Tū mai ko te haka

Te Tautohu i ngā huānga toi 

1. Ka mātakitaki koe i ētahi mahi a Tānerore me Hinerēhia. Arā noa atu ngā momo ka taea: 

• Poi 
• Haka 
• Mōteatea 
• Waiata-ā-ringa 

2. Hei ārahi i ngā whakaaro, anei te urupounamu matua:  

‘He aha ngā huānga toi taketake ka kitea i tēnā, i tēnā o ngā tūmomo mahi a te rēhia?’ 

Tuhia ngā kitenga ki te pepa, kia huihui ai ngā tuhinga me ngā tauira mahi ki tētahi wāhi. I te wā ka kohia e koe ngā momo tauira me whai whakaaro mō ngā āhuatanga toi e rata ana ki a koe, me te take e pērā ana te pai. He mea nui ngā huānga ki ngā mahi toi. He tūāpapa ēnei mō ngā āhuatanga toi kaitoi, ahakoa nō konei ki Aotearoa nei, nō ahurea kē. Mā te whai mōhiotanga ki ngā huānga ka wātea koe ki te torotoro atu ki ngā mahi toi katoa. 

Atua Māori – Ngā Pūrākau 

• Ka rangahau i ngā kōrero e pā ana ki ngā atua Māori e hāngai ana ki te ao rēhia (tirohia ngā hononga ipurangi kei raro). He rangahau matawhānui tēnei. Ko wai ngā atua? He aha ō rātou hua nui ki te ao? He aha ā rātou painga ki ngā toi rēhia? 
• Kōwhiria ngā atua Māori e whā hei rangahau māu, ā, he rangahau matawhāiti tēnei. Hei ārahi i tāu rangahau – “he aha te hua nui a ngā atua ki te momo mahi a te rēhia kua kōwhiria?” 
• Whakaritea tētahi nekehanga mō tētahi o ngā atua i kōwhiria. He aha ngā mahi ā-tinana e kapo ana i te wairua o ngā atua? 

Ngā Kōrero Tuku Iho 

 
1. Tīpakona ngā huānga e whā hei mahinga māu. Hangaia he whakaaturanga e whakaatu ana i aua huānga, māu anō e whakamārama atu ki te hunga whakarongo, hunga mātakitaki rānei i te tikanga o aua huānga i roto i tētahi horopaki, arā: 

1. Poi 
2. Haka 
3. Mōteatea 
4. Waiata-ā-ringa  

2. Rangahaua ngā āhuatanga o ngā huānga toi taketake kua kōwhiria. Me pēnei te aronga o ngā mahi rangahau: 

1. He aha te take o taua huānga toi taketake i ngā rā o mua? 
2. He tikanga e hāngai ana ki taua huānga toi taketake me tutuki? 
3. He aha ngā tūmomo haka/ poi/ waiata-ā-ringa/ mōteatea e kaha kitea ai ia tētahi huānga? Whakamārama mai. 
4. He momo taputapu i whakamahia hei whakanikoniko, hei whakakaha i te putanga o taua huānga toi taketake?  
5. Kohikohia ngā taipitopito kōrero katoa kua rangahaua. 
6. Whakatauria te raupapatanga o te mahi rangahau e mārama ai, e raupapa ai kia tutuki pai koe ngā pātai matua. 
7. Whakaritea he whakaaturanga (Powerpoint, whakaatutanga ataata rānei) e whakakōrero i ngā mahi rangahau, e whakaatu i te takenga mai o ngā huānga toi taketake me ngā pūkenga toi taketake e mārama ake ai ngā tikanga toi taketake (authentic cultural practices) Hei tauira: Me he rangahau poi te mahi - kei te ākonga te tūwhiri ki te whakaatu, te raweke, te whakamahi i ngā pūkenga toi taketake o te poi hei whakamārama ake ai i pēhea te huarahi whakamātau ki te hanga i ngā poi taketake a te rēhia. 

Me mārama koe ki te rangahau, te arohaehae i ngā āhuatanga o te taiao e whai pānga ana ki ngā toi taketake o te rēhia. 

Ka huri te ao, ka panoni tikanga

1. Kia tuhia ki te pepa ngā toi taketake a te rēhia ka kitea i roto i tētahi whakaaturanga. Kei a koe te tikanga ko tēhea kaupapa. 
2. Ka titiro, ka pānui, ka mātaki, ka wānanga i te hītori o ngā panonitanga o nga āhuatanga toi o ngā mahi a te rēhia. Ko ngā āhuatanga toi ka kapi i te huānga toi, ngā pūkenga toi me ngā tukanga toi. Hei tauira: 

1. Te urutanga mai o ngā ‘rangi Pākehā’ hei whakaniko i ngā waiata Māori, me ngā waiata-ā-ringa. 
2. Te rakuraku - me te whirinaki nui o te ao kapahaka ki taua taonga puoro. 
3. Ngā konohete tūruhi i Rotorua 
4. Ngā momo toroparawae, mahi rākau anō hoki 
5. Ahorangi Genesis 

 
3. Ka mutu te titiro ki muri ki te hītori o ngā panoni haere o ngā mahi a te rēhia me hāngai te titiro a te ākonga ki te nuku atu o ngā mahi a te rēhia toi taketake ki te ao whakaari. Kei raro iho nei ngā pātai matua hei ui atu ki ngā ākonga  

• He aha ngā huānga i kite koe? 
• He aha rā te pānga o ngā mahi kua kitea ki ngā tikanga toi taketake o mua? 

