Skip to main content

Tikanga ā-Iwi

Te marau o Tikanga ā-iwi

Tiro Whānui

“Kāore i kotahi te whakahaere o ngā Tikanga ā-Iwi. He iwi anō me ōna tohunga me ōna tikanga me āna whakahaere. Hiki atu he iwi, pērā tonu. Nō reira, kia mau koe ki ōu ake .... Mā ō rātou uri e mau ō rātou nā kōrero. Engari kia mau koe ki ngā kōrero a ōu mātua, a ōu tūpuna. Ina ka tika, ka waiho mai ētahi mātauranga hei taonga mōu.”

TE WHATORO, 1865

He aha te Tikanga ā-Iwi?

I puta ake te wairua o te Tikanga ā-Iwi i roto i ngā kupu a Te Whatahoro, arā, te āta titiro ki ngā āhuatanga huhua o te tangata e mārama ai te ākonga ki tōna ao. Ka tirohia ngā mahi a te tangata hei whakatutuki i ōna matea kikokiko, matea pāpori, matea ngākau, matea wairua hoki.

Ngā hua o te ako i te Tikanga ā-Iwi?

I roto i te Tikanga ā-Iwi ka whakawhanaketia e te ākonga tōna mōhio ki ngā āhuatanga porihanga me tōna mārama ki ngā āhuatanga whanonga tangata.

Mā tēnei, ka taea e te ākonga te uru i runga i te mōhio, i te haepapa hoki, ki ngā mahi waihanga porihanga.

Ko te Tiriti o Waitangi me ōna āhuatanga katoa te tāhū o te Tikanga ā-Iwi. E mārama ai te ākonga ki tōna ake tūrangawaewae mā te arotahi ki ngā tāngata, ngā tūāhua me ngā whakaawenga i waihangatia ai te porihanga o Aotearoa.

Ka titiro hoki te ākonga ki te noho a ngā iwi o tāwāhi, arā, ki tā rātou nei titiro ki te ao.

Ka tūhura hoki te ākonga i ngā take o te wā kia mārama ai ia ki ngā tūāhua me ngā tāngata tāpua o tēnei ao

Te hanganga o te Tikanga ā-Iwi

E rima ngā whenu o te Tikanga ā-Iwi.

  • Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea
  • Te Ao Hurihuri
  • Te Wāhi me te Taiao
  • Ngā Mahinga Ohaoha
  • Te Takanga o Te Wā

Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea

Te Ao Hurihuri

Te Wāhi me te Taiao

Ngā Mahinga Ohaoha

Te Takanga o Te Wā

Whiria te kaha tūātinitini,
whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho.

E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana.

Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei.

E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata.

Mātai whakamuri kia anga whakamua

Whāinga Matua

I roto i te whenu o Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea ka whakawhanake mōhiotanga te ākonga ki:

ngā take me ngā huarahi e whakarite ai te tangata i a ia anō ki te whakatutuki i ōna matea;

  • ngā motika, ngā tūranga me ngā haepapa o te tangata i a ia e pāhekoheko ana i waenga rōpū;
    • te hononga o te ahurea ki te tuakiri o te tangata me ngā putanga iho o te pāhekohekotanga ahurea.

I roto i te whenu o Te Ao Hurihuri ka whakawhanake mōhiotanga te ākonga ki:

  • ngā pānga i waenga i te tangata me ngā tūāhua o mua, ngā whakapono me ngā whakaawenga i waihangatia ai te porihanga;
  • ngā whakamāoritanga o aua pānga i te huringa o te wā.

I roto i te whenu o Te Wāhi me te Taiao ka whakawhanake mōhiotanga te ākonga ki:

  • ngā pāhekohekotanga o te tangata ki te wāhi me te taiao;
  • ngā mahi a te tangata hei atawhai i te taiao.

I roto i te whenu o Ngā Mahinga Ohaoha ka whakawhanake mōhiotanga te ākonga ki:

  • ngā huarahi whakamahi, tohatoha, whakahaere hoki a te tangata i ngā rawa;
  • ngā take me ngā huarahi e whakauru atu ai te tangata ki ngā mahinga ohaoha.

Ka whakawhanake mōhiotanga te ākonga ki:

  • Te tino whaitake o te ako i ngā kōrero tuku iho e mārama ai ia ki te ao e noho nei ia
  • Ētahi tirohanga o te ako i te hītori ka taka iho i raro i ngā kaupapa matua, arā te Tūrangawaewae, Whakapapa, Mana Motuhake, Kaitiakitanga me te Whanaungatanga

 

Whāinga 1

Kei te mōhio ahau nō hea, nō wai hoki ahau.

