Ngā Māreikura o Ngāti Toa

He kupu whakataki 

He rauemi tēnei kua tuhia ki te reo Māori hei taunaki i te huinga hākoritanga e kīia nei ko Ngā Māreikura o Toa, tērā e whakatairanga ana i te tokorua māreikura nō te iwi o Ngāti Toa Rangatira arā, a Waitohi, a Te Rangitopeora hoki. 

E rua ngā hākoritanga o te huinga nei, ā, e rua hoki ngā tuhinga e whakatakoto ana i ngā kōrero matua mō te tokorua māreikura me ā rātou mahi.  

Hei tā te puka aratohu nei he tautoko i ngā mahi a te pouako ki te whakamahere, te whakaako, me te aromatawai hoki i ngā āhuatanga e hāngai ana ki te rauemi nei, otirā i ngā āhuatanga e hāngai ana ki ngā rangatira o tēnā iwi, o tēnā iwi. 

Ka kitea i te pukapuka nei ngā āhuatanga e rārangi mai ana ki raro iho nei: 

• ngā hononga ki Te Marautanga o Aotearoa 
• te/ngā ara whakahāngai i ngā kōrero o te putanga nei ki tā te kura hōtaka ako 
• te/ngā ara whakawhānui i ngā horopaki me ngā whakamahinga o tēnei putanga mā te whakatauira ingā momo ngohe ako 
• te/ngā ara tīpako i ngā pūkenga me te mātauranga e arotahitia ana me te tautohu i ngā rautaki ako hei whāngai i ēnei āhuatanga ki te ākonga. 

He kōrero whakamahuki 

He mea tuku iho ngā kōrero e whakatairangatia ana i te kōrero Ngā Māreikura o  Ngāti Toa e ētahi uri o Ngāti Toa Rangatira. I whakawhanakehia ngā kōrero me ngā hākoritanga i runga i ngā rangahau, ngā kōrerotuku iho, me ngā taunakitanga o tēnā uri, o tēnā uri. 

Kei raro iho nei tētahi kōrero whakahoropaki i te takinga mai o ngā kōrero mō Waitohi rāua ko Te Rangitopeora: 

I ngā tekau tau 1820 i heke tahi mai ai ngā wāhine nei me tō rātou iwi a Ngāti Toa Rangatira i Kāwhia ki ngā rohe o Horowhenua, o Kāpiti noho ai. Nā te nui o ngā pakanga ki ngā iwi o Waikato me Ngāti Maniapoto rātou i whakatau kia heke ki te tonga. He uri katoa ngā wāhine nei nō ngā kāwai rangatira o tēnā hapū, o tēnā iwi. Ka hau te rongo mō ā rātou mahi hautupua i ora tonu ai a Ngāti Toa Rangatira.  Nāwai i rangatira kātahi ka rangatira rawa atu! 

Te Rangitopeora/Kuīni Wikitōria 

• He wahine toa whawhai, he kaihautū hoki ia o tōna ake ope tauā. 
• Ko tāna he whakaora, he whakamate rānei i te tangata. 
• He korokoro tūī ia i rongonui ai mō āna titonga waiata aroha, waiata mauāhara hoki. 
• I waitohu ia i Te Tiriti o Waitangi i te tau 1840. 
• I te tau 1847 ka iriirihia ia hei Karaitiana. Ka tapaina ia ko Kuīni Wikitōria. 
• I peitahia ia e Gottfried Lindauer. 

Waitohi 

• Ko tōna reo he reo tohutohu i whāia ai e ngā iwi, he reo whakahau hoki ki te ngaki utu. 
• Ahakoa i hinga te nui o tōna whānau ake i whāia e ia te ara whakatau puehu. Nā reira i ora ai a Ngāti Toa Rangatira i ētahi pakanga. 
• Nā te tono a Waitohi i heke mai ai a Ngāti Raukawa me Ngāti Huia i Waikato ki te tonga. 
• Nāna ngā whenua i wāhi, nāna hoki ngā rohenga i whakatau ka tukuna atu ai ki tēnā iwi, ki tēnā hapū. 
• Ko tana matenga he take pakanga i waenganui i ngā iwi mō ngā whenua nōna te rangatiratanga. 

He ariā matua 

He ao tino rerekē te ao i nōhia ai e ō tātou tūpuna. I ngā kōrero nei mō ngā māreikura ko te oranga tonutanga o te iwi te whāinga nui. 

Mā te mōhio ki te ao o ngā tūpuna ka mārama ki ā rātou take, tirohanga, tikanga, otirā tō rātou ahurea.  Kia whakatauritehia tō rātou ao ki te ao e noho nei tātou ka mōhio pea ki ngā whakaaweawenga I pāngia ai tātou i ēnei rā. Mā reira e taea ai te whakarite huarahi mō te anamata. 

E hihiko ai te ngākau o ngā ākonga me ako rātou ki ngā kōrero o nehe mō rātou ake. Ki te mōhio ki ngā mahi hautoa a ngā tūpuna, ki te whai hoki i ō rātou tapuwae i ngā horopaki ō nāianei rangi ka pakari, karangatira tā tātou tū i ngā kaupapa huhua a te iwi, a te hapū me te whānau. Koinei te mana i heke iho kia tātou. 

He kaupapa ēnei hei matapaki mā ngā rōpū, mā te akomanga rānei, e taea ai te huri hei pakirehua, hei kōwae ako rānei. He aha ngā kaupapa e ngākau nuitia ana e ngā ākonga? Mā koutou tahi e whiriwhiri. 

