Aku haerenga i te ao

Nō Ngāti Kahungunu ki Heretaunga, ā, nō Tuhoe hoki te tangata nei a Sam Kāretu. I kuraina tuatahitia ia ki te kura Māori o Huiarau, Ruatāhuna. Nā te kura māhita o taua kura nei i whakarite kia haere ia ki tētahi kāreti rongonui i Pōneke, arā, Wellington Boys' College ki reira noho ai, ako ai mō nga tau e rima. I muri i tēnei, ka haere ia ki te Kāreti mō ngā kaiwhakaako, i Pōneke, ā, ki te Whare Wānanga o Wikitoria hoki. I a ia i te Whare Wānanga, ka whai tonu ia ki te reo Māori, te reo Wīwī, te reo Tiamana, me te reo Ingarihi. Ka mutu i konei, ka haere ia hei kawhakaako i te Kāreti o Taumarunui. Ko tana mahi i reira he whakaako i te reo Ingarihi, i te reo Wīwī a, i te reo Tiamana hoki. Nō te marama o Tīhema i te tau 1961 ka haere te tangata nei ki tāwāhi, ki Rānana. Kotahi tau ia e kura māhita ana i reira; ā, nō muri i tēnei, ka whiwhi ia i te tūnga e kiia nei he Information Officer mō te Kāwanatanga o Niu Tīreni. 

Ko te hekenga mai

Nō te tekau mā toru o ngā rā o Tīhema i te tau kotahi mano e iwa rau e ono tekau mā tahi au i wehe mai ai i te wā kāinga nā. I wehe mai mātau i Ākarana mā runga i te waka e kiia nei ko te Ruahine. E kore kē e wareware i a au taua rangi rā, engari me hoki āku kōrero ki te wā i mua i taku wehenga mai. 

E rua wiki au i te kāinga i te taha o aku mātua - aku mātua whāngai ki te whakaoti i ngā whakarite mō taku haere mai pēnei. I taetae katoa mai aku whanaunga ki te poroporoaki i a au, ā, nō te tekau mā rua o Tīhema i whakarerea atu ai e au aku mātua, aku whanaunga, ki Heretaunga. Pōuri ana te ngākau ki te kite iho i aku koroua e tangi ana, ēngari i pai ake ki a au te tangi i te wā kāinga i te tangi i Ākarana. Hipa mai ana au i te wā kāinga, mate mai ana taku kuia i muri i a au - "Haere, e kui, haere! Ahakoa kāhore au i tae-ā-tinana atu ki te tangi ki a koe, i tae-ā-wairua atu, ā, kei te tangi tinana atu hoki i konei. Aue te mamae!" 

I te rangi o taku wehenga mai, i waea mai ētahi o ngā mea o Taumarunui ki a au, ki te poroporoaki mai i a au. Ko tētahi iwi mōhio ki te manaaki tangata ko ēnei o Taumarunui - a Ngāti Hauā rāua ko Ngāti Tūwharetoa. E rua tau au i reira e whakaako ana, a, nō taku wehenga mai i reira, i āta whakanuitia au e rātau, , e kore rawa e wareware i a au ā rātau koha mai ki a au, me ā rātau manaakitanga maha i a au. Koutou o Taumarunui, kia ora mai rā! Ko tā koutou mōkai tēnei e mihi atu nei ki a koutou. Anei te whakatauki: He kokonga whare e kitea, he kokonga ngākau e kore e kitea. 

Me hoki āku kōrero ināianei ki taku whakawhitinga mai. E wha wiki mātau ki te moana i mua i tō mātau ūnga mai ki Ingarangi nei, ā, ko ētahi o ngā wāhi i ū ai mātau i mua i te taenga ko Tahiti, ko Panama, ko Miami. 

Ko taku mahi me te wāhi mahi ai au

Nā, ko te wāhi e mahi nei au ināianei he wāhi hou, ā, nō te iwa o Mei i te tau 1963 i whakatuwheratia e te Kuini. Ko te kowhatu tuatahi mō te wāhi nei nā Te Nāhi i whakatakoto i te tau 1959, ā, nō tēnei tau tonu nei, arā i te tau 1963, i oti ai. I a mātau i uru tuatahi mai ai ki roto, kāore anō kia pai te mutu, ēngari nō mua i te taenga mai o te Kuini i papai katoa ngā wāhi katoa. E kiia ana ko tēnei te mea tino ātaahua o ngā whenua katoa kei raro i te maru o te Kuini o Ingarangi. 

Ko tēnei te kāinga o te Kāwanatanga o Aotearoa i Ingarangi nei, ā, he wāhi whakatā, whakangahau rānei mō ngā mea o Aotearoa e taki haere mai pēnei ana ki konei hararei ai. Ka kitea katoatia ngā pepa o te kāinga nā, ā, tae mai ai hoki ngā reta ki ngā mea kua waiho koinei hei wāhi kohikohi i ā rātau reta. 

Mō mātau ake kei konei e mahi ana, he wāhi tino ātaahua. He wāhi kei konei e āhei ai mātau ki te haere ki reira kai ai, a, he iti ake te utu ki a mātau i ngā mea haere mai o waho. Kei runga rawa te wāhi pai hei whakatā, ā, ko ngā mea anake kei konei e mahi ana ngā mea ka whakaaetia kia piki ki reira. Ki te pai ngā rangi, ka kitea katoatia a Rānana i runga o te whare nei - ahu ai hoki a runga ki ngā pito e whā o Rānana nei. Ka ātaahua hoki a Rānana ki te tirohia atu i te wāhi tiketike nei. 

