi i roto i ngā pou pūtaiao. 
Ka ako haere e pā ana ki ngā huringa tautake o te pūtaiao e tupu haere ana. 
2. Ka mārama haere ki ngā huatau o te tautake o te mātauranga, kia kite ai i ngā uara taketake o te 
pūtaiao, he rerekē i ērā o te tangata whenua. Ka mārama haere ki ngā tikanga whakahaere o te 
mātauranga pūtaiao, me te ako i ngā kōrero mō ētahi tauira whakapai, whakakino rānei. Ka tirohia 
ētahi take porihanga o ēnei rā e pā ana ki ngā matatika pūtaiao, me pēhea hoki e uruparehia ai.

 

Taumata 7 Te Kune

Ngā Momo Tūhuratanga 


Ka oti te whakarōpū me te tautohu, te torotoro, te rapu tauira me te whakatauira, te whakamātau tika, te whakaoti rapanga, te hanga i tētahi mea, i tētahi pūnaha rānei.


Te Reo Matatini o te Pūtaiao 


Ka pakari haere te mōhio ki te reo matatini o te pūtaiao, o te pāngarau, me ngā pūnaha tohu pūtaiao, ā, ka whakamahia ēnei reo matatini hei pānui, hei whakaatu i ōna ake whakaaro, tae atu ki ō ētahi atu.


Te Whakamahinga o te Pūtaiao 


Ka ako mō ngā mahi me ngā kaimahi e whakaputaina ai ngā mātauranga pūtaiao. Ka whakahāngai i tōna mōhio pūtaiao ki ngā whakatau me ngā mahi o te ao tangata, arā, hei whakaaro ki ngā take ā-iwi, me ngā take whānui, e pā ana ki te tangata, te porihanga me te taiao.

Te Ao Tūroa

Ō Ahupūngao

Ō Kawekawe

Te Rauropi

1. Ka torotoro i ngā rerenga tukanga

koiora o te tipu, o te kīrehe.

2. Ka mārama ki te pāhekoheko o

te pītau-ira me te taiao i roto i te

whakatinana ira.

Te Taiao

3(i) Ka whakamārama me pēhea e puta

ai ngā panoni ā-ira ki rō taupori i

ngā pāhekoheko o ngā āhuatanga

taiao me te whiringa māori.

3(ii)Ka torotoro i ngā tauira horahora

hauropi, ā, ka whakamārama i ētahi

take mō aua tauira.

Papatūānuku

4(i) Ka mārama haere me pēhea te

tukanga nukupapa, me ērā atu

āhuatanga ā-nuku, e hanga ai, e

panoni ai i te mata o Papatūānuku.

4(ii)Ka mārama me pēhea e taea

ai e ngā mahi a te tangata te

whakarerekē i ngā hurihanga e

tautoko ana i te ora i runga i a

Papatūānuku.

Ranginui

5. Ka whakamārama i ngā āhuatanga

me ngā hurihanga-ora o ētahi

tūmomo whetū, tae atu ki ngā

panoni pūngao me te wā.

Te Tōpana me te

Nekenga, Te Ngaru me te

Ngotangota, Te Hiko me

te Autō

(i) Ka tūhura i ēnei

tītohunga ā-rongo

ki te whakamārama

kounga, tatau hoki, i

ētahi pūāhua kāore e

mōhio whānuitia ana.

(ii) Ka tātari raraunga

ki te whakatau i ngā

ia, i ngā hononga

matatini o ētahi

tītohunga ā-rongo.

(iii) Ka whakamahi i ngā

huatau ahupūngao

ki te whakamārama i

tētahi whakamahinga

hangarau,

whakamahinga

koiora rānei, o te

ahupūngao.

Ngā Āhuatanga me ngā

Panoni Matū

1. Ka tūhura, ka ine i ngā

āhuatanga kawekawe

me te ōkiko o ētahi rōpū

pūmatū pēnei i te waikawa

me te pāpāhua, me ētahi

pūhui whaiwaro, pūhui

warokore hoki.

Te Whakamahi Pūmatū

2. Ka whakamārama i te ao

māori mā te mātai matū,

ka whakamārama hoki me

pēhea e whakamahia ai e

te porihanga hei whakaea

hiahia, hei whakaoti take,

hei whakaputa hoki i te

momo hangarau hou.

Te Hanga Matū

3(i) Ka mōhio ki te pānga o te

hanga me te honohono

ki ngā āhuatanga o te

pūmatū.

3(ii)Ka mārama haere, ka

whakamahi i ngā huatau

matū taketake (hei tauira,

ngā mātāpono taurite) hei

whakamārama mātakinga.

Ngā Tautake Pūtaiao Me Ngā Kōrero o Mua

1. Ka ako i ngā huatau matua me ngā kōrero o mua o te pūtaiao, me ngā wāhi i roto i ngā pou pūtaiao.

Ka ako haere e pā ana ki ngā huringa tautake o te pūtaiao e tupu haere ana.