Ngohe whānui 

He matapaki ā-rōpū. Ka tūhuratia ētahi o ngā pātai i ngā tirohanga e whai ake nei ka tuhi ai ngā whakaaro ki tētahi pepa A3. Ka kōrero ngā rōpū i ō rātou whakaaro ki te akomanga. 

Mana Motuhake: He mea tuku iho te Mana Motuhake ki tēnā whakatupuranga, ki tēnā whakatupuranga. 

• He aha pea te take i kore ai a Henry Williams e whakaae kia waitohu a Te Rangitopeora i te Tiriti o Waitangi? He aha pea te take i huri ai ōna whakaaro i te waitohutanga a Kahe? (Hei whakaarotanga: he pōhēhē pea nōna ehara te wahine i te tangata whai mana. I raro i ngā ture o Piritana Nui, i aua rā, kāore ngā wāhine i āhei ki te pōti, ka mutu, ka mārena te wahine ki te tāne ka riro i te tāne te mana  otōna whenua.) 
• Tirohia te whakaahua o Te Rangitopeora i tōna kuiatanga i te pae tukutuku Whakamīharo Lindauer online. Ki te kore koe e mōhio ki ngā kōrero mōna ka pēhea koe e mōhio ai he rangatira ia? 
• Kāore e tino rangona whānuitia ana ngā kōrero mō ngā wāhine rangatira me ō rātou tūranga i roto i ō rātou iwi/hapū. He aha pea i pērā ai? 

Tūrangawaewae: E mārama ai te ākonga ki tōna ake tūrangawaewae mā te arotahi ki ngā tāngata, ngā tūāhua me ngā whakaawenga i waihangatia ai te porihanga o Aotearoa. 

• He aha te rerekētanga o te tūrangawaewae i te ūkaipō? 
• He aha ngā take ka heke ētahi iwi ki whenua kē? He aha ētahi take i heke ai a Ngāti Toa Rangatira? 
• Ka ahatia ngā whenua ina heke atu tētahi iwi ki whenua kē? Ka noho ki a wai te mana tūrangawaewae? 

Whakapapa 

• He aha pea ngā hua o te moe a te wahine Māori i te tāne Pākehā, pērā i a Kahe rāua ko John Nicoll? He aha pea ngā hua mō ngā uri whakatupu? 
• He aha te pānga o te moe ki ahurea kē ki ngā whakapaparanga e haere ake nei? He aha te pānga ki te tuakiri Māori o te tangata? 
• Ka taea rānei e koe te whakataurite ngā āhuatanga o tētahi o ō tūpuna ki ērā o tētahi o tō whānau? He aha aua āhuatanga? He aha i rite ai, he aha hoki i rerekē ai? 
• He aha ngā painga o te ako whakapapa? 
• Whakaarohia hoki pea te hunga kāore i te mōhio ki ō rātou whakapapa i te korenga i tukua iho, i te pā mai hoki o te tāmitanga...me aha aua uri? 

Whanaungatanga 

• I tā rātou hekenga ka whakawhitia, ka nōhia hoki e Ngāti Toa Rangatira ngā whenua o iwi kē. He aha pea ngā tikanga i whāia ai e rātou i te tūtakitanga ki ngā iwi kē nei? He aha pea ngā mōrearea i tētahi hekenga pēnei? He aha te putanga? 
• Te Tiriti o Waitangi: I whakatū whare a tauiwi i runga i te urupā Māori e takoto ana ngā kōiwi o Kahe.  He aha ngā tikanga o Te Tiriti o Waitangi, i waitohungia ai e Kahe, e kīia ai he takahanga tēnei? 

Ngā tohutoro 

• Goulton, F., Lediard, S., Butts, F., Karatea, M., Te Whāiti, W. (2008). He Kura Tuhituhi me He Manu 

Taketake: Te Pukapuka Aratohu mā te Kaiako. Te Papa-i-oea: Aronui Limited. 

• Te Tāhuhu o te Mātauranga (2008). Te Marautanga o Aotearoa. Wellington: Te Pou Taki Kōrero. 
• Te Tāhuhu o te Mātauranga (2015). Te Takanga o te Wā: Ngā Hītori Māori – He Pukapuka Aratohu mā te Pouako - Tau 1–8. Christchurch: CORE Education. 

Ngā hononga tuihono 

• He Pātaka Kupu
• Paekupu
• Te Aka Māori Dictionary
• Ngā mahi whakaari a te Māori: He hītori Māori. He hokinga mahara
• Te Ara: Te Rangitopeora
• Te Ara: Te Rau-o-te-rangi, Kahe
• Te Ara: Waitohi 

Nō reira ka whakairihia ake te kete kōrero ki te tuarā o te whare tūpuna, arā ko te tāhuhu e kīia nei ko Ngā Tai Aroha. He tohu whakamaumahara ia ki te kaha me te māia o ngā tūpuna wāhine i kawe ai ngā kaupapa huhua, ngā tikanga, ngā taumahatanga anō hoki o te iwi. Ko tā rātou he whakatauira i ngā uara, ngā mātāpono, me te aroha mutunga kore mō te iwi me ngā uri whakatupu. 

Kei a koutou ngā uri a Toa Rangatira, pakeke mai, rangatahi mai, kaumātua mai, mei kore ake koutou kua kore tēnei rauemi e puta. Kei wareware tētahi kia rere te reo whakamiha o te ngākau ki a koutou katoa - mō koutou i tuari, i urupare, i rangahau, i tuhi, i whakaae, i whakahē mai kia ora ake anō ai ngā kōrero o nehe, ngā kōrero tuku iho kua moe mō te hia kē ngā tau i te ao mātauranga. Tēnā koutou, tēnā koutou, tēnā koutou katoa.