Ko te nuinga o mātau kei konei e mahi ana nō te kāinga nā, ēngari ko ētahi anō nō konei ake. Ki te raruraru tētahi tangata o te kāinga nā, heoi anō tāna he haere mai ki konei ki te kite i te tangata e āhei ana ki te whakatika i tana raruraru. Ki te pīrangi pukapuka hoki te tangata e pā ana ki te kāinga nā, heoi anō tāna he haere mai ki konei ki te kimi haere. He nui tonu ngā pukapuka kei konei - ka tata pea te tekau mano, ā, e pā katoa ana hoki ki te kāinga nā. Ko te nuinga o ngā mea haere mai ki konei ko ngā tangata o konei kei te pīrangi haere atu ki konā noho ai. He tokomaha tonu ngā mea haere mai ai ki konei pātai ai. 

Ko taku nei mahi he whakaatu ki a rātau i ngā mea katoa e pā ana ki te tangata e tauhou ana ki te kāinga nā. Ko ngā āhua pātai katoa ka tae mai ki a au, ā, he nui tonu ngā pātai e pā ana ki te reo Māori, ki ngā waiata Maori hoki. Nā, i ētahi wā, kua tae mai he tono ki a au kia haere ki ētahi rōpū o Rānana nei ki te kōrero atu ki a rātau mō Niu Tīreni, mō ngā Māori rānei. He nui tonu ngā wāhi kua tae au, a, ko tāku mahi he kōrero ki ngā rōpū o aua wāhi nei mō Niu Tīreni. I ētahi wā, tonoa ai au ki rāwahi hei kaiwhakapākehā, arā i ngā wāhi Wīwī te reo, Tiamana rānei, a, ko enei tū mahi ngā mea tino pīrangi rawa atu au. Nā konei i kitea ai ā kanohi ngā wāhi i wawata noatia rā i a au i te wā kāinga nā. 

I a au i konei, he nui tonu ngā mea tono mai i a au kia haere ki te whakaako i a rātau ki te kōrero Maori. Nā te nui o te mahi, kāore au e wātea ki te tautoko i ā rātau tono. Kotahi noa iho te mea kei te whakaakona e au, nō Opōtiki ake te tamaiti nei, ēngari kua pakeke mai ki konei. Kei te kaikā rawa atu ia ki te ako i te reo, i ngā tikanga anō hoki a tātau, a te iwi Māori. Ko tōna hiahia he hoki atu ki te kāinga nā noho tūturu ai. Kua ea pea i a ia te whakatauki: Whāia e koe te iti kahurangi; ki te tuoho koe, me maunga teitei.

Ko tētahi wahine anō o konei he kaiwhakaako i ngā kanikani o ia whenua kua tahuri ināianei ki ā tātau nei waiata, haka anō hoki. Ko tēnei, he kaikā anō, ā, kei te rika katoa ia kia mau i a ia ngā ringaringa o ētahi o ā tātau waiata. He nanakia tonu, ā, mā te whakamātau tonu ka tae ia. Kua riro anō tēnei māku e whakaako nā te mea i āta tonoa mai ki a au; pēnā kua waiho atu au mā ētahi atu o mātau o konei ia e whakaako. Nā ēnei tokorua kua hoki noa iho ōku whakaaro ki ngā kupu o te waiata rā: 

 

Mā te pēnei, mā te kitekite 

Ka honoa e, ka piri tahi e 

Te rongomau e. 

 

Atu i ēnei, ko ngā Pākehā o te kāinga he rite tonu te taki haere mai ki a au pātai ai ki ngā kupu o ngā haka, o ngā waiata rānei i ako ai rātau i a rātau i te kāinga nā. Ki tōku nei whakaaro, he pai ake mena i waiho e rātau. Ki te mōhio au kāore i te tino mōhio te kaipātai mai, kua kiia atu e au kia waiho. He pai ake te waiho, i te waiata he noa iho, kotiti rānei, 

Kua kite iho koutou he nui tonu ngā pātai e pā ana ki a tātau, ki ngā taonga hoki kua whakarerea iho ki a tātau e ō tātau tūpuna. He pūtake tonu tō te kōrero, Kia ū, kia mau ki tō Maoritanga. 

Nā, me hoki āku kōrero ināianei ki te wā i whakatuwheratia ai a konei e te Kuini. Ko te hāora i whakaritea mō tana tae mai ko te toru i te ahiahi. Nō te tekau mā rua tonu o ngā hāora i tīmata te huihui mai o te tangata ki waho tiaki ai i te taenga mai o te Kuini rāua ko tana tāne. Nō te hāpāhi pea o te rua i tīmata ai te taetae mai o ngā tāngata rongonui o konei - te Pirīmia me ētahi atu anō o ngā Mema o te Kāwanatanga o konei. Ko te ope i hui mai ki konei i taua rangi, kotahi mano, ā, i taetae katoa mai rātau i mua i te Kuini. 

Nō te toru i tae mai ai te Kuini rāua ko tana tāne, ā, i mohiotia ai kua tae mai, he hāparangi nō ngā waha o ngā mea i waho e tūtū ana. Katoa ngā toa me ngā tari e tata ana ki a mātau nei i whakairia ki te haki, a, i whakaaetia hoki ā rātau kaimahi kia kite i te Kuini e tae mai ana. 

