Te Wharekura 81

He tirohanga whānui 

He kupu whakataki 

He huinga pukapuka a Te Wharekura i whakatakotoria hei rauemi reo Māori e pā ana ki te ao Māori i roto i te horopaki, mō ngā rā o mua, o tēnei wā tonu, me ngā rā e heke mai nei. Ka tautokona hoki ngā whāinga matua o ia marau, arā, ko te reo Māori, pāngarau, pūtaiao, hangarau, tikanga ā-iwi, ngā toi, me te hauora mō ngā taumata ono ki te waru. Ka noho mai he kōrero paki, he kōrero pono hei tūāpapa, ā, ko te tikanga, mai i reira ka toro haere ngā ākonga i ngā mahi takitahi, i ngā mahi ā-rōpū, i ngā mahi ā-akomanga rānei i te roanga atu o ngā kōrero. 

Kua horahia mai a Te Wharekura 81 hei whāwhātanga mā te hunga whakaako i te reo Māori me ōna tikanga. 

Te whakamahi i tēnei pukapuka 

Mā te pouako tēnei pukapuka, hei āwhina, hei tautoko i āna mahi whakarite mahere ako mā ngā ākonga. Ka arotahi ki Te Reo Māori i roto i te Marautanga o Aotearoa, ki ngā whāinga paetae, ngā pūkenga, te kawenga, me te aromatawai. Kei te kaupapa matua, arā, ko Tangaroa, te horopaki e hāngai ana ki te taumata me tāu e hiahia ana mō āu ākonga. Whakawehea ia whenu, kia whakawhanake i ngā pūkenga o ngā ākonga. Tērā pea ka hiahia koe kia whakatāruatia ngā wāhanga o tēnei pukapuka hei tāpiri atu ki tāu mahere. 

Te kaupapa matua o Te Wharekura 81 

Ko te kaupapa matua o Te Wharekura, ko te atua o te moana, ko Tangaroa. Kei roto ētahi kōrero i ahu mai i te iwi Māori, me ētahi atu kōrero mai i Te Moana- nui- a- Kiwa. 

Ko aua kōrero rongonui tonu mō Tangaroa, arā, ko te wehenga o ōna mātua, te pakanga i waenga i a Tangaroa rāua ko Tāwhirimātea, tae atu ki a rāua ko Tānemahuta. Ka kitea hoki ngā kōrero mō ngā tikanga e pā ana ki te hī ika me te take i tuku karakia ai tātou te ira tangata ki a Tangaroa. 

Te hononga ki ngā marautanga 

• Mā te pouako anō e whakamahere te hononga o ngā mahi kua mahia e te ākonga hei whakaaturanga ki tētahi whakaminenga. 
• Mā te ākonga e whakaemi āna mahi ki te pūataata rorohiko i a rātau e whakaoti ana i ngā ngohe. 

Hei te mutunga, ka whakaatu ki te akomanga, ki te kura, ki ngā mātua rānei. Ko te tūmanako, ka kohia ki tētahi hautaka e ngā ākonga ā rātau mahi katoa, ka tiakina hoki ki tētahi kōpae. 

Ko ngā ngohe nei e akiaki ana i te ākonga me te pouako ki te rāwekeweke i ngā pūrere hiko me ngā iahiko, arā, te rorohiko, te pūātaata rorohiko, te pūātaata ā-reo, te pūrere ataata me ngā momo ataata katoa. Kātahi ka whakamōhio atu ki tētahi hunga i ā rātau mōhiohio, mātauranga katoa.  

Ka whai wāhi te pouako ki te tango whakaahua, pūrere ataata, rīpene ataata, ataata ā-reo hoki. Ka noho ēnei ataata hei taunaki i ngā mahi kua mahia nei e te ākonga, hei taonga aromatawai mā te pouako, mā te whānau hoki. 

Hei mahi 1

Te pūkenga 

Ko te whakamārama i ngā āhuatanga reo me ngā pānga o ēnei ki te kaupapa me te pūtake i tuhia ai te kōrero. 

Te kawenga 

Me āta titiro te tauira ki ngā tikanga o ngā kupu. 

Aromatawai 

Arotake i ētahi tuhinga e pā ana ki ngā marau o te kura. 

