Te Wharekura 80

He tirohanga whānui

He kupu whakataki 

He huinga pukapuka a Te Wharekura i whakatakotoria hei rauemi reo Māori e pā ana ki te ao Māori i roto i te horopaki, mō ngā rā o mua, o tēnei wā tonu, me ngā rā e heke mai nei. Ka noho mai he kōrero paki, he kōrero pono hei tūāpapa, ā, ko te tikanga, mai i reira ka toro haere ngā ākonga i ngā mahi takitahi, i ngā mahi ā-rōpū, i ngā mahi ā–akomanga rānei i te roanga atu o ngā kōrero. 

Kua horahia mai a Te Wharekura 80 hei whāwhātanga mā te hunga whakaako i te reo Māori me ōna tikanga. 

Te whakamahi i tēnei pukapuka 

Mā te pouako tēnei pukapuka, hei āwhina, hei tautoko i āna mahi whakarite mahere ako mā ngā ākonga. Ka arotahi ki Te Reo Māori i roto i te Marautanga o Aotearoa, ki ngā whāinga paetae, ngā pūkenga, te kawenga, me te aromatawai. Kei te kaupapa matua, arā, ko te tohi, te horopaki e hāngai ana ki te taumata me tāu e hiahia ana mō āu ākonga. Whakawehea ia whenu, kia whakawhanake i ngā pūkenga o ngā ākonga. Tērā pea ka hiahia koe kia whakatāruatia ngā wāhanga o tēnei pukapuka hei tāpiri atu ki tāu mahere. 

Te kaupapa matua o Te Wharekura  

Ko te kaupapa matua o Te Wharekura, ko te āta pānui i ngā tikanga o te tohi, mai i te kunenga mai o te ira tangata ki tōna whānautanga mai. 

I tua atu, ka whakaaturia mai ngā tikanga taketake ka mahia e ngā tohunga. Te whakahaere i ngā karakia, te noho tapu o ngā mahi. Ka kitea anō te whakapono o ngā mātua tīpuna ki ngā āhuatanga katoa o te tohi. 

Ngā kaupapa whāiti o Te Wharekura 

Hei te mutunga, ka whakaatu ki te akomanga, te kura, ngā mātua rānei. Ko te tūmanako ka kohia ki tētahi hautaka e ngā ākonga ā rātou mahi katoa, ka tiaki hoki ki tētahi kōpae. 

Ko ngā ngohe nei e akiaki ana i te ākonga me te pouako ki te rāwekeweke i ngā pūrere hiko me ngā iahiko, arā, ko te rorohiko, te pūataata rorohiko, te pūataata ā-reo, pūrere ataata, me ngā momo ataata katoa. Kātahi ka whakamōhio atu ki tētahi hunga ō rātou mōhiohio, mātauranga katoa. Ka whai wāhi te pouako ki te tango whakaahua, pūrere ataata, rīpene ataata, ataata ā-reo hoki. Ka noho ēnei ataata hei taunaki i ngā mahi kua mahia nei e te ākonga, hei taonga aromatawai mā te pouako, mā te whānau hoki. 

1.    Whakautua ēnei pātai.

a. E hia ngā ao o te tangata?
e. He aha te tikanga o te tohi i te tamaiti ki:

• a Papatūānuku?
• a Ranginui?
• a Tūmatauenga?

i.    He aha te whakamārama mō ngā huarahi e rua; te ara tāpae me te ara whakatapu?

2.    He aha ngā kupu rite ki ēnei?

a) ā-whakaaro
w) he rahi
i) ao ātea
o) whakahuihui
u) urunga atu

3.    He aha te tino whakamārama mō te tikanga nei o te tohi?

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• pānui i ngā tuhinga roa, ki te pānui hoki mō tētahi wā roa.
• rapu wawe i ngā tino kaupapa e puta mai ana i ētahi tuhinga.
• whakahiato i ngā ariā taurite e puta mai ana i ētahi tuhinga.

1.    Akohia ā-hinengaro tēnei karakia.
He karakia whakaaraara ki te whānau o te matua o te pēpi;
“Tēnei au
Tēnei au
Ka hōkai i taku tapuwae
Taku tapuwae Ko tapuwae nui o Tāne
I pikitia ai ngā rangi-tūhāhā
Ki te toi ora
Ki te toi matua
Ki te toi tapu
Ki te toi mauri ora
Tihe mauri ora.”
Tohutoro: Tirohia te pukapuka Best, Elsdon, (1975). Te Whare Kōhanga and its Lore. Wgtn, NZ: Govt Printer (p.26).
2.    Kimihia ngā whakamārama mō te kupu 'toi' e hāngai ana ki te tipu o te tangata.
3.    Hangaia he rangi tawhito mō tēnei karakia, kātahi ka waiata ki te katoa.