Kuhu mai ana ia ki roto nei, tū katoa ana te whakaminenga ki te whakanui i a ia. Āpiti atu hoki ko āna kaimahi ake i kōnei anō ki te puhi i ā rātau tētere hei whakamōhio ki te katoa kua tae mai ia. Nō tōna nohonga ki raro, i tau anō ai te whakaminenga ki raro, ā, riro ana mā tō mātau nei rangatira, mā Sir Thomas MacDonald, ia e mihi i te tuatahi, nā te mea ko ia hoki te tangata whenua. Whai mai i muri i a ia ko te tangata tuarua o te kāinga nā, ko J. R. Marshall, nā te mea ko te Pirīmia kāore i wātea ki te haere mai. Nō te mutunga o ngā whaikōrero a ēnei tokorua, ka tū mai ko te Kuini ki te whakahoki i ngā mihi atu ki a ia. I kōrero anō hoki ia mō ngā manaakitanga maha i a ia, i a ia i Aotearoa nā i ngā mārama kua pahemo ake nei. I te mutunga o tana whaikōrero, i whakatuwheratia e ia a konei, a, haria ana hoki rāua ko tana tāne ki te mātakitaki haere. 

Ko ētahi o mātau i noho mai ki runga nei, ki te rewanga tuatoru, ki reira tatari ai ki te taenga mai o te Kuini. Kāore mātau i roa e tatari ana, ka puta ake rātau katoa, ā, pai ana tā mātau kite atu i a ia, otirā, i a rāua tahi. I muri i tēnei, i haria rāua ki runga rā anō ki te inu tī, ā, ki te mātakitaki haere anō hoki. Kotahi hāora, neke atu rānei, rāua ki konei, ā, nō te taenga mai o te wā hei haerenga mō rāua, i hui katoa ngā tāngata ki raro ki te tatari anō ki a ia, ā, ki te kite anō hoki i a ia. Umere ana te katoa i tana putanga mai anō, ā, tae noa ki tōna waka. 

Ko tēnei rā e kore kē e wareware i te nuinga o mātau - he rā whakahirahira rawa atu tēnei. 

Nā, ko te wāhi nei e rua rau putu te teitei, ā, tekau mā whitu hoki ngā rewanga; tekau mā tahi o ngā rewanga nei kei a mātau, ā, e ono ngā mea kua rīhitia. Nō nā noa nei i hūnuku mai ai mātau ki konei, ā, mai i te tau kotahi mano e iwa rau mā rima tae mai ki tēnei tau, i te huarahi e mōhiotia nei ko te Strand ngā tari o te Kāwanatanga e tū ana. He koanga ngākau te wāhi nei ki ngā mea haere mai o te kāinga i te kaha ātaahua o te wāhi nei. Pai ana te waiho hei take whakahīhītanga mō te tangata. Koinei rā, e hoa mā, tō koutou kāinga i tēnei taha o te moana. Nau mai, hoki atu! 

Ko ngā Māori o Rānana

Mate kāinga tahi, ora kāinga rua.  

Āe rā, ko te kāinga nā kua mahue atu i a mātau ki muri, ā, kua waiho e mātau ko konei, ko Rānana, hei kāinga tuarua mō mātau ināianei. 

He tokomaha tonu ngā Māori kei Rānana nei, ēngari ko ētahi ko ngā ingoa noa iho kei te rāngona, ko te tangata ake kāore i te mōhiotia. Ko ētahi kāore kē i Rānana nei e noho ana, ēngari kei ētahi atu wāhi o Ingarangi nei. Otirā, ko mātau ake o Rānana nei he rōpū haka tā mātau, ā, ko te ingoa i tapā ai e mātau ko Aotearoa. Ko tā mātau mahi he whakangahau i ngā mea o konei. Kua nui tonu ngā wāhi kua tae mātau, ā, he maha tonu ngā tono mai kua tautokona e mātau. 

I tērā tau, i te 15 o Āperira, i tae mai te tono kia haere mātau ki tētahi kura kaiwhakaako, ki reira whakangahau ai i te whakaminenga. Ehara i te mea ko mātau anake ngā mea i te whakangahau i te ope nei; nō Ahitereiria ētahi, a, nō Whīti hoki ētahi. Nā mātau i tīmata, ā, nā ngā mea o Whiti i whakamutu. Umere ana te katoa i ā mātau waiata, ā, koa ana hoki te ngākau i te mōhiotanga kua pārekareka i a mātau te nuinga. Ko te nuinga o te ope nō konei ake, ā, kātahi anō rātau ka kite i tēnei mea, i te haka Maori. 

Nā, i te 25 o Hūrae i te tau kotahi mano e iwa rau e ono tekau mā rua, i whakatūngia he pō ki Rānana nei hei whakanui i te tangata tino rongonui nei, i a Lord Freyberg. Ko tēnei tohu ki a ia nō ngā mea katoa o Niu Tīreni kei Rānana nei e noho ana, ā, nā tēnei i tae mai ai te tono ki a mātau mena mātau e whakaae ana ki te pōwhiri atu i a ia. I whakaae atu mātau, ā, nō te taenga mai o te pō i whakaritea ai, i tū mātau ki te atamira, ā, nō te kuhunga mai o Freyberg rāua ko tana kuia, ka tū te waha o tētahi o ā mātau kōtiro ki te karanga, Haere mai e te manuhiri tūārangi e, haere mai, haere mai! Ihiihi ana te kiri i te kaha wana o te karanga a te kōtiro nei-hoki ana ngā mahara ki ngā marae o te wā kāinga nā. Whai mai i muri i te karanga nei ko tā mātau pōwhiri: 

E, pōwhiritia atu! 