Hei mahi 

1. He aha ngā kupu rite ki ēnei: 
   a) poho 
   e) koha 
   i) kare 
   o) rehurehu 
   u) maoa 
   
   He tīwhiri: Whakamahia te papa kupu a Wiremu, me tērā hoki o Bruce Biggs. 

2. Tūhonohonotia ngā kupu ki ngā tikanga e tika ana 

hīngarungaru (kei whārangi 9) 
a) he hingareti 
e) kua tuarangaranga, kua ngaru katoa te moana 
i) he ngaru iti 

hewa (kei whārangi 21) 
a) kāore ōna huruhuru 
e) he ngohengohe 
i) ka mānu, ka rewa 

eke panuku (kei whārangi 2) 
a) eke papa reti moana 
e) te pā ki tō waka kia nuku, kia neke 
i) kia pai, kia ngāwari te neke ki runga 

kenehuru (kei whārangi 31) 
a) he kiri pango, parauri rānei 
e) he kiritea 
i) he huruhuru kōrino 

rarauhe (kei whārangi 10) 
a) ko te rau 
e) he momo tupu, pēnei i te rahurahu 
i) he momo ngārara, pēnei i te anuhe 

ākina (kei whārangi 2) 
a) ka patua e tētahi mea 
e) ka patu i tētahi atu mea 
i) ko te akiaki, ko te whakahau 

ngawhā (kei whārangi 18) 
a) ka maringi, ka pupū 
e) he wai mahana 
i) ka whakatā 

Hei mahi 2

He tito whiti, he tito waiata 

Te pūkenga 

Ko te whakauru atu i ōna ake whakaaro kia kitea ai tōna auahatanga. 

Te kawenga 

Ka pānuitia e te kaiwhakaako ētahi whiti, waiata rānei e pā ana ki tētahi kaupapa motuhake. Ka kōrerotia ngā momo rerenga kōrero, kupu e rangona ai te wairua o te waiata. Kātahi, ka tuhi ngā ākonga i ā rātou ake waiata, whiti rānei e whakaatu ana i te wairua o tētahi kaupapa. 

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te tuhi kia puta mai ai he tino hua. 

Hei mahi 

1. Whakamahia ngā kupu tāruarua hei tito whiti, hei tito waiata rānei. Anei ētahi kupu tāruarua. Māu tonu e rapu i roto i ngā papakupu me ngā pukapuka i ētahi atu kupu tāruarua hei tāpiri atu. 
   • hīngarungaru 
   • tuarangaranga 
   • kōrinorino 
     
     Ko te kaupapa o tō whiti, tō waiata rānei, ko te moana. Whakaarohia ngā āhuatanga o te moana, kātahi ka whiriwhiria tētahi hei kaupapa tuhi māu. 
2. Tuhia anōtia mai te pūrākau o Wairaka me Whakatāne, ānō nei ko koe tētahi o ēnei: 
   • he karoro e mātakitaki ana 
   • ko Tangaroa 
   • te waka 
   • ngā toka 
   • he ika kei te wai 
   • tētahi o ngā tāne kua haere ki uta 
   • tētahi atu (māu tonu e whiriwhiri). 

Hei mahi 3

Te pānui kia mārama ake ai 

Te pūkenga 

Ko te tāutu i ngā waiaro, i ngā whakapono, i ngā pūtake hoki e kawe nei te kaituhi. 

Te kawenga 

Ka pānui te ākonga i tētahi pukapuka mō tētahi kaupapa. 

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te āta arotake i ngā waiaro me ngā whakaaro o te kaituhi, me whai take anō ēnei kōrero tātari. 

Hei mahi 

Whakautua ngā pātai e whai ake nei. 