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• rapu wawe i ngā tino kaupapa e puta mai ana i ētahi tuhinga.
• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.
• arotake i te hāngai o ngā tuhinga auaha ki te kaupapa me te hunga pānui.

1.    Āta pānui i ngā kupu o 'He oriori mō Tūteremoana', te whiti tuatahi, 'Nau mai e Tama,' ka āta whakataurite i ngā kupu ki ngā whakamārama e tika ana.

He oriori mō Tūteremoana. Nā Tūhoto-ariki.

“Nau mai, e tama
Kia mihi atu au
I haramai rā koe
I te kunenga mai o te tangata
I roto i te āhuru mōwai,
Ka taka te pae o Huaki-pōuri
Ko te whare hangahanga tēnā
A Tāne-nui-a-rangi
I te one i Kurawaka
I tātaia ai te Puhi-ariki
Te hiringa matua, Te hiringa tipua,
Te hiringa tawhitorangi
Ka karapinepine te pūtoto
Ki roto i te whare wāhiawa
Ka whakawhetū tama i a ia
Ka riro mai a Rua-i-te-pūkenga
A Rua-i-te-horahora
Ka hōkai tama i a ia
Koia hōkai Rauru-nui
Hōkai Rauru-whiwhia
Hōkai Rauru-maruāitu
Ka mārō tama i te ara namunamu
Ki te taiao
Ka kōkiri tama i a ia ki te ao tūroa
E tama, e i!”

2. Porowhitahia te whakamārama taurite ki te kupu.

Kunenga

a) whakatōnga i te ira    
e) whakaokanga i te ira    
i) whakataunga i te ira

Āhuru mōwai

a) whare nui
e) whare tapere
i) whare tamariki

Te pae o Huaki-pōuri    

a) hapū te wahine    
e) hope o te wahine    
i) hopu i te wahine

Whare hangahanga

a) wahine tuarua
e) wahine tuatahi
i) wahine tuatoru

Te one i Kurawaka    

a) hangaia te tamaiti    
e) hangaia te tāne    
i) hangaia te wahine tuatahi

I tātaia ai

a) te wahine purotu
e) te wahine whānau tangata tuatahi
i) te wahine ātaahua

Te hiringa matua    

a) whakamau i te ihi    
e) whakamau i te mana    
i) whakamau i te tapu

Te hiringa tawhitorangi

a) te mana hanga tangata
e) te mana hanga kararehe
i) te mana hanga atua

Ka karapinepine    

a) te huihuinga o te pine    
e) te huihuinga o te wai    
i) te huihuinga o te toto

Whare wāhiawa

a) te putanga o te awa
e) te putanga o te tamaiti
i) te putanga o te whare

Whakawhetū    

a) waihanga i te whetū    
e) waihanga i te tamaiti    
i) waihanga i te marama

Ka riro mai

a) ka tipu ko te hinengaro
e) ka tipu ko te roro
i) ka tipu ko te mahara

Ka hōkai    

a) ka huri te tamaiti    
e) ka tū te tamaiti    
i) ka kori te tamaiti

Hōkai rauru-nui

a) tohu mō te tamaiti ora
e) tohu mō te tamaiti mate
i) tohu mō te tamaiti moe

Hōkai rauru-whiwhia    

a) he tamaiti hūmārie    
e) he tamaiti riri    
i) he tamaiti totohe

Hōkai rauru-maruāitu

a) he tamaiti moeroa
e) he tamaiti mate
i) he tamaiti hiakai

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.
• kātoitoi atu ki ngā tino kaupapa o tētahi tuhinga.

Whakaraupapahia ngā mahinga tohi, mai i te whakatakotoranga o te takapau wharanui.

1.    Ka whakatakoto i ngā …
2.    Ka arahina te puhi …
3.    Mā te matua e kawe …
4.    Ka kuhu tētahi …
5.    Ko tētahi o ngā tohunga …
6.    Kātahi ka whakahaeretia ngā …
7.    Mā te tohunga tohiora e …
8.    Ka rere te karakia …
9.    Ka hikina te pēpi ki ngā …, ka whakatotohu te tohunga i …
10.    Ka whakahokia te pēpi ki …

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• kātoitoi atu ki ngā tino kaupapa o tētahi tuhinga.
• whai i te rere o tētahi tuhinga roa.

