Tūtāuru – he toki pounamu

Nā Arapine Walker tēnei tuhinga.  
Nā Reweti Arapere ngā whakaahua. 

E waru ngā wāhanga o tēnei pūrākau. Ka tīmata i te mahi a Tūhourangi–Ngāti Wahiao ki Te Matatini 2023. Ka whakahuahua te ingoa o Tūtāuru ki roto i tō rātou whakaeke. Kātahi ka hoki whakamuri ki te waihanga mai o Tūtāuru i a Ngāhue rāua ko Poutini. Ka whai haere i a Tūtāuru i te taha o ngā tūpuna a Tamatekapua, ngā toa patu taniwha tae atu ki te wā i hoatungia ki te kaihautū o te kaipuke, HMS Britannia, ā, ka haria ki Ingarangi. Ka roa ngā tau ki reira, ka whakahokia mai ki Aotearoa me te noho ki ngā whare pupuri taonga. Kātahi ka whakaatūria a Tūtāuru ki te kapa o Tūhourangi i mua i tō rātou tū ki Te Matatini 2023.  

I whāia e Arapine ngā kōrero o tōna ake iwi, a Ngāti Rangiwewehi e pā ana ki a Poutini rāua ko Ngāhue, te mahi tinihanga a Tamatekapua me ngā taniwha o Te Arawa. Nō reira, i rangahaua e ia ngā tuhinga a Wiremu Maihi Te Rangikaheke (Wi Maihi) – he tupuna nō Ngāti Rangiwewehi. I tuhia e Wi Maihi ngā pūrākau, ngā kōrero tuku iho o tōna iwi. Ko te roanga o āna tuhinga e pupuri ana ki Te Whare Pukapuka o Ākarana i roto i ngā kohinga pepa a George Grey.  

E noho ana ngā pikitia nā Reweti Arapere hei kīnaki ki ngā kupu, ā, hei whakawhānui atu i te tirohanga ki a Tūtāuru me āna haerenga i te ao whānui. 

Te pukapuka 

E waru ngā kōrero kei roto i te pukapuka. E rite ana te whakatakoto o te tuhinga nei ki ngā whiti o te waiata. 

1. Tūtāuru me Te Matatini 
2. Ngāhue rāua ko Poutini 
3. Ka hoki a Ngāhue ki Hawaiki, ka waihangatia e ia, a Tūtāuru 
4. Ka whakairotia te waka o Te Arawa 
5. Ngā mahi tinihanga a Tamatekapua 
6. Tūtāuru me ngā taniwha o Te Arawa 
7. Ka haria a Tūtāuru ki Ingarangi 
8. Te hokinga mai ki Aotearoa. 

Ngā horopaki ako ka taea

He mea tuhi ngā kōrero o ‘Tūtāuru – he toki pounamu’ i te āhua o te waiata, o te mōteatea. He poto ngā rārangi, he ngāwari te hanga o te kōrero. Ko te nuinga o ngā kupu ka mōhio kētia e ngā tamariki. Otirā, ka whakarato whai wāhitanga ki te:  

• Tūhurahura āhuatanga reo i roto i ngā kōrero. 
• Rangahau i ngā tū momo kōrero a te Māori, arā te waiata, te whakataukī, te karanga, te pakiwaitara, te pūrākau.  
• Rangahau i te taonga me ngā taonga o tō rātou ake iwi. 
• Torotoro kōrero mo ngā taonga o tō rātou ake iwi, rohe rānei.  
• Tuhituhi kōrero e pā ana ki te whakapapa o tētahi taonga.  
• Tūhurahura kōrero taonga me te tātari i ngā tikanga tiaki taonga e hāngai ana ki tēnā iwi, ki tērā iwi, tae atu ki a tauiwi.   
• Rangahau te whakapapa o Tūtāuru. 
• Rangahau te whakapapa o te pounamu e ai ki ō tātou tūpuna, e ai ki te tirohanga pūtaiao hoki. He aha ngā rerekētanga me ngā mea e ōrite ana i roto i ngā momo whakapapa e rua nei. 