Haere mai, haere mai! 

Aue! Haere mai rā taku nui, taku wehi, 

Taku whakatiketike i ahau ki runga rā e! 

Nō te mutunga o te pōwhiri, ka tau te whakaminenga ki raro, ā, waiho ana ko mātau hei whakaoti i te wāhi i whakaritea ki a mātau. Ko tā mātau haka ko te mea e mōhiotia whānuitia ana i konā, ko Ka Panapana. 

I ara rā! Ka panapana! 

A! ha, ha! 

Ka rekareka tonu taku ngākau 

Ki ngā mana ririki i Pohatu-whakapiri 

Whai mai i muri i a mātau ko ngā whaikōrero whakanui i te tangata nei. Nō te mutunga o ngā mihi ki a ia me tana whakahoki i ngā mihi nei, ka haere te whakaminenga ki te kai, a, ki te kōrerorero hoki. 

Nā, i te tīmatanga o tērā tau, ka whakahōnoretia e te Kuini tō mātau rangatira o konei - te waha o te Kāwanatanga o Niu Tīreni i Ingarangi nei. Ko te tohu i uhia ki a ia ko te K.C.M.G. Nā, i whakatūngia he pō mōna, hei whakaatu ki a ia i te koa o ngā mea o Niu Tīreni kei konei mō tana whiwhinga i te hōnore nei. Riro ana mā mātau e whakangahau ngā mea i tae mai ki te whakanui i a ia. Ko te whakaminenga i taua pō e toru rau. I whiua tēnā mea te kai, ā, ko ngā kai katoa nō te wā kāinga mai nā - he tio, he ika, he kūmara, he hipi me ērā atu mea o konā. I āta manaakitia mātau i te pō nei, ā, pakipakitia ana hoki mātau e te katoa. 

Ko tētahi o ngā wāhi kua tae mātau ko te whare wānanga rongonui o konei, ko Cambridge. I tino manaakitia mātau e ngā ākonga o tēnei wāhi, ā, pai ana hoki tā mātau haka i tā rātau mahi tiaki i a mātau. 

I tētahi pō anō, i haere mātau ki Bexleyheath, tētahi wāhi anō o konei. I tonoa mai ai mātau nā te mea i kitea mātau e haka ana e tētahi o ngā mea o te wāhi nei, ā, nāna i kōrero ki tana komiti. Ko tēnei iwi i tino pīrangi ki ā mātau waiata, haka hoki, ā, kāore kē rātau i pīrangi kia mutu tā mātau mahi. 

Ahakoa ko hea te wāhi o konei kua tae mātau, kua tino whakamanuhiritia mātau e ngā mea nāna te tono. 

I a au i tae mai ai ki Ingarangi nei, kua tīmata kē te rōpū nei. Kei te mōhio katoa tātau he iwi piritahi tātau, te iwi Māori, ā, nā reira hoki i pai ai te rōpū nei - he whakakotahi i ngā Māori o konei. Kaua e pēnei kei roto katoa ngā Māori o konei i te rōpū nei - ko ētahi noa iho kua whakauru mai. Nā reira ko ēnei kōrero āku kei te pā noa iho ki ngā mea e āta mōhiotia ana e au. 

Ko te nuinga o ngā Māori e taetae mai ana ki kōnei kei te mōhio ki te haka, ēngari kāore i te tino mātau ki tō rātau nei reo. Kāore rā tēnei e taea te aha nā te mea kei te mōhio katoa tātau kei te iti haere te mōhio o ēnei whakatipuranga ki te reo o ō tātau tipuna. Ko ētahi anō kei konei he Māori motuhake nei - reo mai, whakaaro mai, he Māori. Kotahi noa iho te mea kua tae mai ki konei kāore i mōhio ki te haka i mua i tana taenga mai, ēngari kua mōhio haere ināianei. 

I pai ai ko te nuinga o ngā mea tae mai kei te mōhio ki te whakarongoahakoa he paku noa iho te mōhio, kei runga rawa atu tēnei. He nanakia ha tēnei, nē? Kei konei anō ētahi kāore kē nei i te paku mōhio ki te whakarongo, ā, atu i ngā āhua, me kī he Pākehā. 

Ko ā mātau waiata o konei kei te mōhiotia katoatia mai i konā. Kei te whakamātau au ki te pupuri anō i ētahi o ā tātau waiata ake. Tēnei mea te pōwhiri, te karanga me ngā tikanga e pā ana ki ēnei taonga kei te puritia e mātau, kia ea ai tā Tā Apirana i ki ai: ... Ko tō ngākau ki ngā taonga a ō tīpuna Māori hei tikitiki mō tō māhuna ... 

I tētahi o ā mātau pō, i mahia e mātau te waiata a Te Maipi o Ruātoki: 

E te rangatahi, 

Maranga mai, karangatia! 

Nōu te ao i tēnei wā. 

E tū, hāpainga rā tō iwi.

Ko ētahi kupu hei whakaarotanga mō te tangata kei roto i te waiata nei. Ko tētahi anō o ngā waiata tino pīrangi mātau ko tēnei: 

Tōia mai te waka nei, 

Kūmea mai te waka nei, 

Ki te takotoranga i takoto ai. 

Tiriti te mana motuhake. 

He tino pīrangi anō hoki ngā mea o konei ki te waiata nei ka rongo ana rātau. 