1. Nā te aha i riri ai a Tangaroa rāua ko Tāne-Mahuta ki a rāua anō? 
2. Ko wai te matua o ngā mokomoko? 
3. Nā te aha i horo ai ngā pari o Papatūānuku? 
4. Nā te aha i tīmata ai te tangata ki te karakia? 
5. E ai ki Te Moana-nui-a-Kiwa whānui, i pupū ake te moana i hea? 
6. E ai ki ngā tāngata o Hāmoa, i puta ngā motu o Hāmoa i hea? (E rua ngā whakautu ka taea.) 
7. E ai ki ngā tāngata o Hāmoa, ko wai te ingoa o te tangata tuatahi? I hangaia ia ki te aha? 
8. I ahu mai te ingoa ‘Hāmoa’ i hea? 
9. Tuhia mai ko ētahi atu ingoa mō Tangaroa. 
10. Ko wai a Kane? He aha tana mahi? 
11. Ko wai te wheke nui? 

Hei mahi 4

Rangahua kia kite 

Te pūkenga 

Ko te tāutu i ngā ariā matua i puta i ngā tuhinga huhua. 

Te kawenga 

Te rapu haere me te pānui i ngā tuhinga maha kia mōhio ai te tauira he aha ngā whakaaro o tēnā, o tēnā mō tētahi kaupapa. 

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te tīpako kōrero taipitopito mai i ngā tuhinga. 

Hei mahi 

Rangahaua tētahi o ngā kaupapa nei: 

• Te whakamahi i ngā ngaru ā-tai hei whakamahi hiko. 
• Ngā painga o te karengo mō te tinana. 
• Ka pēhea te rere o te ia matua o te Gulf ā te wā ka mahana ake te ao? (arā, ko te Gulf Stream me global warming). 
• Te haere o ngā tuna i Aotearoa ki Hāmoa, me te hokinga mai o ā rātou punua. 
• Nā te aha ka pari, ka timu te tai? (rangahaua ngā kōrero tuku iho me ngā kōrero o te ao pūtaiao hoki). 

Kia maumahara: mō ētahi o ngā kaupapa nei, he tāngata e whakaae ana, he tāngata anō e whakahē ana. Me rangahau e koe ngā taha e rua. Mutu ana te rangahau, whakaatuhia ngā hua ki ngā ākonga mā te: 

• kauhau. 
• hanga i tētahi whakaaturanga PowerPoint, me te whakamārama ā-waha hoki. 
• hanga i tētahi pānui hei whakairi ki te pakitara. 

He rauemi tautoko 

Te karengo https://en.wikipedia.org/wiki/Gulf_stream 

https://science.howstuffworks.com/environmental/earth/geophysics/tide-cause.htm 

Ngā tai  

www.eldrbarry.net/rabb/rvn/r_tide.htm 

www.suzy.co.nz/ 

Hei mahi 5

Te hanga tioata tote 

Te pūkenga 

Te āta tuhi i tāna i mātakitaki ai, i ine ai, ā, kia pūnahanaha hoki. 

Te kawenga 

He whakarewa i te tote me te waiho kia tioatatia anōtia, kia kite mai ai i pēhea i hanga i te tioata tote. 

Aromatawai 

E kitea ai te kaha o te ākonga ki te mōhio ki te tukanga whāpāhare, me taka e ia he tote māori mai i ngā wairewa meha o te waikawa pūmaota me te konutai waihā. 

Hei mahi 

1. Putua atu he wai ki roto ki tētahi ipu, pērā i te ipu tiamu. 
2. Ruirui atu he tī-pune tote ki roto. 
3. Kōroritia kia memeha atu. 
4. Mahia tonutia tae noa ki te wā e kore e memeha te tote, arā, ko te wā ka taka noa atu te tote ki raro, takoto ai. 
5. Herea he taura iti kia tautau atu ki roto i te wai. 
6. Waiho ki tētahi wāhi mahana, pērā i te paepae o te matapihi. 
7. Mātakitaki mō te rua wiki, neke atu rānei. Kua aha? 

He kupu whakamārama 

tioata   crystal 
paepae o te matapihi   window sill 

Hei mahi 6

Te tira haere ki tai 

Te pūkenga 

Te whakamahi i ōna ake mōhiotanga me ngā mōhio o ētahi atu hei matapae whakamātautau mō ngā otinga ka puta, ka taea rānei. 

Te kawenga 

He hīkoi ki tai kia kite i ngā momo koiora o reira. 

Aromatawai 

E kitea ai te kaha o te ākonga ki te tohu me te whakarōpū i ngā momo tohorā me ngā tino āhuatanga, me tito waiata ia. 