Me tīmata te rangahau i tēnei mea te taonga i te whiti 2.3 o Te Aho Matua. Ka taea te āta wānanga hoki i te wāhanga o Te Tiriti o Waitangi e hāngai ana ki ngā taonga arā: 

“Ko te Kuini o Ingarani ka wakarite ka wakaae ki nga Rangatira ki nga hapu - ki nga tangata katoa o Nu Tirani te tino rangatiratanga o o ratou wenua o ratou kainga me o ratou taonga katoa.” (Te Tiriti o Waitangi.) 

• He aha atu ngā taonga kua tautohia i roto i ngā pūrongo o Te Taraipiunara o Waitangi? He aha ngā taonga i tautohia ki roto i ngā kerēme o tō iwi? 
• He aha tētahi taonga nui whakaharahara ki a koe? He aha ai? 
• Me pēhea te tiaki i ngā taonga? Mā wai e tiaki ngā taonga? He aha te kaitiaki? 

Whakapapa 

• Tūtāuru – he aha tōna whakapapa? 
• Pounamu – nō whea te pounamu e ai ki te mātauranga Māori, ki te tirohanga pūtaiao hoki? 
• Tīpakohia tētahi taonga o tō iwi, o tō hapū, o tō whānau rānei. He aha te whakapapa o tērā taonga? Ko wai ngā kaitiaki inaianei? Kei whea te taonga? 

Karakia 

• Te karakia mō Te Tiriti o Waitangi (nā Rewa). 
• He karakia mō te Rongomau (nā Rev. Eru Pōtaka-Dewes). 
• Te karakia mō Te Reo Māori (nā Rev. Kingi Ihaka). 

Whakataukī 

• He taonga nui te whakapapa, he taonga tuku iho. 
• Ko te taonga o taku ngākau, ko taku mokopuna. 
• Ko te reo te mauri o te mana Māori. 

Waiata 

• Ko te taonga o taku ngākau ko taku mokopuna e (nā Manawakore Leach). 
• He taonga tuku iho te reo Māori te reo rangatira (nā Tauira). 
• Ko ngā waka ēnei (nā Bill Hohepa). 

Ngā hononga ki Te Marautanga o Te Aho Matua 

Hei horopaki – Te Aho Matua 

Ngā hononga ki Te Marautanga o Aotearoa 

Te Reo Māori – taumata 5 

Ā-Tā 

4. Ka tīmata te whakarite rautaki rangahau hei whakawhānui ake i ōna pūkenga rangahau.  

5. Ka tīpako i tāna e hiahia ana mai i te puna reo me te puna tikanga kia taea ai te whakataurite i te tirohanga a te kaituhi ki tā te kaipānui.  

6. Ka mārama ki ngā kounga tuhituhi e hāngai ai te tuhinga ki te kaipānui, ki te kaupapa me te take i tuhia ai. 

Ko te tūmanako, mā te whai wāhi atu ki tēnei pūrākau, ka whai māramatanga ki ēnei: 

• Tikanga ā iwi me te hītori e hāngai ana ki ngā tū āhuatanga o te whakapapa, te kaitiaki, tūrangawaewae me te mana motuhake. 
• Pūtaiao me te ao tūroa – ka rangahaua i ngā āhuatanga o te tai ao mā te whakapapa me te mātauranga i roto i tēnei pūrākau. 
• Te Reo Māori – he mahi e hāngai ana ki ngā momo kōrero a te Māori mā te wetewete i te reo, mā te āta tirotiro ki ngā waka kawe i te kōrero, arā ko te waiata, ko te whakataukī, ko te pepeha, ko te kīwaha, ko te pakiwaitara, ko te kōrero pono, aha atu, aha atu.