He tirohanga whānui 

He kupu whakataki

I whakatakotoria tēnei huinga pukapuka a Te Wharekura 87 hei rauemi reo Māori e pā ana ki te ao Māori i roto i te horopaki o te ao whānui. He kōrero mō te ao tawhito, mō ngā tikanga tawhito me te herenga mai ki ngā tikanga kei te mahia i nāianei. Ka tautokongia hoki ngā whāinga matua o ētahi o ngā marautanga, arā, ko te reo Māori, pāngarau, pūtaiao, tikanga ā-iwi, ngā toi, me te hauora mō ngā taumata 5 ki te 7. 

Ka noho mai he kōrero tawhito, he kupu whakarite, he kupu here ā-wairua hei tūāpapa, ā, ko ngā tikanga, mai i reira ka toro ngā akonga ki te mahi takitahi, ā-rōpū, ā-akomanga rānei i te roanga atu o ngā kōrero. 

I horahia Te Wharekura 87  hei whāwhātanga mā te hunga kei te ako i te reo Māori me ōna tikanga. 

Te whakamahi i tēnei pukapuka 

He pukapuka āwhina tēnei i te pouako hei tautoko i a ia e whakarite mahere ako ana mā ngā akonga. Ka arotahi ngā whāinga paetae, me te Aromatawai ki Te Reo Māori i roto i te Marautanga o Aotearoa. Whakawehea ngā whenu hei whakawhanake i nā pūkenga o ngā ākonga. Tērā pea, ka hiahia koe ki te whakatārua ngā wāhanga o tēnei pukapuka hei tāpiri atu ki tāu mahere. 

Te kaupapa o Te Wharekura 87 

He kōrero ēnei i Te Wharekura 87 mō te orokohanganga rā anō o te ao me ōna āhuatanga e ai ki te tirohanga a te Māori. Ko ngā mahi nui a Tāne kua kapia i ngā kōrero e rua nei. Ko te whakawehe i ōna mātua, ko te whakapaipaitanga o ōna mātua, ko ngā aitanga-a-Tāne e puta ai te ao kikokiko nei, ko te waihangatanga o Hineahuone, ko te pakanga tonu ki ōna tuākana, ko te aha, ko te aha a Tāne … 

He pātanga o ngā kōrero e rua nei ki ngā marau katoa o roto i te kura, engari mō tēnei puka Mā te Pouako, ka aro ki Te Reo Māori, te Pūtaiao me Ngā Toi i ngā taumata ako tuarima ki te tuawhitū. 

Ko ngā Hei mahi o roto nei he tautoko i te mahi pānui, te kōrerorero, te tuhituhi me te mātakitaki e ai ki te marau Te Reo Māori. Waihoki, ko tētahi Hei mahi he whakamātau e hono atu ana ki Te Pūtaiao. Ka mutu he mahi tā e hāngai ana ki Ngā Toi. 

Te hononga ki ngā marautanga 

Mā te pouako e whakamahere te hononga o ngā mahi kua mahia e te ākonga hei whakaaturanga ki tētahi whakaminenga 

Mā te ākonga e whakaemi āna mahi ki te pūataata rorohiko i a rātou e whakaoti ana i ngā Hei mahi. Hei te mutunga, ka whakaatu atu tērā ki te akomanga, ki te kura, ki ngā mātua rānei. Nā reira, me kohi ngā mahi a ngā ākonga ki tētahi hautaka, me tiaki hoki ki tētahi kōpae. 

Ko ngā Hei mahi nei e akiaki ana i te ākonga me te pouako ki te rāwekeweke i ngā pūrere hiko me ngā iahiko, arā, te rorohiko, te pūataata rorohiko, te pūataata ā-reo, pūrere ataata, me ngā momo ataata katoa. Kātahi ka whakamōhio atu ki tētahi hunga i ō rātou mōhiohio, mātauranga katoa. Ka whai wāhi te pouako ki te tango whakaahua, pūrere ataata, rīpene ataata, ataata ā-reo hoki. Ka noho ēnei ataata hei taunaki i ngā mahi kua mahia nei e te ākonga, hei pūkete Aromatawai mā te pouako, mā te whānau hoki. 

He rauemi tautoko 

• Best, E. The Astronomical Knowledge of the Maori, Genuine and Empirical  Dominion Museum, Wellington. pg 31 Star names 

• Best, E. Games and Pastimes of the Maori – ISBN: 0909010315 – Te Papa Press - 1976 (first published 1925). 