Hei mahi 

Haere koutou ko ngā ākonga ki tai. Tirohia ngā koiora o reira. 

Whakarōpūhia ngā tamariki. Tukua rātou kia mātakitaki, kia tuhi hoki ko wai mā ngā tamariki a Tangaroa e noho ana ki ēnei wāhi: 

• ngā hāroto 
• te one (ngā koiora e noho ana i roto i te one pērā i ngā noke moana) 
• te wai moana 
• ngā toka (ngā koiora e piri ana ki ngā toka) 
• raro i ngā kōhatu 
• te rangi (arā, ko ngā manu moana). 

Me tā pikitia ngā tamariki o ngā koiora i kitea e rātou. Mēnā e mōhiotia ana te ingoa, me tuhi te ingoa, te wāhi i kitea. 

Hoki atu ki te akomanga 

1. Whakarōpūtia ngā pikitia o ngā koiora i runga anō i te wāhi i kitea aua koiora. Hei tauira, whakarōpūtia ngā koiora e noho ana ki te one, ngā hāroto, te rangi, te mea, te mea. Tērā pea e hiahia ana koutou ki te tā i tētahi pikitia nui rawa o te ākau, kia pai ai te whakapiri atu i aua koiora ki ngā wāhi tika. Whakamahia te purutaki, kia ngāwari ai te tango mai. 
2. Tukua ngā tamariki kia kōrero mō ngā mea i kitea e rātou. 
3. Pātai atu ki a rātou: 
   • Ko ēhea koiora i kitea i tētahi wāhi motuhake o te ākau? (pērā i te pipi – ka kitea noatia ēnei i te one, kāre i ngā wāhi tokatoka). 
   • Ko ēhea koiora i kitea i ngā wāhi e maha i tātahi? (pērā i te karoro – ka kitea ēnei i te one, i ngā toka, i te rangi, i te wai hoki). 
4. Rangahaua ngā ingoa o ngā koiora kāre i te mōhiotia. Tirohia ngā pukapuka nei: 
   • Which seashell? A simple guide to the identification of New Zealand seashells. 
   • Native animals of New Zealand. 
   • Which New Zealand bird? A simple step-by-step guide to the identification of New Zealand’s native & introduced birds. 
5. Tāruatia ngā pikitia i tuhia e ngā tamariki. 
6. Whakarōpūtia ngā koiora i runga anō i ō rātou whakapapa. Hei tauira, ko ngā ika ngā tamariki a Ikatere, ko ngā mokomoko ngā tamariki a Tūtewehiwehi. 
7. Whakarōpūtia ngā koiora i runga anō i ō rātou momo. Hei tauira, ngā momo ika ki tētahi rōpū, ngā momo manu ki tētahi, ngā momo noke ki tētahi atu, ngā ika whai anga ki tētahi atu, te mea, te mea. Ko te titiro tēnei a te kaipūtaiao, he ara atu anō hei whakarārangi i te ao, pērā i te whakapapa o te Māori. 
8. Wānangatia ngā rerekētanga me ngā ōritetanga o ngā momo rōpū e rua, arā, ko ngā rōpū whakapapa me ngā rōpū pūtaiao. 

He rauemi tautoko 

Crowe, A. (1999). Which seashell? A simple guide to the identification of New Zealand seashells. Auckland: Viking Pacific. 

Crowe, A. (2001). Which New Zealand bird? A simple step-by-step guide to the identification of New Zealand’s native & introduced birds. Auckland: Penguin. 

Ngata, H.M. (1993). English-Māori Dictionary. Wellington: Learning Media Limited. 

Powell, A. W. B. (1993). Native animals of New Zealand. Auckland: Auckland Institute & Museum. 

Hei mahi 7

He hanga waka 

Te pūkenga 

Te whakauruuru i ōna ake mōhiotanga me ngā mōhio pūtaiao o ētahi atu hei matapae whakamātautau mō ngā otinga ka puta, ka taea rānei. 

Te kawenga 

He whakaaro me pēhea te hanga waka kia rewa, kia kaha, kia tere. 