Ko tētahi o ngā waiata tino ātaahua ki a au, ā, kei te pīrangi katoa mātau, ko te mea rongonui rā a Tuini Ngāwai: 

Arohaina mai e te Kīngi Nui, 

Manaakitia rā ō tamariki e. 

Horahia mai rā te mārie nui ki te 

Hokowhitu-a-Tū toa. 

Ko tētahi o ā mātau haka ko tēnei i whakaakona mai ki a au i a au i Taumarunui. He poto, ēngari he pai, a, he tau hoki ngā kupu: 

I haria, i haria mai e mātou 

Te aroha ki runga i a koutou e tau nei. 

He pai tēnei haka hei pōwhiri tangata. Anei anō tētahi o ngā waiata pīrangi rawa atu ngā mea o konei: 

Haere, e tama mā 

Ki te pakanga e. 

Kikini rawa i te manawa e. 

Tae atu anō hoki ki tēnei: 

He aha kei taku uma 

E pātuki ake nei? 

He aroha rā, e hine. 

He aha ka uia e? 

Ko tētahi o ā mātau pātere whai ringaringa ko tēnei: 

Taku ripene pai 

E kakapa haere atu rā. 

Hei aha? 

Ko tā mātau waiata pōwhiri tangata ko tēnei: 

Haere mai, nau mai rā, 

E ngā iwi e, haere mai ... 

ā, ko tēnei anō hoki tētahi o ngā waiata tino pīrangi mātau. He pai tēnei waiata; he tau ngā kupu, ā, he wana anō hoki. 

Koinei rā ētahi o ā mātau waiata, a, hui atu hoki ki ēnei ko ngā poi me te tīrākau anō hoki. Kei te nui tonu ngā waiata kei te toe, ā, hei kō ake nei pea wātea ai mātau ki te whakaako na  

te mea he rite tonu te taetae mai o ngā tono kia haere mātau ki te whakangahau haere i nga rōpū o konei. 

Katoa mātau o roto i te rōpū nei ka tekau mā whā, ā, ko ētahi atu taki haere noa mai ai ki te mātakitaki, ki te kōrerorero noa iho rānei. Ko ētahi kua taki moemoe tāne, ā, tokorua ngā mea tāne kua moemoe wahine, ā, nō konei ake hoki ā rātau tāne me ā rātau wāhine. 

Ko ētahi o ngā Māori nei kua roa tonu ki konei. Ko tētahi kua tekau tau kē ki konei, ēngari ko tōna reo ake kei te mau tonu i a ia. I waimarie noa iho taku tūtakitanga ki te wahine nei, ā, nō tana kōrerotanga tuatahi mai ki a au i te pēnei kē ia ko ia anake te Maori i Rānana nei. Nō konei ake tana tāne, ēngari i moe mai rāua i te kāinga nā, ā, ko ā rāua tamariki i whānau katoa mai ki konei. He tokomaha tonu hoki kua rua tau, toru tau rānei ki konei. Ko ētahi atu anō hoki nō nā noa nei i taki taetae mai ai. Ahakoa nō hea ngā Māori tae mai ki konei, mōhio kau ana rātau he rōpū Maori kei konei, kua tae ake kia kite ai ko wai a rātau e mōhio ana. 

E whai ake nei ināianei ētahi whakataukī e pā ana ki ngā iwi e whai uri ana ki konei: 

Te Arawa mangai nui. 

Tūhoe moumou kai, moumou taonga, moumou tāngata ki te Pō. Waikato taniwha rau; he piko he taniwha, he piko he taniwha. 

Ko Hikurangi te maunga, ko Waiapu te awa, ko Ngāti Porou te iwi. 

Ngāpuhi kowhao rau. 

Taranaki waewae hakoko. 

 

NGĀTI KAHUNGUNU: Heretaunga huka nui. 

Ka kite iho ai koutou he nui tonu ngā waka kua ū mai ki konei. Nā te huruhuru rā ēnei manu i tau mai ai ki konei, ā, mā te huruhuru anō hoki e rere pēnā atu ai ki te wā kāinga nā. Heoi anō rā, mā ngā kupu o tētahi o ā mātau waiata e kawe atu ngā whakaaro o ngā mea o konei: 

Otirā te mea nui ko te aroha rā ki a koutou e. 

Ko ētahi tāone nunui o te ao kua tae au

Me kōrero ake au ināianei mō ētahi tāone nunui o te ao kua tae au mai i taku wehenga mai i te kāinga nā. 

Ko te mea tuatahi ko Rānana, tētahi o ngā tāone tino nunui o te ao katoa. Katoa ngā tāngata kei Rānana nei e noho ana ka tata te tekau miriona, ka kite iho ai koutou i te nui o tēnei tāone. Nā, e kiia ana ko ngā mea o te kāinga nā kei konei e noho ana, e hararei ana rānei, hui atu hoki ki ngā mea pēnei o Ahitereiria, ka tekau mā tahi mano. Ko te nuinga o ngā rāwaho kei Rānana nei e noho ana nō ngā moutere e kiia nei ko te West Indies. Hui katoa ai rātau kei konei e whitu tekau mā whitu mano. 