Whāinga 2

Kei te mōhio ahau ki ngā kōrero tuku iho o te takiwā e noho nei au.

Whāinga 3

Kei te mōhio ahau ki ā mātou hononga ki takiwā kē.

Whāinga 4

Kei te mōhio ahau ki ngā kōrero tuku iho o Aotearoa.

Aronga

Tōku Tū i Te Ao

Tā te Māori tirohanga 

Tūrangawaewae/Mana motuhake/Kaitiakitanga

  • Nō mua ngā kōrero tuku iho
  • He whakahirahira ngā tūmomo kaupapa o te wā, ā, ko ētahi ka whakanuia auautia (hei tauira, te Koroneihana, te rā o Waitangi, te whakanui i a Rātana).
  • Kua rerekē ētahi kōrero tuku iho i te rohe, hapori rānei, tērā anō ētahi kōrero tuku iho kua mau tonu.
  • He whakahirahira ngā kaupapa ā-rohe
    ki te tangata (hei tauira, Te Rā o Waitangi, Matariki me Puanga).
  • Ka pāpā ngā tūāhua o mua i tētahi rohe ki ētahi atu rohe.

• He hononga kei waenga i ngā kōrero tuku iho o rohe kē.

  • He huhua ngā kōrero nehe o Aotearoa e whakaata ana i ngā wheako me
    ngā tirohanga rerekē a te tangata.
  • Nō te ao whānui tonu ngā kōrero nehe o Aotearoa.
  • Pāpā ai te āhua o te tuku i ngā kōrero nehe ki te wheako me te mārama o te tangata
    ki te ao.

Aronga

Pou Herenga

Tā te Māori tirohanga

Whakapapa/Whanaungatanga/Kaitiakitanga

  • He mea whakaahua te pepeha i te tuakiri.
  • He uri te tangata nō ngā tātai kōrero tuku iho, nō ōna tātai whakapapa.
  • Nō te whānau, te iwi, te hapori me ētahi atu rōpū te tangata.
  • He momo kōrero tuku iho te pepeha
  • He hononga kei waenga i ngā maunga, ngā awa, ngā waka, ngā whānau, ngā hapū me ngā iwi i te rohe.
  • He rerekē ngā tūmomo hononga o te tangata ki ngā wāhi me ngā kaupapa me te aha he rerekē ngā tirohanga.
  • He whanaungatanga, he hononga kei waenga i ngā whānau, ngā hapū, ngā iwi me ngā hapori.
  • He rerekē ngā wheako kōrero tuku iho o tēnā, o tēnā.
  • He hononga kei waenga i ngā kōrero nehe o ngā tāngata me ngā wāhi rerekē.

Torohia te pouaka "Mō te rauemi" ki raro nei e kite ai ngā rauemi hāngai: TKA2102 Takanga o te Wa Update 2021 (.pdf)

 | 

Taumata 1 & 2

Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea

Te Ao Hurihuri

Te Wāhi me te Taiao

Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho.

E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana.

Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei.

   Taumata 1

1.1

Ka whakamārama i ngā take e uru atu ai te tangata ki te rōpū.

 1.1

Ka whakaahua i ngā kaupapa me ngā tūāhua whakahirahira o tōna ao.

 1.1

Ka whakamārama i ngā āhuatanga tūturu me ngā āhuatanga ahurea o tētahi wāhi.

    Taumata 2

2.1

Ka whakamārama i ngā tūranga me ngā haepapa ka kawea e te tangata i roto i te rōpū.

2.2

Ka whakamārama i ngā āhuatanga ahurea me ngā tuku ihotanga o tōna ake iwi, me ō ētahi atu iwi hoki.

2.1

Ka whakamārama i ngā take me ngā huarahi e whakaaro nuitia ai e te tangata ngā wā o mua.

2.1

Ka whakaahua i te whakaawenga o ngā mahi a te tangata i te wāhi me te taiao, me te whakaawenga o te wāhi me te taiao i ngā mahi a te tangata.

Taumata 3

Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea

Te Ao Hurihuri

Te Wāhi me te Taiao

Ngā Mahinga Ohaoha

Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho.

E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana.

Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei.

E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata.

Taumata 3

3.1

Ka whakamārama i ngā huarahi e whiwhi ai, e kawe ai hoki, te kaiārahi i tōna tūranga.