Hei mahi 1

Mō ngā mahi a Tāne 

He maha ngā mahi a Tāne, anō, he nui ōna ingoa. Pānuitia ngā kōrero kei ngā whārangi 5–6 o Te Wharekura 87. Mō ia ingoa o Tāne,  tuhia tētahi whakamāramatanga ki roto i ō ake kupu mō tana mahi. Anei he tauira: 

Tāne-whakapiripiri 

I puta ko te wharenui hei wāhi e noho tahi ai te iwi ki te wānanga i ngā take nui a te iwi. 

1. Tāne-matua   
2. Tāne-nui-ā-Rangi   
3. Tāne-uetika   
4. Tāne-tokorangi   
5. Tāne-matatū   
6. Tāne-wānanga   
7. Tāne-auahaaha   

Hei mahi 2

Mō ngā whetū tohu 

Kei te whārangi 8 o Te Wharekura 87  ētahi kōrero mō tā Tāne-tokorangi mahi whakapaipai i tōna pāpā a Ranginui. Ko ētahi o ngā tino whetū ki a Ngāi Tātou te Māori, ko Puanga, ko Matariki, ko Takurua, ko Rehua ērā. 

Ka rapua i te ipurangi me te pukapuka Mā te Pouako  [mō te putanga Te Wharekura 79 hei rauemi āwhina. Kei ngā whārangi 8–15 o taua puka ētahi rauemi tāpiri he ingoa whetū Māori he māhere whetū i te rangi, me te maramataka Māori. 

Ka rapua e ngā ākonga, ā, ka tuhi pēnei ki a rātou pukapuka tuhituhi. 

• Puanga  
• Matariki  
• Takurua  
• Rehua  

Ka hoki anō ki te ipurangi ki te rapu kōrero mō Matariki mō Puanga, mō Takurua, mō Rehua. Ka patohia e ngā ākonga ngā ingoa o ngā whetū ki te rapunga Kūkara, ki te reo Pākēhā rānei kia kitea ētahi mōhiohio e pā ana ki aua whetū. Ka whakamāoritia aua kōrero, ā, ka tuhi kōrero mō ia whetū. 

Kua tuhi kōrero ki raro nei mō Matariki hei tauira. Engari, mā ngā ākonga tonu ētahi kōrero e rapu mō Matariki, mō Puanga, mō Takurua, mō Rehua hoki. 

Matariki – Ka puta mai a Matariki i te marama o Pipiri (Hune). Koia ko te tīmatanga o te tau hou Māori. He kāhui whetū a Matariki. Ki ētahi kōrero, e whitu ngā whetū kei taua kāhui. Ko Matariki, Tipu-ā-nuku, Tipu-ā-rangi, Waitī, Waitā, Waipunarangi me Ururangi ō rātou ingoa. He wā putu kai, wā rokiroki kai hoki. He wā anō kia poroporoaki i ngā mate o te tau kua pahure, kia pōwhiringia ngā kaupapa hou mō te tau e tū mai nei. 

Hei mahi 3

Mō ngā rākau, ngā tipu 

Hei whakamāramatanga mō te ahotakakame, e hāngai ana ki ngā whārangi 9 me te 24 o Te Wharekura 87.

Ka whiwhi tātou te tangata i te hāora O₂ mā te mahi whakahā atu a ngā tipu. Koirā te hau e ora ai tātou. Ko te hau e ora ai ngā rākau, otirā, ngā tipu katoa ko te hauhā, arā ko te CO₂ tērā. Ka whiwhi ngā tipu – ngā rākau me ngā putiputi hoki i te hauhā mā tā tātou te tangata ngāngā, whakahā ātu. He māramatanga mō tēnei tū āhua i roto i te ahotakakame, arā, ko te mahi kai a ngā tipu katoa. 

Ko te pātai 

Ki te tango tētahi o ngā āhuatanga o te ahotakakame ka tipu tonu te tipu, kāore rānei? 

Ānei te whārite matūtanga mō te tauhohenga ahotakakame 

Mā te wai, te hauhā me te ngao kei ngā hīhī o te rā e taea e te tipu āna kai te mahi – ko te kūhuka waitī. Ka hurihia e te tipu te wai, te hauhā me te ngao o te rā hei kai māna. Ka whakahā atu te tipu i te hāora. Koirā te hau e ngāngā ai tātou kia ora. 

Te whakamātau 

He mahi-ā-rōpū. Kia tokowaru pea ki ia rōpū. Mō ia rōpū – tīkina kia 4 ngā tipu ōrite te momo, te nui me te āhua hoki. He rarauwhe hei tauira pea. He pene rākau, he ruri mō te ine i te teitei o ngā tipu i ia rā, i ia rā, he pātara wai hoki ētahi atu taputapu. 
Whakaingoatia pēneitia ai ngā tipu. 