E ai ki ngā kōrero kāore kē i te tino rata atu ngā mea ake o konei ki ngā kirimangu nei, ā, kei te taki noho takakino hoki rātau. He nui tonu ngā pākehā ake o konei kua ki mai ki a au kāore kē rātau i te rata atu ki ngā autaia nei, ēngari me pēhea kē hoki? Ahakoa ko hea te wāhi haere ai te tangata i Rānana nei, ka kitea ngā kirimangu nei - kei roto rātau i ngā āhua mahi katoa, ā, nā tō rātau nui hoki i konei kua itiiti haere te mahi mā ngā pākehā ake o konei. Ko ngā mahi e mahia ana e ngā kirimangu nei kāore i te tino pīrangitia e ngā pākehā i te kaha iti o te utu, nā reira kua riro i ngā kirimangu nei, nā te mea kāore kē rātau e āro ake ana ki te utu e whiwhi ai rātau. Koinei rā tētahi o ngā take o te kore pīrangi o ngā pākehā o konei ki ngā kirimangu. 

Brussels

Nā, i te mārama o Oketopa i tērā tau i tonoa au ki Brussels hei kaiwhakapākehā mō te Kāwanatanga. I reira tētahi hui nui, ā, ko te take o te hui nei he whakaatu i ngā kai o ia whenua kia mōhiotia ai e te katoa, ā, kia whakamātauria anō hoki. He nui tonu ngā whenua i whai pānga ki taua hui; ko Ingarangi, ko Wīwī, ko Horana, ko Tiamana, ko Itari, ko Ihipa me ētahi atu whenua hoki. Ko te reo o tēnei wāhi ko te reo Wīwī, ā, me uaua kē ka rāngona te reo Pākehā ki konei. Ko te nuinga o te iwi ake o konei kāore kē i te mōhio ki te kōrero Pākehā, ki te whakarongo rānei. He reo atu anō ka rāngona ki konei, a, he rite ki te reo o Hōrana, nā te mea ko ngā tūpuna o ngā mea kōrero i tēnei reo nō Hōrana. Ahakoa e rua ngā reo o konei, ko te reo Wīwī tō runga ake, ā, ko tēnei reo te mea whakaakona i ngā kura. Ko te nuinga o ngā mea o konei he kōrero i ngā reo e rua, ēngari ko te reo Wīwī te reo o te Kāwanatanga. 

Ko te nuinga o ngā huarahi kei te rite tonu ki ngā wā o mua - he kōwhatu noa nei, ēngari kua rite tonu ki ngā huarahi o ēnei rā i te mahi hāereere a ngā waka i runga kua papatahi noa iho, ā, kua māro hoki. Ko ngā waka haere kē ai i te taha matau o ngā huarahi, ā, ki te tangata kua waia ki ngā waka haere ki te taha mauī, he rerekē tēnei. 

Ko te tāone ake he rite ki ngā tāone o mua; he whāiti ngā huarahi, ā, ko ngā whare ko ngā whare o mua; ko roto kua whakahoutia, ā, ko waho kua waihotia e rātau. Ko te nuinga o ngā whare he putiputi kei roto e tipu ana, ā, ko ētahi hoki he rākau. Ki te kitea ake ngā wini o ngā whare nei ka pēnei te tangata he kāri putiputi i te nui o ngā putiputi me ngā rākau kei reira e tipu ana, e iri ana rānei. He rite ēnei whare ki ngā mea o Hōrana - he putiputi katoa ngā wāhi katoa! 

Nā, ko tētahi wāhi tino ātaahua ko tēnei e kiia nei i Brussels ko La Grande Place. I ngā wā o mua he wāhi hokohoko tēnei. Haere katoa mai ai ngā tāngata ki reira ki te hoko i ā rātau taonga. I ēnei rā, ko te wāhi i hokona ai ā rātau taonga ko te wāhi tū ai ngā waka, a, i ngā ata, he wāhi hoko putiputi. Ahu katoa mai ai ngā whare ki te wāhi nei, a, ko te mea ātaahua o te wāhi nei ko te rerekē o ia whare, tētahi i tētahi. I ngā pō, ka kā katoa ngā raiti, ā, hei tēnei wā ka kitea te tino ātaahua o ngā whare nei me tō rātau wāhi tū. 

I te wāhi i hui ai mātau he hou katoa ngā whare. I āta mahia ngā whare nei mō te hui i te tau kotahi mano e iwa rau e rima tekau mā whitu. Katoa ngā mea kei te wāhi nei e tū ana i āta mahia mō taua hui, ā, hei konei ka kitea ētahi o ngā whare tino ātaahua o te ao. Ko te wāhi nei ko te Palais de l'Exposition, a, he maero pea te tawhiti atu i te tāone o Brussels. 

Kei Brussels tētahi mea tino rongonui, ā, ki te reo o reira ko Manneken Pis. Ko te mea nei he tamaiti e mimi ana, ā, i ia rā, kuhuna ai ngā kaka o ngā whenua katoa ki runga i a ia. Na, i a mātau i reira i whānakotia te mea nei e ngā akonga o te whare wānanga o reira, ā, i hunaia e rātau - he tinihanga noa iho nā rātau! He roa kē ngā pirihimana e rapa ana i te autaia mea nei, engari kāore hoki i kitea e rātau. Nā ngā akonga anō i whakahoki ki te wāhi tika. Ko te take i haria ai, he riri nō ngā mea kōrero i te reo Hōrana ki te Kāwanatanga i te kore ōna e whakarite i ngā reo kia tauriterite ai i roto i ngā kura. Ko te reo Wīwī te reo o ngā kura, ā, ko te reo Pākehā hoki te reo rāwaho e whakaakona ana i reira. Kei te pīrangi ngā mea kōrero i te reo Hōrana kia whakaakona anō tō rātau nei reo ki roto i ngā kura. E ai ki ngā kōrero a te Kāwanatanga, kāore he take tahi o tēnei reo i waho o Belgium, engari ko te reo Wīwī kei te mōhiotia i te nuinga o ngā whenua o te ao. Kāore tēnei kōrero e taea te whakahē, engari kua waiho tēnei hei take noho takakinotanga mō ēnei iwi. 