2. Ka mārama haere ki ngā huatau o te tautake o te mātauranga, kia kite ai i ngā uara taketake o te

pūtaiao, he rerekē i ērā o te tangata whenua. Ka mārama haere ki ngā tikanga whakahaere o te

mātauranga pūtaiao, me te ako i ngā kōrero mō ētahi tauira whakapai, whakakino rānei. Ka tirohia

ētahi take porihanga o ēnei rā e pā ana ki ngā matatika pūtaiao, me pēhea hoki e uruparehia ai.

 

Taumata 8 Te Whē

Ngā Momo Tūhuratanga 


Ka oti te whakarōpū me te tautohu, te torotoro, te rapu tauira me te whakatauira, te whakamātau tika, te whakaoti rapanga, te hanga i tētahi mea, i tētahi pūnaha rānei. 


Te Reo Matatini o te Pūtaiao


Ka pakari haere te mōhio ki te reo matatini o te pūtaiao, o te pāngarau, me ngā pūnaha tohu pūtaiao, ā, ka whakamahia ēnei reo matatini hei pānui, hei whakaatu i ōna ake whakaaro, tae atu ki ō ētahi atu.


Te Whakamahinga o te Pūtaiao 


Ka ako mō ngā mahi me ngā kaimahi e whakaputaina ai ngā mātauranga pūtaiao. Ka whakahāngai i tōna mōhio pūtaiao ki ngā whakatau me ngā mahi o te ao tangata, arā, hei whakaaro ki ngā take ā-iwi, me ngā take whānui, e pā ana ki te tangata, te porihanga me te taiao.

Te Ao Tūroa

Ō Ahupūngao

Ō Kawekawe

Te Rauropi

1. Ka tūhura i ngā tukanga

kukuwhatanga i puta ake ai

te kanorau koiora i runga i a

Papatūānuku; ka tirotiro i te

wāhanga me te pānga o te tangata

i roto i aua tukanga.

2. Ka mārama ki te raweke ā-pūtaiao

i te whakawhitinga mōhiohio ā-ira,

ā, ka hanga whakatau mutunga

mārama tonu mō ngā pānga pāpori,

matatika, koiora hoki e pā ana ki

tēnei mahi.

Te Taiao

3. Ka mārama ki ngā hononga

o te rauropi ki tōna taiao.

Papatūānuku

4. Ka whakawhanake māramatanga ki

ngā pāhekoheko, i roto i te wā, o te

mahi a te tangata ki ngā hurihanga

māori o Papatūānuku.

Ranginui

5. Ka whakamahi i ngā huatau mō te

tawhiti, te wā, me te tō-ā-papa, hei

tūhura i ngā tūāhua ā-rangi me ngā

mōhiotanga hou mō te ikarangi me

te ao tukupū.

Te Tōpana me te

Nekenga, Te Ngaru me

te Ngotangota, Te Hiko

me te Autō

(i) Ka tūhura i ēnei

tītohunga ā-rongo

ki te whakamārama

kounga, tatau hoki, i

ētahi pūāhua kāhore

e mōhio whānuitia

ana.

(ii) Ka tātari, ka arotake

raraunga ki te

whakatau i ngā

ia, i ngā hononga

matatini o ētahi

tītohunga ā-rongo.

(iii) Ka whakamahi

huatau ahupūngao

ki te whakamārama

i tētahi

whakamahinga

ā-hangarau, ā[1]koiora,ā-rangi rānei,

o te ahupūngao, me

te matapaki i ētahi

take e puta ake ana.

Ngā Āhuatanga me ngā

Panoni Matū

1. Ka tūhura, ka ine i ngā

āhuatanga kawekawe

me te ōkiko o ētahi rōpū

pūmatū pēnei i te waikawa

me te pāpāhua, me ētahi

pūhui whaiwaro, pūhui

warokore hoki.

Te Whakamahi Pūmatū

2. Ka whakamārama i te ao

māori mā te mātai matū,

ka whakamārama hoki me

pēhea e whakamahia ai e

te porihanga hei whakaea

hiahia, hei whakaoti take,

hei whakaputa hoki i te

momo hangarau hou.

Te Hanga Matū

3(i) Ka mōhio ki te pānga o te

hanga me te honohono

ki ngā āhuatanga o te

pūmatū.

3(ii)Ka mārama haere, ka

whakamahi i ngā huatau

matū taketake (hei tauira,

ngā mātāpono taurite) hei

whakamārama mātakinga..

Ngā Tautake Pūtaiao Me Ngā Kōrero o Mua

1. Ka ako i ngā huatau matua me ngā kōrero o mua o te pūtaiao, me ngā wāhi i roto i ngā pou pūtaiao.

Ka ako haere e pā ana ki ngā huringa tautake o te pūtaiao e tupu haere ana.