Kapengia te pepa tuhi hōtuku kia rima ngā wā mō ia rōpū, ā, i ia rā, i ia rā, mō te rīma rā: 

• me āta mātakitaki, 
• me āta ine i te teitei o ia tipu, ia rā, 
• me orite te nui o te wai ka hoatu ki ngā tipu 1, 2 me 4, 
• me āta tuhi ki ngā pepa kohi hōtuku ngā kitenga ia rā He tuhi kōrero mō te āhua o ngā rau, te tū o te tipu, te pakari, te ngoikore, te aha, te aha. 

Kia pau te rima rā, ka tuhi pūrongo te rōpū mō ngā kitenga ki te whakautu i te pātai nui. Ānei te pepa kohi hōtuku. Kapengia kia 5 ngā kape ki ia rōpū mō ia rā. 

Ahotakakame 

Ngā kitenga i ia rā 

Te purongo mō ngā kitenga me te whakautu i te pātai 

“Ki te tango tētahi o ngā āhuatanga o te whārite ahotakakame, ka tipu tonu te tipu, kāore rānei?” 

Ngā kupu whakamārama 

 A 

ahotakakame photosynthesis 

H 

hōtuku data 

K 

kūhuka waitī glucose 

T 

tauhohenga reaction 

WH 

whakahā respiration 

whakamātau experiment 

Hei mahi 4

Mō Hineahuone

Kei te whārangi 11 o Te Wharekura 87 ētahi tino kōrero mō tā Tāne-auahaaha waihanga i te wahine tuatahi, arā, i a Hineahuone. He tuhinga auaha te mahi nei. 

Ka whakamahia te pikitia nei (pikitia kē rānei) hei whāriki ki te tuhi kōrero mō te ngāngā tuatahi a Hineahuone. He aha ana kōrero i te wā i tihē kia whai mauri ora ai ia? Kia tuhia ngā kōrero auaha nei e ngā ākonga ki roto i ā rātou pukapuka tuhituhi, ki runga pepa rānei. Ka pānuitia atu, ka whiriwhiri te karaehe i ngā pitopito kōrero tino pai rawa atu hei kohinga tuhituhi auaha, hei whakaari rānei. 

Hei mahi 5

Mō ngā matatini o Tāne 

He mahi ā-rōpū te mahi nei. Mō ia ākonga, he akoako ki te tū ki mua i ētahi atu ki te pānui ā-waha atu, ki te kōrero hoki i ōnā whakaaro mō tāna i pānui atu ai. 

Ka noho ā-rōpū (tokoono pea ki ia rōpū) me ētahi kape o Ngā Matatini o Tāne nā Kua Ranea Aperahama i tito mō Te Wharekura 87. Ka whiriwhiri ia ākonga kia 3 ngā whārangi hei pānuitanga māna. Me rerekē ngā whārangi kia kapia te pukapuka katoa. 

Ka akoako ki te tū ki mua o te rōpū. Mā te kaiako e whakatauira atu i te momo tū e tika ana mō te tuku i te reo kia pai te rongo. Ka whakaatu hoki i te piki me te heke o te reo e hāngai pai ana ki tāna e pānui atu ai... 

Ka whakaaro hoki ia ākonga mō te ngako me te kounga o tana kōrero, arā, Ko te tino ngako o te kōrero ..., Ko aku whakaaro ..., He pai ki a au te … nā te mea, … rānei. 

Kātahi ka tū atu, tū mai ia ākonga ki mua i te rōpū ki te pānui-ā-waha atu i ana whārangi. Kia mutu tā ia ākonga pānuitanga atu, ka kōrero ki te rōpū – he aha ki a ia te tino ngako o ana whārangi. 

Hei mahi 6

Mō ngā manu me te tā moko 

E hāngai ana ki ēnei whārangi: 10, 24 o Te Wharekura 87. Ko te mahi nei ko te kapo i te kōrero e pā ana ki ētahi tino manu hei awenga mō te tā i te moko kanohi. Ko ngā manu hei whakatauira i te mahi tā moko i te kanohi: ko pekapeka ki te rae, ko kiwi ki ngā pāpāringa, ko kākā ki te ihu, ā, ko rūrū ki te kauwae. 

Ka tirohia ngā pikitia o ngā momo manu hei whakaarotanga mō te tā i tētahi tauira tā moko kanohi. 

