Te Wharekura 72

He tirohanga whānui 

He kupu whakataki 

He huinga pukapuka a Te Wharekura i whakatakotoria hei rauemi whai muri i a Te Tautoko. He rauemi reo Māori tēnei e tautoko ana i ngā wāhi whāinga matua ki tā Te Reo Māori i roto i te Marautanga o Aotearoa. Ka whakaatu hoki i ngā kaupapa whānui e pā ana ki te Te Wharekura, te hangarau, ngā tikanga ā-iwi, me ngā toi i roto i ngā kaupapa kawea ai e ngā ākonga ia rā. Ka noho mai he kōrero pono hei tūāpapa, ā, ko te tikanga, mai i reira ka toro haere ngā ākonga i ngā mahi takitahi, ā-rōpū, ā-akomanga rānei i te roanga atu o ngā kōrero. 

Kua hora mai a Te Wharekura 72 hei whāwhātanga mā te hunga kua 9 tau, ā, piki ake, e whakaakona ana ki te reo Māori. 

Te whakamahi i tēnei pukapuka 

Tērā pea ka hiahia koe kia pānui ngā ākonga i tētahi kōrero i te tuatahi, kātahi ka whai i tētahi pātai, ka whakautu rānei i ētahi pātai kua whakatakotoria. Tērā rānei ka hoatu ngā pātai ki ngā ākonga i mua i tā rātou pānui i ngā kōrero. Ko te hua o tēnei, ka āta mōhio ngā ākonga ki ngā tino āhuatanga hei kimi mā rātou i a rātou e pānui ana. Tērā rānei ka whakamahia tēnei hei tāhuhu mō tētahi rangahautanga, ka taea rānei te kawe ngātahi ki ētahi kaupapa rangahau e whakahaeretia ana e te akomanga. Arā ētahi mahi ka whai kia auaha tonu te reo Māori. Ka noho ēnei hei whakahauhau i ngā ākonga kia tuku i ō rātou hinengaro kia rere. 

Ko te katoa o ngā kōrero kei tēnei putanga e hāngai ana ki te kaupapa 'Ngā kōrero o neherā', otirā, me te tuku tirohanga Māori ki te ao whānui. 

Ngā whāinga paetae 

Kua tohua ngā whāinga paetae mai i ngā whenu o Te Reo Māori i roto i te Marautanga o Aotearoa me ētahi atu o ngā marautanga o Aotearoa i ngā wāhi e tika ana, e hāngai ana ki ia kōrero. Kua tohua anō hoki ngā pūkenga me ngā waiaro i ngā wāhi e tika ana. Hēoi anō ngā pūkenga, ngā waiaro rānei ka āta tirohia, kei te āhua tonu o te huarahi ka whāia e koe hei kawe i ngā mahi. 

He huarahi ako

Tērā pea ka hiahia koe kia pānui ngā ākonga i tētahi kōrero i te tuatahi, kātahi ka whai i tētahi pātai, ka whakautu rānei i ētahi pātai kua whakatakotoria. Tērā rānei ka hoatu ngā pātai ki ngā ākonga i mua i tā rātou pānui i ngā kōrero. Ko te hua o tēnei, ka āta mōhio ngā ākonga ki ngā tino āhuatanga hei kimi mā rātou i a rātou e pānui ana. Tērā rānei ka whakamahia tēnei hei tāhuhu mō tētahi rangahautanga, ka taea rānei te kawe ngātahi ki ētahi kaupapa rangahau e whakahaeretia ana e te akomanga. Arā ētahi mahi ka whai kia auaha tonu te reo Māori. Ka noho ēnei hei whakahauhau i ngā ākonga kia tuku i ō rātou hinengaro kia rere. 

Ko te katoa o ngā kōrero kei tēnei putanga e hāngai ana ki te kaupapa 'Ngā kōrero o neherā', otirā, me te tuku tirohanga Māori ki te ao whānui. 

Hei mahi 1

He kōrero mō Hineāmaru 

Ka tuhi te ākonga i tētahi pūrongo poto e pā ana ki te tupuna, a Hineāmaru mai i te kōrero kei roto i te pukapuka ākonga me ngā rangahau a te ākonga.  

Me tuhi te ākonga i ngā take ō Hineāmaru kia noho ai i runga i tērā whenua nō rātou. Me rangahau hoki te ākonga i ētahi atu take e pā ana ki te nohonga o ngā tūpuna nō mua noa atu kei tēnā tōpito, ahakoa he nohonga ā-torohanga, he nohonga ā-muru, he nohonga ā-raupatu, me ērā atu anō. 

Ka pānuitia e te pouako te whakataukī, 'Ko ngā kai tūkau o te maara o Hineāmaru'. Ka kōrerotia te momo rerenga kōrero, me ngā kupu e rangona ai te wairua o te whakataukī. Kātahi, ka tuhi ngā ākonga i ā rātou ake whakataukī e whakaatu ana i te wairua o ō rātou whakaaro.  