I āta manaakitia au e ngā mea i whakahoa mai i a au, ā, nā rāua au i hari haere kia kite i ngā wāhi whakahirahira o tēnei tāone i te pō, i te awatea. Kāore kē rāua i mōhio ki te kōrero Pākehā, ā, nā rāua anō hoki au i whakaako haere i tō rāua reo kia mātau ake ai au. Ko ngā wāhi inuinu tuwhera ai ā awatea noa. Ki te hiahia te tangata nōna te wāhi ki te kati i tōna wāhi inuinu, kei a ia atu tērā. Haere ai mātau ki tētahi wāhi o ngā ākonga, ā, ko tēnei wāhi hei te whitu karaka i te ata kati ai. Ko tēnei wāhi he wāhi kanikani, kōrerorero rānei - ko tā te tangata e pīrangi ana, koinā! 

E rua wiki kē au ki konei, ā, ko ēnei rua wiki e kore e wareware i a au. He tāone ātaahua, ā, ko te iwi hoki he iwi mōhio ki te manaaki i te tangata. 

Berlin

I tae mai te tono a tētahi hoa Tiamana ōku kia haere ki te kāinga o rātau ko ōna mātua hararei ai. Ko tō rātau kāinga kei Berlin. I haere atu au i Rānana i te tekau hāora i te pō, ā, i whakawhiti atu mā runga tima ki Hōrana. Nō te ata mātau i tae ai ki Hōrana, ā, piki tonu atu mātau ki runga i te tereina e haere ana ki Berlin. 

Nō te waru i te ata mātau i haere atu ai i Hōrana, ā, nō te waru i te pō mātau i tae ai ki Berlin. 

Ko Hōrana he wāhi papatahi, ā, he whenua mā hoki. Ko ngā whare, ko te mā kē, ā, he putiputi hoki kei ngā wini e iri ana. 

I a mātau i tae ai ki Marienborn i eke mai ētahi hōia ki runga i te tereina ki te kohi moni i ngā mea ehara i te Tiamana, ko te utu tekau māka. (Ko te māka kotahi tata tonu te rite ki te rua hereni te wāriu.) Ko te wāhi nei ko Marienborn te tīmatanga o te wāhi kua riro mā Ruhia e whakahaere, ā, nā reira hoki ngā hōia i piki mai ai kia kite ai mena kāore ētahi o rātau i te oma. Ia teihana atu i Marienborn ki Berlin i tū mātau, ā, i piki mai hoki ngā hōia ki te tirotiro haere. Aua atu, i tae ora atu mātau! 

Ko Berlin i tino mate, i tino aituā i te wā o te Pakanga Tuarua, engari ki te kitea e te tangata ināianei, e kore kē e mōhiotia. Kua hou katoa te tāone, ā, ko ngā āhua mea katoa ka taea te hoko i Berlin. He āhua nui ake te utu o te mea ki Berlin i Rānana, ēngari ko ngā moni whiwhi ai te tangata i reira he nui ake i nga moni whiwhi ai te tangata i Rānana nei. Ko ngā toa katoa o Berlin he hou katoa, ā, he nunui hoki me he rite ki ngā toa o Āmerika. 

Kāore e kore kei te mōhio koutou e rua ngā wāhanga o tēnei tāone, a, he pakitara hoki kei te whakawehe i ngā taha e rua. Ko ngā wāhanga nei ko Berlin ki te Rāwhiti, a, ko Berlin ki te Hauāuru. Ko te wāhanga i noho ai au ko tērā ki te Hauāuru, ā, ko tēnei te wāhanga wātea ai te tangata. Ko te Rāwhiti kei raro i te maru o Ruhia, ā, ko ngā mea o reira kāore e whakaaetia kia haere mai ki te Hauāuru, ā, ko ngā mea o konei kāore e whakaaetia kia haere ki te Rāwhiti. 

I kōrero mai te whānau i noho ai au mō ngā mea o reira me ō konei hoki. Ko ētahi whānau kāore i puta katoa mai; ko ētahi, ko ngā mātua kei te Rāwhiti, ko ngā tamariki kei te Hauāuru; ko ētahi, ko te tuakana kei tētahi taha, ko te taina kei tētahi. Ahakoa pēhea, kāore kē e whakaaetia e te Kāwanatanga o te Rāwhiti kia haere ngā tāngata ki te torotoro i ō rātau whanaunga, ā, kāore hoki e whakaaetia kia haere atu ngā mea o te Hauāuru ki te toro i ō rātau nei uri i te Rāwhiti. Ki te mate mai he uri i te Rāwhiti, tangi noatia ai ia e ōna uri i te Hauāuru, i tawhiti, kāore e whakaaetia kia haere ki te tangi; pēnei hoki ngā mea o te Hauāuru. Ka aroha kē ngā whānau kei te noho wehewehe, ko ētahi kei tetahi taha, ko ētahi kei tētahi taha. He nui tonu ngā whānau i whakamōhiotia mai ki a au kei te noho pēnei; kei te mōhio hoki e kore kē rātau e kite anō i ō rātau whanaunga ā hemo noa. 