He tātanga tēnei o te moko i te kanohi o Te Pēhi Kupe e whakaatu ana i ngā mahi ā- uhi ā-Uetonga. 

Ināianei, tāngia ki te kanohi kei raro iho nei (ki tētahi pepa kē atu rānei) tētahi tauira tā moko me ngā āhuatanga o ngā momo manu i kōrerohia ake nei.

Hei mahi 7

Mō ngā kupu hou 

Kia mutu te rapu whakamāramatanga mō ngā kupu hou, ka tākaro Whakaari Ngū ngā ākonga. Ka tū atu, ka tū mai rātou ki te whakaari ngū atu i ngā kupu hou. 

Ka mahi ā-rōpū ngā ākonga ki te rapu i ngā kupu hou nō roto i te kōrero i tuhia e Tūpoutahi Kaipara-Winitana, arā, He karakia ki a Tāne (whārangi 4 -12) o Te Wharekura 87. He kupu ēnei ehara i ngā ingoa huhua mō Tāne. Ka whakaritea mā tēnei rōpū ngā kupu hou i tēnei whārangi e rapu, mā tērā rōpū ngā kupu hou i tērā whārangi e rapu, ā, haere tonu ana kia kapia te kōrero katoa e ngā rōpū katoa. 

Ka tuhia e tēnā rōpū, e tēnā rōpū tana rārangi kupu hou ki runga kāri. Ka rapu i ngā whakamāramatanga mō ia kupu mai i ngā papakupu, ka tuhia ki tērā atu taha o te kāri. 

Ka akoako tahi, ā, ki roto tonu i ngā rōpū ka kohia ngā kāri, ka tū mai tētahi ki te tiki i tētahi kāri engari kia kaua ia e whakaatu ki te rōpū. Ko tāna mahi kē, he whakaari ngū atu ki te rōpū te kupu kei te kāri. Ka ngana te rōpū ki te raparapa i te kupu kei te whakaaringia. Ki te tika tētahi, ka riro māna te wā whakaari i tētahi atu kupu hou ki te rōpū. Ka mahi anō mō te kōrero [italic] Ngā Matatini o Tāne [end italic] nā Kua Ranea Aperehama i tuhi, (whārangi 13-31). Ka tukuna kia akohia e te karaehe katoa ngā kupu hou katoa, ā, ka tākaro anō te kēmu me te katoa o ngā ākonga. 

He kupu taka 

whakaari ngū charades 

whakaari ngū atu mime 

raparapa to guess 

Hei mahi 8

Mō ngā kete o te wānanga 

E hāngai ana ki ēnei whārangi: 11, 21-23 o Te Wharekura 87 ētahi korero mō tā Tāne te wānanga i piki ki te Toi o ngā Rangi ki te tiki i ngā kete e toru o te mātauranga – ko te kete tuauri, ko te kete tuatea me te kete aronui. 

Ka ako i te karakia a Tāne ki raro iho nei. E taea e te kaiako ngā kupu te whakatā hei kitenga mā ngā ākonga. Ka tuhi rānei te karakia ki te papatuhituhi, ā, kia mau ia rārangi, ka ūkuia taua rārangi, tae noa ki te wā kua mau-ā-hinengaro te karakia nei. 

Kātahi ka kape i ngā kupu Māori me ngā kupu Pākehā o te karakia nei - kia kotahi te kape mā ia rōpū tokowhā ngā tāngata. Tapahia ngā kupu rārangi mā rārangi, ā, raua atu ki ētahi kōpaki. Hoatu tētahi kōpaki ki ia rōpū kia whakatakoto tika ai ngā kupu pākehā ki te taha o ia rārangi kupu Māori. (Kei te wāhanga 'Hei tautoko i te pouako, tētahi whakapākehātanga o te karakia nei.) 

Tēnei au, tēnei au, 
Te hōkai nei i taku tapuwae 
Ko te hōkai-nuku ko te hōkai-rangi 
Ko te hōkai nā tō tipuna a Tāne-nui-a-Rangi 
I pikitia ai ki te Rangi-tūhāhā ki Tihi-i-manono 
I rokohina atu rā ko Io-Matua-Kore anake 
I riro iho ai ngā kete o te wānanga 
Ko te Kete Tūāuri, ko te Kete Tūātea, ko te Kete Aronui — 
Ka tiritiria, ka poupoua ki a Papa-tū-ā-nuku 
Ka puta te ira-tangata 
Ki te whai-ao 
Ki te ao-mārama, 
Tīhei mauri ora! 