3.2

Ka whakamārama i ngā take e whakarite ai, e whakamahi ai hoki, te tangata i te ritenga me te ture.

3.3

Ka whakamārama i te rerekētanga o ngā mahi a ngā rōpū ahurea, ahakoa e whakaata tonu ana ēnei i ētahi pūtake ōrite.

3.1

Ka whakamārama i te whakaawenga o ngā whakaaro me ngā mahi a te tangata i te oranga o ētahi atu i ngā wā o mua.

3.2

Ka whakamārama i ngā huarahi e taea e te takitahi me te rōpū te urupare ki te panoni.

3.1

Ka whakaahua i ngā huarahi i pāhekoheko ai, i urutau ai te tangata ki te taiao i ngā wā o mua.

3.2

Ka whakamārama i ngā take me ngā huarahi e whakaatu ai te tangata i tōna hononga ki tētahi tino wāhi, ki tētahi tino taiao.

 

Taumata 4

Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea

Te Ao Hurihuri

Te Wāhi me te Taiao

Ngā Mahinga Ohaoha

Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho.

E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana.

Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei.

E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata.

Taumata 4

4.1

Ka whakamārama i te whakaritenga a te tangata i a ia anō hei urupare ki te mātātaki, ki te mōrearea rānei.

4.2

Ka whakamārama i ngā take me ngā huarahi e tukuna iho ai e te takitahi me ngā rōpū, ō rātou ahurea, ō rātou tuku ihotanga, kia mau pūmau.

4.1

Ka tautohu i ngā uptake me ngā otinga o ngā tūāhua kua waihanga i te oranga o te tangata.

4.2

Ka whakaahua i ngā huarahi e tuhia ai, e maumaharatia ai ngā mahi o mua.

4.1

Ka whakamārama i ngā whakaatatanga o te wāhi i ngā pāhekohekotanga o te tangata ki te taiao i ngā wā o mua.

4.2

Ka whakamārama i ngā whaiwāhitanga me ngā mātātaki o te torotoro mō te tangata, te wāhi me te taiao.

4.1

Ka whakamārama i ngā take me ngā huarahi e rerekē ai te titiro me te whakamahi a te tangata i te rawa me ngā putanga iho o ēnei āhuatanga.

4.2

Ka whakamārama i ngā take me ngā huarahi e whai ai te takitahi me te rōpū kia tiakina ngā motika o te kaiwhakapeto.

Taumata 5

Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea

Te Ao Hurihuri

Te Wāhi me te Taiao

Ngā Mahinga Ohaoha

Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho.

E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana.

Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei.

E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata.

Taumata 5

5.1

Ka whakamārama i te whakaritenga o ngā pūnaha kāwanatanga, me te whakaawenga o ēnei i te āhua noho a te tangata.

5.2

Ka whakamārama i ngā huarahi i whakawhanaketia ai, i puritia ai, i urutautia ai, te tuakiri ahurea me te tuakiri ā-motu.

5.1

Ka whakamārama i te whakaawenga o ngā tūāhua o mua i ngā hononga i roto, i waenga hoki, i te rōpū, me te haere tonu o ēnei whakaawenga.

5.2

Ka whakamārama i ngā whakapono me ngā mahi a ngā tāngata o mua kua waihanga i te porihanga o Aotearoa.

5.1

Ka whakamārama i ngā take e neke haere ai te tangata ki wāhi kē, me ngā putanga iho o ēnei nekehanga ki te tangata me te wāhi.

5.2

Ka whakamārama i te papātanga o ngā huarahi whakahaere rawa ki runga i te whāomoomotanga o te taiao.

5.1

Ka Whakamārama i te papātanga o ngā whakataunga ohaoha ki runga i te tangata, te hapori me te whenua.

5.2

Ka Whakamārama i ngā huarahi e whakatairanga ai te tangata i te whanaketanga ohaoha mā te pakihi, te hinonga me te auahatanga.

Taumata 6

Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea

Te Ao Hurihuri

Te Wāhi me te Taiao

Ngā Mahinga Ohaoha

Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho.

E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana.

Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei.

E kore e ngaoko te

rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata.

Taumata 6

Tikanga ā-Iwi

Hītori

Matawhenua

Ōhanga

6.1

Ko te mahi takitahi, ā-rōpū, ā-pūtahitanga rānei, ki te whakatairanga i te tōkeke pāpori me ngā motika tangata.

6.2

Ko te urutau me te rerekē haere o ngā ahurea, me ngā putanga iho o ēnei mō te porihanga.

