Timi rāua ko Taki

Matariki

Kei roto a Timi i tōna rūma e mahi hīnaki ana mō tana taumahi ā-kura. Ka haere atu ko tana tino hoa kurī, ko Taki, ki te kite i a ia. Ka whakamāramahia e Taki ko Matariki te ingoa Māori o te kāhui whetū e kīia nei ko Pleiades, ā, koia hoki te ingoa o tētahi o ngā whetū o te kāhui rā. Ka ara a Matariki i te puku o te hōtoke, ka mutu, e tohu ana i te tau hou ki ētahi tini uri Māori. He motuhake te titiro a tēnā iwi me tēnā iwi huri noa i Aotearoa ki a Matariki, me te aha, he motuhake anō te āhua me te wā e whakanuia ai. Ko Matariki te whetū e tohu ana i te hokinga mahara, i te tūmanako, waihoki, i ō tātou hononga ki te taiao. Tokoiwa ngā whetū o te kāhui nei. He ingoa motuhake ō rātou katoa, ā, katoa rātou ka hāngai ki ētahi mea motuhake. Inā te maha o ngā akoranga e taea ana e tātou te ako i ngā whetū katoa o te kāhui o Matariki. Ka whakaakona a Timi e Taki 

Āhea ai te kite I a Matariki? 
I ahatia a Matariki e pā ana ki te taiao? 
E hia ngā whetū o Matariki?  
He aha ngā tohu o ia whetū? 

Waitī

Ka haria e Timi tana hīnaki ki te awa ki te whakaatu atu ki a Taki. Kāore i mau i te hīnaki he tuna, ā, ka whakamā a Timi i tērā. Ka kōrero a Taki ki a Timi mō Waitī, te whetū o ngā wai Māori katoa me ngā hua o aua wai. Ka ākina a Timi e Taki kia whakarite rautaki e tutuki ai tāna e whai nei. Ka whāia e Timi ngā kupu āwhina a Taki, ka whakatikatika haere ia i tana hīnaki, nā wai rā, ka tutuki i a ia. Ka ako a Timi ki te hua o te mānawanawa, te manawanui me te whai rautaki ki te whakatau raru. 

Me pēhea te aronga o te hīnaki? 
Ko wai te whetū kia whakakii I te hīnaki?  
He wahine he tane rānei a Waitī? 

Waitā

Ka haere a Timi rāua ko Taki ki te moana ki te ruku kaimoana. Ka whakaakona a Timi e Taki ki te mana nui o te karakia me te toitūtanga o te kohi kaimoana. Ka tūhuratia e rāua te moana, ka ako hoki mō ngā momo kaimoana rerekē. Ka mārama a Timi ki te motuhaketanga o Waitā, te whetū o te moana me tana hono i a tātou ki ngā nekeneke o te ao. 

Ko Waitā te whetū I hono ai ki tēhea wāhanga o te taiao?  
He aha te mahi Tuatahi I mua I te kokenga ki te moana? 
E mōhio rānei koe I tētahi / ētahi karakia mō te moana, kia tuku atu ki a Tangaroa hoki? 
He aha ngā koiora kei roto i te moana? 

Tupuānuku

E whakatoi ana ngā hoa kura o Timi i a ia, he paru nō ōna kākahu, engari, kīhai rātou i mōhio i te kohi kai kē ia i te māra. Ka kōrero a Taki ki a Timi mō te mana nui o Tupuānuku, te whetū o ngā tupu, ngā kai ka hauhakea i te whenua. Ka ako a Timi kia mānawatia ngā hekenga werawera, hekenga tōtā ki te whakatipu kai, waihoki, ki te motuhaketanga o Tupuānuku ki te ahurea Māori. 

He aha ngā kai kei roto I te māra kai? 
Me pēhea te Whakarite I te māra kai? 
Ko wai te atua e hono ai ki a Tupu-ā-nuku? 

Tupuārangi 

Ko Tupuārangi te whetū o ngā hua katoa e tipu ana i ngā rākau: huarākau, hua me ngā manu. Ka hoatu a Taki i tētahi here ki a Timi, ā, ka whakaakona ia ki te whai manu. 

He aha ngā kai hei hōmai?  
Ko wai ngā manu o ngā rākau? 
Me pēhea te whakarite I ēnei kai o Tupu-a-rangi?

Ururangi

Ka whakaangi a Timi rāua ko Taki i te manu aute, ka ako hoki rāua mō ngā hau me ōna hononga ki a Ururangi, te whetū o ngā hau. Ka whakatōmene rāua i te kaha me te ātaahua o te hau me te whakamahinga ōna hei ngahau. Ka ako a Timi ki te whai whakaaro ki ngā āhuatanga o te taiao me ō rātou hononga ki ngā whetū i te rangi. 

Ko wai te atua I hono ai ki a Ururangi? 
Me pēhea te whakarite I tētahi manu aute? 
He aha ngā whakairo e pā ana ki te taiao I tēnei wā? 