Ka mutu ngā mahi ki runga ake nei, tērā pea ka tīkina he karakia nō te rohe o ngā ākonga. Whaia ngā tapuwae o te mahi 8 nei. 

Kei raro nei he whakapākehātanga hei āwhina kia whakamārama atu ki ngā ākonga.  

Here am I, here am I, here am I swiftly moving by 
the power of my karakia for swift movement 
Swiftly moving over the earth, Swiftly moving through the heavens 
the swift movement of your ancestor Tane-nui-a-rangi 
who climbed up to the isolated realms, to the summit of Manono 
and there found, Io-the-Parentless alone 
He brought back down, the Baskets of Knowledge 
the Basket called Tuauri, the Basket called Tuatea, the Basket called Aronui. 
Portioned out, planted in Mother Earth, the life principle of humankind 
comes forth into the dawn, into the world of light. I sneeze, there is life! 

Kua tangohia ēnei whakapākēhātanga i te whārangi ipurangi Tāne te Wānanga na Ross Himona. 

Hei mahi 9

Mō te oriori mā Tūteremoana 

E hāngai ana te mahi whakarongo nei ki a Tāne te wānanga nō roto i te kōrero a Kua Rnea Aperahama i te whārangi 26 o Te Wharekura 87.

He horopaki mō te oriori nei 

I titoa e Tūhotoariki o Ngāi Tara te oriori nei mō tana irāmutu a Tūteremoana kia tohia ia ki ngā kaupapa matua mō tōna oranga. Kia tau pai ia ki tēnei ao hurihuri, kia pakari tana tū hei toa pakanga, ā, kia toa hoki ia ki te mahi kai hei oranga mā te iwi. Atu i ēnei, kia pupuri ia ki ngā akoranga a kui mā, a koro mā, ā, kia kaha ia ki te whakarongo me te aronui ki ngā kōrero tika o te whare wānanga. 

Ka whakarongo ngā ākonga ki te oriori mō Tūteremoana e waiatatia ana hei huarahi e mau ai i a rātou ngā kupu nei.  

He wāhanga o te oriori mō Tūteremoana o Ngāi Tara 

“Whakarongo mai e tama. Kotahi tonu te hiringa i kake ai a Tāne ki Tikitiki-o-rangi; ko te hiringa i te mahara. Ka kitea i reira ko Io-matua-te-kore anake. I a ia te Toi-ariki, te Toi-uru-tapu, te Toi-uru-rangi, te Toi-uru-roa; Ka whakaputa Tāne i a ia ki te waitohi nā Pūhao-rangi, nā Oho-mai-rangi, te wai whakaata nā Hine-kau-orohia; kauorohia ngā Rangi-tūhāhā. Ka karangatia Tāne ki te paepae tapu i a Rēhua i te hiku mutu o te rangi; ka turuturu i konei te Tawhito-rangi te Tawhito-ūēnuku, te Tawhito-atua; ka rawe Tāne i te hiringa-matua, i te hiringa-taketake ki te ao mārama; ka waiho hei ara mō te tini e whakarauika nei, e tama, e i!" 

Kei raro nei he whakapākehātanga hei āwhina kia whakamārama atu ki ngā ākonga.  

"Listen O son. There was only one spiritual energy that transported Tane to the Uppermost realm; it was the spiritual power of the mind. Nought seen there but Io-the-parentless.Source of all authority, Source of all spiritual energy, Source of all heavenly origin, Source of all creation. Set free was Tane by the water ritual of the Awe-inspiring-realms and the 
Awakening-from-celestial-sleep at mirrored waters of Hine-the-maid-of-the-smoothing-stone. Smoothed and a-glistening were the Bespaced Realms when Tane was summoned to the sacred beam in the presence of Rehua at the tail end of the realms; distilled then was the Ancient-knowledge of the upper realms, Ancient-knowledge of the rainbow,and the Ancient-knowledge of the spiritual powers. Provided then was Tane with the power of the Parent with the spiritual energy for the World of Light; Left as a pathway for the myriads who come and go, O son, ah me!" 

He whakaaro atu anō 

I te wā i taukumekumetia i te Whare Paremata te pire kia mutu te patu tamariki i ngā marama kua taha ake nei, i tīkina atu e ētahi mema o te rōpū tōrangapū Māori te kōrero mō Tūteremoana hei tauira o tā te Māori poipoi i te tamaiti, hei tauira hoki kāore te tamaiti Māori i patua kinotia i ngā rā o mua. Kei te Ipurangi hoki ērā pepa ki te hiahia te pouako kia pānuitia e ngā ākonga.