Whakautu i ēnei pātai:

1.    Āhea ka mahia te tohi mō te pito?
2.    He aha ngā ture e pā ana ki te kawenga mai o te pito mehemea he tāne, he wahine rānei te pēpi?
3.    Kei roto te pito i te kete ____________
a) harakeke
e) pīngao
i) raupō
o) kiekie
4.    Ka kapu te ringa o te tohunga tohiora ki te ____________ i te wai
a) patupatu
e) kōutu
i) inu
o) ruirui
5.    Ki te whānau te pēpi Māori ki te tāone, ki tāwāhi rānei, ka ahatia te pito?

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea

Hei whakamātau tēnei i tō mōhio ki te whakatakoto tika i te kōrero.

1.    Ka tohia te whenua i ______________
a) takoto atu te takapau wharanui.
e) takoto ai te takapau wharanui.
i) takotohia te takapau wharanui.
2.    Ka ______________ Te Paparoa.
a) whakawāteahia
e) whakawātea
i) whakawātea i
3.    Me ______________ te takapau wharanui.
a) pōkaihia
e) pōkai i
i) pōkai
4.    Ka tāpukehia te pito me te kete raupō ______________
a) i roto.
e) ki roto.
i) o roto.
5.    Ko ēnei kōhatu ______________whakaatu i te roa o te pito e mau ana.
a) hei
e) kei te
i) kai te
6.    Haere tonu ngā karakia ______________ tohunga tohiora.
a) e te
e) o te
i) a te

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• whakahiato i ngā ariā taurite e puta mai ana i ētahi tuhinga.

Kua takoto ētahi kupu kōrero. Māu e tohu, mehemea he tapu, he noa rānei ēnei tikanga mā te tuhi i te ‘t’, te ‘n’ rānei ki te taha o te rerenga.

• te tikanga o te pure
• ka pōwhiritia te whānau
• ki runga i te marae
• whakawātea te tohunga tohiora i te huarahi
• te takapau wharanui
• te roro o te whare
• ki runga i te takapau wharanui
• kaua ki runga i te takapau wharanui
• ka tū te tohunga tohiora ki te karakia
• wā mihi mō te iwi kāinga
• kei te kāuta te hunga kāinga
• te hākari whakanoa
• ka haere ki te kai
• ka riro mā ngā tapuhi rāua e whāngai
• kia mutu rawa te kai
• ka whakahaerehia te karakia
• ki te hiki i te tapu

Aromatawai

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te:

• rapu wawe i ngā tino kaupapa e puta mai ana i ētahi tuhinga.
• whakahiato i ngā ariā taurite e puta mai ana i ētahi tuhinga.
• whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.

Tāia ēnei taputapu ka whakamārama i ngā mahinga i roto i te iriiri. 

• he poi uku 
• he puke kōhatu 
• he peka karamu 
• he peka tutu 
• he poro aka 
• hāngi tuatahi 
• hāngi tuarua 
• hāngi tuatoru 
• Tūmatauenga 
• Tāne 
• Tāwhaki 
• Hine-te-iwaiwa 

Aromatawai 

Ka whakaaturia tana tohungatanga ki te whakaoti i ngā mahi aroā pānui i roto i te wā kua whakaritea.  

Ētahi atu mahi

He kupu whakamārama tēnei i ngā tikanga kei te kawea tonuhia e te hāhi Ringatū. Tirohia hoki a Te Tautoko 59: Mā te Pouako, kei reira ētahi kōrero mō ngā mahi a ngā hāhi e hāngai ana ki te whakatipu tamariki. Tērā pea, kei tō kura ngā tamariki Ringatū

Ngā kupu whakamārama 

A – WH 

A

atatū te pūaotanga o te awatea

E

ewe te whenua

I

ita kia tino ū

K

kāpia he tāturi
kāuta whare mahinga kai
kōawaawa he awa paku
kōkiri ka tīmata
kunenga te orokohanga mai o te tamaiti

M

mihi maioha he momo mihi aroha

NG

ngao ko te kaha, ko te hiringa

P

paoho te oro o te reo

R

rauhī whakaemi mai ki te wāhi kotahi

T

tiki hope te hope o te tangata

W

wānanga te whakawhiti whakaaro

WH

whakairinga toto karakia hei whakanoa
whakamāia whakakaha
whakangungu whakawhanake
whara mamae