Ko te rāwaho ka whakaaetia ki te whakawhiti ki te Rāwhiti, ā, nā reira au i tae ai ki reira. Ko ngā wāhi i hinga i te wā o te Pakanga Tuarua kei te pērā tonu; heoi anō te rerekē kua tipuria e te taru, e te otaota. Ko te tāone kāore ke nei i paku rite ki te Hauāuru. Ko ngā toa he pakupaku, ā, he tawhito hoki. Ko ngā mea ki konei he nui rawa atu te utu, ā, ko ētahi mea me uaua kē ka whiwhi te tangata. Ko ngā tāngata kāore kē i pēnei i ngā mea o te Hauāuru te ora o ngā āhua, ā, he rite tonu te pōuri. Ko ngā pahi me ērā tū waka he tawhito katoa. Ko ētahi o ngā tāngata kei te noho i roto i ngā toenga o ngā whare i hinga i te wā o te Pakanga Tuarua. 

Ko tētahi wāhi tino ātaahua kei te Rāwhiti nei ko te wāhi maumaharatanga ki ngā hōia o Ruhia i hinga i te wā o te whawhai. Ko tēnei wāhi he tino ātaahua, ā, nō nā noa nei hoki i mahia ai. Atu i tēnei, kāore kē he mea hei mātakitakitanga mā te tangata i konei. Ko ētahi o ngā wāhi kua tipuria e te taru, ka kitea e te tangata he ātaahua anō i tōna wā, ā, ka moumou kē ki te waiho noa iho kia tipuna e te otaota. I piki au ki runga ki tētahi waka, ā, nō taku haerenga ki te utu, ka kī mai te kaikohi moni, "Hei aha!" ā, i a au hoki i heke ai i te wāhi hei putanga ki te Hauāuru, ka tū mai tōna ringa ki te tangi mai ki a au. Ka aroha kē, nē? 

Ko te pakitara whakawehe i ngā wāhanga e rua nei he teitei, ā, ki te pīrangi oma te tangata i te Rāwhiti ki te Hauāuru, ka pūhia e ōna hoa. Kāore kē tēnei mea te aroha, te noho hoahoa rānei, e mōhiotia i te Rāwhiti. Ko ētahi kua tae ora mai ki te Hauāuru, engari he waimarie noa iho rātau i puta ora mai ai. Ko ngā kaitiaki he tamariki noa iho - e rua tekau tau pea, neke atu rānei ēngari ko ēnei he tāngata moe wahine, he tāngata whai mātua rānei. Ki te oma rātau, kua riro mā ā rātau wāhine, ō rātau mātua rānei e utu; nā reira ēnei i kore ai e taki omaoma. I a au i Berlin, i oma mai tētahi o ngā mea o te Rāwhiti ki te Hauāuru, ā, i waimarie noa iho tana tae ora mai nā te mea i whakamātau ōna hoa ki te pupuhi i a ia, ēngari kāore ā rātau kariri i pā mai ki a ia. I puta ia mā te wāhi e riro ana mā ngā mea o Wīwī e whakahaere. 

Na, ko ētahi atu o ngā wāhi i tae au i Berlin ko ēnei. 

Kei reira tētahi whakamaumaharatanga ki ngā hōia o Tiamana i hinga i te Pakanga Tuatahi. I ēnei rā, ko tēnei wāhi te tīmatanga o te pakitara, ā, kāore e whakaaetia te tangata kia whakatata atu, ki te whakaahua rānei i ngā hōia i te taha ki te Rāwhiti. He wāhi ātaahua tēnei, ā, ka aroha kē ināianei i te mea kua waiho tēnei hei tohu takakino mō ēnei iwi. Ko te ingoa o tēnei wāhi ko Brandenburger Tor. 

Ko tētahi wāhi tino ātaahua anō ko te wāhi e kiia nei ko te Kongresshalle. Nā ngā Amerikana te wāhi nei i mahi, ā, he tohu whakaaro nō rātau ki ngā mea o Tiamana, ā, he tūmanako anō nō rātau kia mau te rongo i waenganui i ngā iwi katoa o te ao. 

Ko tētahi atu wāhi i kite au i a au i reira ko te Siegessaule. He wāhi whakamaumaharatanga tēnei ki ngā hōia o Tiamana i hinga i tētahi o ngā whawhai i waenganui i a rāua ko Wīwī i te tau kotahi mano e waru rau e whitu tekau. 

Ko tētahi wāhi ātaahua anō o Berlin ko te Ernst Reuter Platz. Ko tēnei wāhi kei waenganui tonu o te tāone, a, he wāhi pai hoki hei whakatā, hei mātakitaki rānei i ngā tāngata e haere ana i ā rātau nei haere. 

Tēnei mea te whare karakia kei konei, ā, ko te ātaahua kē hoki! He tino tawhito rawa atu te nuinga, ā, kua whakahoutia hoki a roto. He iwi haere ki te karakia tēnei, a, he iwi mōhio hoki ki te tiaki i ā rātau taonga. I āta manaakitia au e te whānau i noho ai au, ā, ahakoa kāore rātau i mōhio ki te kōrero Pākehā, ki te whakarongo rānei, i pai rawa atu taku noho i a rātau. E kore pea e ea i a au ā rātau manaakitanga maha i a au, ēngari ko te whakaaro ōku ki a rātau kei roto i te whakataukī nei:  

He kokonga whare e kitea; he kokonga ngākau e kore e kitea.