6.1

Ko ngā pūtaketanga me ngā otinga o ngā tūāhua o mua i waihanga i te āhua noho a te iwi o Aotearoa.

6.2

He rerekē te titiro a te tangata ki ngā tūāhua o mua e whai tikanga ana ki Aotearoa.

6.1

He motuhake tonu ngā āhuatanga o te taiao tūturu me te taiao ahurea, ā, ka waihangatia ēnei e ngā tukanga whakaauaha tauira mokowā.

6.2

He maha ngā ara pāhekoheko rerekē a te tangata ki tōna taiao.

6.1

Nā te mōmōhanga, ka whakatau tikanga ngā kaiwhakapeto, ngā kaiwhakanao me te kāwanatanga ka pā ki te porihanga o Aotearoa.

6.2

He taupuhipuhi ngā rāngai rerekē o te ōhanga o Aotearoa.

Taumata 7

Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea

Te Ao Hurihuri

Te Wāhi me te Taiao

Ngā Mahinga Ohaoha

Whiria te kaha tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho.

E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana.

Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei.

E kore e ngaoko te

rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata.

Taumata 7

Tikanga ā-Iwi

Hītori

Matawhenua

Ōhanga

7.1

Ka kawea, ka whakamahia e ngā hapori me ngā whenua ō rātou haepapa me ō rātou motika i roto i ngā horopaki ā-hapori, ā-whenua, ā-ao hoki.

7.2

I ētahi wā, nā te rerekē o ngā whakapono me ngā ariā ahurea, ka tutū te puehu, ka puta te mānukanuka.

7.1

Ko ngā āinga me ngā rōpū o mua i whakaawe i ngā pūtaketanga me ngā otinga o ngā tūāhua o mua e whai tikanga ana ki Aotearoa.

7.2

He rerekē ngā Whakamārama a tēnā iwi, a tēnā iwi, mō ngā tūāhua e whai tikanga ana ki ngā tāngata o Aotearoa

7.1

Ka rerekē haere ngā tauira tūturu, ngā tauira ahurea me ngā tukanga i te takanga o te wā, ā, ka rerekē anō te kōrahi mai i tēnā wāhi, ki tēnā wāhi.

7.2

Kua rerekē haere ngā whakaaro me ngā hononga ki te taiao tūturu me te taiao ahurea.

7.1

Mā te ōhanga ka mārama ngā take ohaoha o Aotearoa i tēnei wā.

7.2

Haere kōtui ai ngā take ohaoha kei Aotearoa nei.

Taumata 8

Te Whakaritenga Pāpori me te Ahurea

Te Ao Hurihuri

Te Wāhi me te Taiao

Ngā Mahinga Ohaoha

Whiria te kaha

tūātinitini, whiria te kaha tūāmanomano. Nō ngā tūpuna, tuku iho, tuku iho.

E tama, e hine, tangata i ākona ki te whare, tū ana ki te marae, tau ana.

Kotahi tonu te matua o te tangata Māori, ko Ranginui e tū nei, ko Papatūānuku e takoto nei.

E kore e ngaoko te rākau ki te tīkina i te pūtake whakangaoko ai, engari, me tiki ki te matamata.

Taumata 8

Tikanga ā-Iwi

Hītori

Matawhenua

Ōhanga

8.1

Mā ngā Whakapono tōrangapū e waihanga te porihanga, ā, e rerekē ana te urupare a te takitahi, a te rōpū rānei ki ēnei whakapono tōrangapū.

8.2

Ka whakaawe te āhua o te whakahou i ngā motika, ngā tūranga me ngā haepapa o te takitahi me te hapori, ā, ka whakaawe anō hoki ngā motika, ngā tūranga me ngā haepapa o te takitahi me te hapori i te āhua o te whakahou.

8.1

Ko ngā pūtaketanga, ngā otinga me ngā whakamāramatanga i ngā tūāhua o mua e whai tikanga ana ki Aotearoa nei, he tino pakeke, ā, kei te tautohetia.

8.2

E whakaata mai ana ngā tikanga o te wā i ngā āinga pāpori, ngā āinga ohaoha me ngā āinga tōrangapū hoki.

8.1

Ko ngā taiao tūturu me ngā taiao ahurea ka waihangatia e ngā tukanga pāhekoheko, ā, ka taka i raro i ngā pāpātanga me ngā kōrahi rerekē.