Hiwa-i-te-rangi

E manakotia ana e Timi kia whakarite hākari mā te whānau hei whakawhiti kōrero mō ngā wawata o te tau e kainamu mai nei. Hāunga te tātāngia ōna e te katoa, ka ngākaupai, ka manawanui tonu a Timi. Ka kōrero a Taki ki a Timi mō Hiwa-i-te-rangi, te whetū o ō tātou wawata me ō tātou moemoeā mō te tau e kainamu mai nei. Ka ako a Timi ki te whakapono ki a ia anō, ki te whai i ōna wawata, kia kaua e tukua kia takahia ia e ētahi atu. 

He aha oū wawata mō tēnei tau? 
He aha oū whainga mō te tau nei?

Waipunarangi

Ka whakaakona tātou ki te mana nui o te ua me tana hono i a tātou ki ngā whetū. He whakamahara i a tātou kia whakamaiohatia te ua, kia tiakina te taiao anō hoki. 

He aha ngā mahi pai o te ua? 
Mē pēhea te whakarite I ngā wā o te ua? 
Me pēhea tatou kia tiakina te taiao?

Pōhutukawa

Ko Pōhutukawa te whetū o te hunga mate.  
E ngaukino ana a Timi i te ngarohanga o Taki, ka tangi atu ia ki a Pōhutukawa me tana whakahua i tōna ingoa, ka ārahina a Timi e ngā akoranga a Taki mō āke tonu atu. 

Ko wai oū mātua tupuna hei kapo ai a Pōhutukawa? 
Me pēhea te whakahīhiko anō ai tō Wairua I te wā pōuri? 
Ko wai ngā ingoa ka tangi atu ki a Pōhutukawa I tēnei Matariki? 

He whakamārama

He pūrākau tēnei e pā ana ki tētahi tama kiritea Māori e noho ana ki te tāone. Ko Timi tōna ingoa, māna ko tana mōkai, a Taki, e kaha ana ki te ako, ki te āta ruku anō hoki ki ngā tohu o Matariki me te maramataka Māori, me ngā huanga katoa. He rauemi tēnei kia tino akiaki ki a tātou tamariki Māori kei tāwhiti i a rātou ake iwi, hapū anō hoki.

He rauemi kiriata, tokoiwa ngā wāhanga kia hono ai ki ngā whetū o Matariki.

Whakapapa o te Pūrakau:

Mā ngā tamariki e noho ana ki te taone, kia āta whakārohia me pēhea te kawenga o ngā tikanga o Matariki I tā rātou nohonga taone. Kei tawhiti rātou I tā rātou ake papakāinga, iwi anō hoki nō reira he rauemi tēnei kia tupu ai ēnei tamariki ki ngā tikanga maha o Matariki.

He aha te rauemi?

He tāpanga kiriata tēnei rauemi. He rauemi e taunaki ana ngā kōrero whānui o Matariki me ngā whetū i hono ai ki te taiao.

Me pēhea te whakamahi i te rauemi?

• He kiriata ataata: anei te hononga: (insert link to eps.)
• E iwa ngā rauemi kiriata – 2 mēniti te roanga o ia kiriata
• Kia āta noho ngā Tamariki kia rongo ai ngā kōrero tuku iho

Whāinga

• Ka ako ngā tamariki mokopuna:
• Ko wai ngā whetū e iwa
• He aha te Hautapu me ngā
• Me pēhea te tiaki i te taiao pērā ki ngā whetū
• He aha ngā āhuatanga o ia whetū
• Te honongatanga ki ngā tamariki o naianei

Akoranga o Mua

• Tuatahi ake, me mōhio ngā tauira ki ngā whetū e iwa o Matariki i mua i te whakamahinga o te taupānga nei:
  Matariki
  Tupu-ā-nuku
  Tupu-ā-rangi
  Waiti
  Waita
  Ururangi
  Waipuna-ā-rangi
  Pōhutukawa
  Hiwa-i-te-rangi
   
• Tuarua hei painga mō te whakamāramatanga o ngā whetū, me mōhio ngā tauira ki ngā āhuatanga o ia whetū me o rātou hononga rerekē ki te taiao
  Hei tauira:
  Tupu-a-nuku i hono ai ki a Papatūānuku
  Tupu-a-rangi i hono ai ki a Tāne Māhuta
   
• Tuatoru, me mōhio ngā tauira i te mahi o te taiao e hāngai ana ki ia whetū

Te Hononga ki TMoA:

• Te Reo Māori
  Whenu: ā-Waha
   
• Pūtaiao
  Whenu: Te Ao Tūroa
   
• Tikanga a-Iwi
  Whenu: Te Ao Hurihuri, Te Wāhi me te taiao, Ngā mahinga ohaoha
   
• Hauora
  Whenu: Taiao, Tangata
   
• Ngā Toi Māori
  Whenu: Toi ataata, Toi Puoro

Ngā rauemi tautoko

Ngā waiata kīnaki me tētahi atu hōtaka Matariki hei taunaki i te kaupapa o Matariki

• Matariki (feat. Hinehui Tuahine)
• Pipi Mā - Episode 7 - Matariki

Ētahi atu rauemi hei tautoko

• Te Mātahi o te Tau Matariki Ahunga Nui