Me mārama koe ki te whakakikokiko i te whakaaturanga ki te hunga mātakitaki mā te āta whakatakoto i te ngā kōrero me te tuitui i ngā pikitia, ngā rīpene ataata. 
 

He terenga Tik Tok

1. Māu tētahi terenga/huinga tik tok (series) e whakarite. Ka whakamahi koe i ngā huānga toi rēhia. Ka tuku atu tō huinga tiktok ki ētahi o ōu hoa hei mahi, hei whakamātau, kātahi ka whakahoki tā rātou whakamātautau tik tok ki a koe ki te arotake, ki te panoni rānei. 
2. Me kaha whakamahi koe i ngā huānga me ngā pūkenga toi rēhia kia hāngai aua āhuatanga toi ki tētahi horopaki/kaupapa matua. 

Me mārama koe ki te: 

• whakawhanake i ngā whakaaturanga poto (TikTok) 
• te kōtuitui i ngā huānga me ngā pūkenga toi rēhia kia whakaniko ai i tētahi whakaaturanga mā te marea 
• te hāngai i ngā nekehanga ki te kaupapa matua. 

Te Arotake i tētahi wāhanga haka

1. Ka kōwhiri i tētahi wāhanga haka (poi, haka, waiata ā-ringa) hei kaupapa matua mō tēnei ngohe. Āta whakarongo ki te waiata/ haka. Wetewetehia te waiata ki roto i ngā wāhanga pēnei: te wā ka tīmata tētahi oro; te wā ka tīmata ngā kupu waiata, ngā whiti o te waiata, reo takitahi, reo rōpū. Whakaarohia te take e pērā tonu ana te takotoranga o te waiata, he aha ōna painga, he aha ōna ngoikoretanga. 
2. Whakamāramatia mai te whakatakotoranga o ngā wāhanga o te waiata. He wāhanga kua tāruaruatia? Mēnā āe, tēhea, inahea hoki? Tirohia ngā mahi ā-ringa, he wāhanga e pai ake ki ētahi atu anō? He aha ai? 
3. E hia ngā reo waiata ka rangona i te wā kotahi? He ōrite te kaha o te reo o ia reo waiata, o ngā whakatangitangi? He aha te take e pēnei ai? Me pēhea te whakatakotoranga, te noho tahi o ngā reo waiata me ngā mahi ā-ringa? He painga e hāpai ana i te waiata? Tuhia ōu whakaaro. Whakawhānuitia ake ōu whakaaro mō te waiata nei, ā, he aha ngā huānga ka tino kitea i roto i te waiata? 

Me mārama koe ki te rangahau, te arotake i ngā āhuatanga toi me te noho tahi o te reo waiata me ngā mahi ā-ringa. 

Te rangahau kaihaka/rōpū haka 

1. Ka kōwhiri i tētahi rōpū kapa haka, tētahi kaihaka rānei hei rangahautanga māu. 
2. Kohikohia ngā kōrero mō tō kaupapa mai i te ipurangi, mai i ngā pukapuka rānei (mēnā e wātea ana), he mahi uiui rānei. Tautohua ngā āhuatanga e tino rongonui ai te kapa, te kaihaka rānei. He aha ngā āhuatanga e kīia e koe he rongonui. Anei ētahi wāhi hei āwhina i a koe: 

• tōna whakapapa 
• ngā tau haka (tōna tīmatanga) 
• ngā tūmomo kaupapa o āna waiata (whakaritea mai he tauira) 
• ngā tukanga/tikanga i whāia 
• ngā tino āhuatanga toi kia puta i a ia. 

3. Whakaritea he whakaaturanga (Powerpoint, whakaaturanga ataata rānei) kia kōrero i ngā mahi rangahau e whakaatu ana i te rongonui me te ikeiketanga o te tangata/rōpū. 

Me mārama koe ki: 

• te rangahau, te arohaehae i ngā āhuatanga o ngā kōrero kua rangahaua. 
• te whakarite i ngā kōrero hei māmā te whai mā te hunga whakarongo, hunga mātakitaki. 

He whakakotahi whakaaro 

I tēnei ngohe ka whakamātau, ka whakaatu i te matatau ki ngā mahi haka, ki te kanikani, ki te whakaari anō hoki. 

Ko tāu mahi he kōtuitui i ngā tikanga toi taketake a te rēhia, me te whakaatu i te panonitanga o aua huānga hei mahi motuhake mō ngā mahi toi ā te rēhia. 

Me mārama koe ki: 

• te whanaketanga o ngā whakaaro hei parahau i te marea 
• te kōtuitui i ngā kōrero kua rangahaua, me ngā whakaahua e whakanikoniko ai i tētahi whakaaturanga ki te marea • te tuku whakakitenga ki te marea 
• te whakahāngaitanga i ngā kaupapa kōrero ki te aronga matua 
• te whakapuaki whakaaro mō te takenga mai o ngā mahi a te rēhia, ā-nekehanga, ā-āhua, ā-tikanga. 

Ngā tohutoro me ngā mihi 

Kei te mihi atu ki ngā ringa rehe o ngā toi, nā rātou ngā taunakitanga i roto i ngā pukapuka hei whai mā ngā rangatahi. Tēnā koutou! 

Te Uhi 

• Nā Boundream Ltd ngā whakaahua katoa. 

Ngohe Ako 1 

• Māori Television – Te Whare Haka 

Ngohe Ako 2 

• Te Whare Tāpere Tinirau & Kae 
• The Te Reo Māori Classroom  
• Tāmaki Māori Village  
• Māori Legends 

Ngohe Ako 5 

• The History of Tik Tok 
• Tik Tok Explained  
• Download Tik Tok – Google Play  
• Download Tik Tok – Apple