8.2

He rerekē ngā uara, ngā whakaaro me ngā urupare a te tangata ki ngā kōwhiringa, ngā aukati me ngā otinga ohaoha, pāpori, ā-taiao hoki o te whakarite me te whakatau kaupapa.

8.1

Tino māia ngā mākete kei te pai ngā mahi, engari me whakatōtika te kāwanatanga i ngā mākete kāhore i te tuku pai, i te tuku tika rānei, i ngā hua.

8.2

He maha tonu ngā whakaawenga kei runga i te āhua me te rahi o te ōhanga o Aotearoa.

āhuatanga ahurea

cultural feature

āhuatanga tūturu

natural feature

ahurea

culture

ahurei

unique

āinga

force (e.g. historical)

āinga pāpori

social force

arotahi

focus

auahatanga

creativity

aukati

constraint

e whai tikanga ana ki …

having significance for …

haepapa

responsible; responsibility

haere kōtui

interrelated

hapori

community

hinonga

enterprise

hītori

history

hononga

relationship

horopaki

context

huringa o te wā

over time

kaiārahi

leader

kaiwhakanao

producer

kaiwhakapeto

consumer

kitenga

finding

kōrahi

scale

kōwhiringa

option; choice

mahinga ahurea

cultural practice

mahinga ohaoha

economic activity

mānukanuka

tension

māramatanga

understanding

mātātaki

challenge

matawhenua

geography

matea kikokiko

physical need

matea ngākau

emotional need

matea pāpori

social need

mōhiohio

information; informed

mōhiotanga

knowledge

mōmōhanga

scarce

mōrearea

crisis

motika

right

motika tangata

human right

ngā take o te wā

current events

ngā tikanga o te wā

trends over time

ōhanga

economics; economy

ohaoha

economic

oranga

life

otinga

outcome; effect

pāhekoheko

interact

pāhekohekotanga ahurea

cultural interaction

pakihi

business

pakirehua

inquiry

pakirehua pāpori

social inquiry

pānga

effect; relationship

panoni

change

papātanga

impact

pāpātanga

rate

pāpori

social; socio

 porihanga 

 society

 pūtahitanga 

 institution

 pūtake 

 purpose

 pūtaketanga 

 cause

 putanga iho 

outcome 

 rāngai 

 sector

 rawa 

resource 

 ritenga 

rule

 taiao ahurea 

cultural environment 

 taiao tūturu 

natural environment

 take ohaoha 

 economic issue

 take taiao 

 environmental issue

 takitahi 

 individual

 tāpua 

 significant

 tauira ahurea 

 cultural pattern

 tauira mokowā 

 spatial pattern

 tauira tuturu 

 natural pattern

 taupuhipuhi 

 interdependent

tautohe(tia)

contested

tautohu

identify

te takanga o te wā

over time

tikanga tuku iho

tradition

tino pakeke

complex

tohatoha

allocate

tōkeke pāpori

social justice

torotoro

explore; exploration

tūāhua

event

tūāhua o mua

past event

tūāhua whakahirahira

important event

tuakiri

identity

tuakiri ā-motu = tuakiriā-whenua

national identity

tūhura

investigate

tukanga

process

tukanga pāhekoheko

interacting process

tukatuka mōhiohio

process information

tuku ihotanga

heritage

tūranga

role

urupare

respond; response

urutau

adapt

waihanga

shape

whai tūranga

acquire role

whai wāhi (ki) …

participate; have opportunity

whaiwāhitanga

opportunity

whakaahua

describe

whakaaro nui(tia)

important

whakaataata

reflect

whakaauaha

create

whakaawe(nga)

influence; affect

whakahou

reform

whakamāoritanga

interpretation

whakapono

belief

whakapono tōrangapū

political ideology

whakaputa tuakiri

expressing identity

whakatairanga

promote

whakatōtika

intervene (correct)

whakatutuki (matea tangata)

meet (peoples’ needs)

whakauru

engage

whakawhiwhinga

acquisition

whanaketanga

development 

whanonga tangata

human behaviour

whāomoomotanga

sustainability

whenua = motu

country; nation

Mō te rauemi

Ko te wāhanga ako Tikanga ā-Iwi o roto i Te Marautanga o Aotearoa. Ko ngā whakamārama, ko ngā whāinga paetae anō hoki mai i te Taumata 1 ki te Taumata 8.

Wāhanga Ako: Tikanga ā-Iwi

Taumata: Taumata 1, Taumata 2, Taumata 3, Taumata 4, Taumata 5, Taumata 6, Taumata 7, Taumata 8

Kaupapa: Te Marautanga o Aotearoa