2. Ka mārama haere ki ngā huatau o te tautake o te mātauranga, kia kite ai i ngā uara taketake o te

pūtaiao, he rerekē i ērā o te tangata whenua. Ka mārama haere ki ngā tikanga whakahaere o te

mātauranga pūtaiao, me te ako i ngā kōrero mō ētahi tauira whakapai, whakakino rānei. Ka tirohia

ētahi take porihanga o ēnei rā e pā ana ki ngā matatika pūtaiao, me pēhea hoki e uruparehia ai.

Kupu Taka

aho

light

āhua-matū

state of matter

ahupūngao karihi

nuclear physics

ānga

momentum

ā-nuku

geological

ao tukupū

universe

aorangi

planet

ara iahiko

electrical circuit

ārai

insulate

āraitanga

eclipse

ā-rangi

astronomical

ariā korakora

particle theory

ariā nukupapa

tectonic plate theory

ātārangi

shadow

ā-Tāwhiri

atmospheric

autō

magnet(ism)

autōhiko

electromagnet(ism)

hā (o te oro)

tone (of sound)

hakoko

refract(ion)

hangore

flexible

hauropi

ecology, ecological

hiko

electricity

hiko tū

static electricity

honohono katote

ionic bonding

honohono ngātahi

covalent bonding

hononga mokowā

spatial relationship

hurihanga

cycle

hurihanga-ora

life-cycle

ikarangi

galaxy

iranga

genetics

kakano

texture

kanorau koiora

biodiversity

katote

ion

kauwhiti

lever

kawe

conduct

kawekawe

chemical

kiato

density

kīrehe

animal

kōhauhau

atmosphere

koiora

 biology

konganuku

metal

korakora

particle (chemical)

korehāhā

extinct

kounga (kupu āhua)

qualitative

kukuwhatanga

evolution

mānu

float

māori

natural

mātakinga

observation

mātātika

ethics

matū

matter

māwhaiwhai kame

food web

mehamehanga

solubility

momo

species

moroiti

micro-organism

nekenga

motion

ngaru

wave

ngota

atom

ngotangota

particle (subatomic)

ōkiko

physical (i.e. nonchemical)

ōpunga

heat capacity

 oreore

 alive

 oro

 sound

 orotahi 

 note (of sound)

 paemahana

 temperature

 pana 

 push

panoni

change

panoni pūmau

permanent change

panoni rangitahi

temporary change

pāpāhua

base (vs. acid)

pītau-ira

DNA

pōkākā

heat

pūhui

compound

pūhui konganuku 

metal compound

puia

volcano

pūmau o te pūngao

conservation of energy

pūmotu

element

puna ira

gene pool

pūnaha

system

pūnaha mātauranga

knowledge system

pūnaha tohu

symbol system

pūnaha-hauropi

ecosystem

pūngao

energy

pūngao moe

potential energy

pūngao neke

kinetic energy

ranu(nga)

mix(ture)

rāpoi ngota

molecule

raupapa kame

food chain

rauropi

organism

rere

flight

rerekētanga ā-ira

genetic variation

rongo

odour

rū whenua

earthquake

tae

colour

tahu

burn

tairongo

sensory

Taka Pūmotu

Periodic Table

tāpui wai

water reserve

tatau (kupu āhua)

quantitative

tauhohe matū

chemical reaction

tauira

model; pattern

tauira horahora hauropi

ecological distribution pattern

taupori

population

taurite

equilibrium

tauru

pulley

tautake

philosophy

tipu

plant

tītohunga ā-rongo

physical phenomenon

 tō 

pull

 tō ā-papa 

gravity

 tōpana

force

 toro ātea 

space exploration

 tuhi 

 record

 tukunga iho 

inheritance

 uara ā-hinengaro 

cognitive values

 uara ā-wairua 

moral values

 urutapu

pure

 wāhi noho 

habitat

waikawa

acid

waikura

rust

waiwaro

hydrocarbon

waku

friction

warokore

inorganic (chemical)

whai wāhi atu

to experience

whaiwaro

organic (chemical)

whakaata

reflect

whakamātau tika

fair test

whakaoti rapanga

problem-solving

whakaputa uri

reproduction

whakatauira

modelling

whakatinana ira

gene expression

whānau a Tama-nuite-Rā

solar system

whiringa māori

natural selection

Mō te rauemi

Ko te wāhanga ako Pūtaiao o roto i Te Marautanga o Aotearoa. Ko ngā whakamārama, ko ngā whāinga paetae anō hoki mai i te Taumata 1 ki te Taumata 8.

Wāhanga Ako: Pūtaiao

Taumata: Taumata 1, Taumata 2, Taumata 3, Taumata 4, Taumata 5, Taumata 6, Taumata 7, Taumata 8

Kaupapa: Te Marautanga o Aotearoa