Aromatawai 

Hei mahi 

E kitea ai te kaha o te ākonga ki te whakamārama i ngā otinga o ana tūhura ki ōna whakaaro tuatahi, me whakamārama e ia ana otinga i te wā ka rūnanga ngā ākonga. 

Whakahoahoatia tētahi waka haere moana, kātahi ka hangaia. 

Me pēnei te kaha, te rahi: kia eke koutou ko ō hoa tokorua ki runga, kia hoe ai koutou mai i tētahi taha o te puna kaukau ki tērā atu taha. 

Whakaarohia ngā taputapu. Tērā pea ka hangaia ki te: 

• taea rapa 
• tāwhaowhao 
• rākau hanga whare 
• taura 
• nērā 
• kārewa 
• kōrari 
• toetoe 
• aka 
• muka 
• te pātara miraka 
• te mea, te mea. 

Whakaarohia hoki me pēhea te whakatere – mā te hoe, mā te rā rānei? Me pēhea hoki te urungi? 

Tērā pea, ka whakataetae koutou ko tō karaehe kia kite atu ai ko wai ka tae tuatahi ki tērā atu taha o te puna kaukau. 

E te kaiako: Pātai atu ki ngā kaiwhakahaere o te puna kaukau mēnā ka whakaaetia te mahi nei i mua rā anō i te tīmatanga o tēnei mahi. Waihoki rā, mēnā kāre e taea te mahi nei, tukuna ngā tamariki kia hanga waka iti nei. Arā, he tauira o te waka. Ka whakatere pea ki rō ipu nui. 

He kupu whakamārama 

kārewa   buoy 

Hei mahi 8

He mahi whakarākei 

Te pūkenga 

Te whakaatu mai i ngā pūtake o ngā ariā, ngā pūkenga, ngā tūhuratanga, ngā whakamātautanga, me ngā tirohuratanga hei whakarite i mua i te mahitanga i tētahi mahi Toi Ataata. 

Hei mahi 

He mahi ā-rōpū. Whakahoahoatia tētahi waharoa mō tō kura. Ko te kaupapa, ko Tangaroa. Mēnā kua tū kē he waharoa i tō kura, hangaia tētahi mō tō akomanga. Whakaarohia te huarahi haere atu ki te waharoa. Whakarākeitia ki ngā mea ka kitea i tai, pērā i te tāwhaowhao, i ngā anga, i te one me ngā kōhatu hoki.\ 

He whakaaro atu anō 

Hangaia tētahi o ēnei ki ngā mea ka kitea i tai: 

• tētahi matawā nui (hei whakairi ki te pakitara) 
• he paepae mō ngā pene o te akomanga 
• he paepae mō ngā pukapuka o te akomanga 
• he paepae kai (me whakamahi pea he paepae aihikirīmi tawhito) 
• he paepae whakatupu otaota. 

Hei mahi 9 

Tukutuku 

He mahi ā-rōpū. Whakahoahoatia tētahi waharoa mō tō kura. Ko te kaupapa, ko Tangaroa. Mēnā kua tū kē he waharoa i tō kura, hangaia tētahi mō tō akomanga. Whakaarohia te huarahi haere atu ki te waharoa. Whakarākeitia ki ngā mea ka kitea i tai, pērā i te tāwhaowhao, i ngā anga, i te one me ngā kōhatu hoki. 

He whakaaro atu anō 

Hangaia tētahi o ēnei ki ngā mea ka kitea i tai: 

• tētahi matawā nui (hei whakairi ki te pakitara) 
• he paepae mō ngā pene o te akomanga 
• he paepae mō ngā pukapuka o te akomanga 
• he paepae kai (me whakamahi pea he paepae aihikirīmi tawhito) 
• he paepae whakatupu otaota. 

Whakahoahoatia tētahi tukutuku e whakaatu ana i tētahi tamaiti nā Tūtewehiwehi, nā Ikatere rānei. 

Hei whakangāwari i te mahi, tērā pea me tuhi e koe te āhua o tō pikitia i te tuatahi, kātahi ka whakakīkī haere ki ngā rīpeka. 

Kia maumahara: 

• Whakamahia ngā tae rerekē. 
• Waiho ētahi wāhanga kia wātea, kia kitea ai tō pikitia