Hoatu ēnei whakataukī e whai ake nei ki ia ākonga: 

• Te pouaka a Hineāmaru 
• Ngā tao horo a Hineāmaru 
• Te motumotu o te riri a Hineāmaru 
• Ko ngā kai tūkau o te maara a Hineāmaru 
• Te tītī o te rua a Hineāmaru 

Ko tā te ākonga he wetewete i ngā rerenga kōrero nei, ā, he tuhi i ngā kōrero māmā e kawe tonu ana i te tino kaupapa o taua rerenga kōrero. Hei kīnaki ki tēnei mahi, kia pātai te pouako ki ngā ākonga kia rangahau i ngā whakataukī a ngā tūpuna o ia ākonga.  

Hei mahi 2

Kawiti – He whakapapa 

Hoatu ngā ingoa o ngā pakanga ki te ākonga e pā ana ki ngā mahi a Kawiti, arā, Kororāreka, Ōkaihau, Ōhaeawai, me Ruapekapeka. Mā te ākonga e rapu mōhiotanga mai i ngā pukapuka, i ngā pānui, i ētahi atu momo tuhinga rānei, kia taea ai te kī kei te tika te rerenga kōrero, kei te hē rānei.  

Ka pānui te ākonga i tētahi kōrero tangata mō Kawiti, mō Maihi Paraone Kawiti, mō Te Riri Maihi Kawiti rānei. Whiriwhirihia te tangata hei kaupapa tuhi mā te ākonga. Māna anō e rapu kōrero mai i te pukapuka hei tautoko i tāna e tuhi nei.  

Ka pānui te ākonga i te rārangi whakapapa o Kawiti ki a Kene Martin. Ka pātai te pouako ki te ākonga kia rangahau i tōna ake whakapapa (e whā ngā whakatupuranga ki muri) me ngā mahi ka mahia e ōna tūpuna, mātua hoki.  

Ka titiro, ā, ka pānui te ākonga i te kōrero kei raro i te whakaahua o Kawiti Marae. Ka rangahau te ākonga i ngā ingoa o ngā wharenui, wharekai, te aha rānei i runga i tōna ake marae, me ngā take ka huaina pērātia ērā whare.  

Kia iti ake i te 40 kupu te tuhinga a te ākonga mō te wāhanga o te pukapuka ākonga, 'He kōrero mō Hineāmaru'.  

Hei mahi 3

Te takuate a Kawiti 

Ka whakaatuhia e te pouako te waiata, Te takuate a Kawiti, i runga i te mīhini whakaatu. Kātahi, ka rapu atu te ākonga i ngā tūmomo reo ataata e pā ana ki taua waiata. Ko tana mahi he raupapa i te waiata, kia taea ai e tētahi atu te pūrākau te whai haere.  

Ka rapu te ākonga i tētahi rerenga kōrero i roto i te waiata e hākirikiri ana te āhua. Nā te aha te rerenga kōrero i hākirikiri ai? He aha ngā āhuatanga o te rerenga kōrero i raru ai te kaimātakitaki? Hei kīnaki ki tēnei mahi, ka tito waiata te ākonga (tētahi waiata me ngā rerenga kōrero e hākirikiri ana te āhua).  

Ka mātakitaki te ākonga i ngā rīpene ataata o The New Zealand Wars nā James Belich. Kei roto i tētahi o ngā rīpene ataata ko te kōrero e pā ana ki te pakanga i Ruapekapeka. Me āta whai i ngā kōrero me ngā whakaahua. Kia mutu te mātakitaki, kātahi ka whakahua anō te ākonga i te kōrero i runga anō i tāna i mārama ai. Hei kīnaki ki tēnei mahi, ka mātakitaki te ākonga i ērā atu o ngā rīpene ataata. Ka whai te ākonga i ngā whakaritenga me ngā rerekētanga o tēnā, o tēnā o ngā tūpuna e hanga pā tūwatawata ana, e tito waiata ana hoki mō ngā mahi a te riri.  

Hei mahi 4

Te tapahanga o Maiki Pou Kara 

Ka wehewehea te akomanga kia rua ngā rōpū. Ka tautohetohe ngā rōpū e rua, ā, ko tētahi rōpū ka whakaae ki te tapahanga o Maiki Pou Kara, ko tērā atu rōpū ka whakahē. E toru meneti te roa mō ia rōpū kia whakatakoto i tā rātou kaupapa. Hei te mutunga, ka whakaritea e te pouako ko tēwhea rōpū e toa ai, me ōna whāinga nā te aha taua rōpū e toa ai.  

Ka kōrero ngā ākonga e rua ki a rāua anō kia mārama ai rāua he aha te ngako o ngā kōrero kei waenganui i a Kawiti me Hōne Heke (i runga i ngā whārangi 16–17).  

Ka tū ia ākonga ki te whakaputa i ōna whakaaro ki te kaupapa, Mēnā kīhai a Hōne Heke i tapahi i Maiki Pou Kara, kei whea rā te iwi Māori i tēnei wā? 

Hei mahi 5

Ngā ture a te tomo 

Me uiui te ākonga i ōna mātua me te takinga ka mahia e ōna mātua i a rāua e whakaipo ana. Hei kīnaki ki tēnei mahi, me uiui anō hoki te ākonga i ōna kaumātua, kia whakataurite i ngā whāinga o ōna mātua ki ngā whāinga o ōna kaumātua kia kite i ngā mea ōrite, me ngā mea rerekē o tēnā whakatupuranga, o tēnā whakatupuranga. Me tāutu ngā takune o ngā kaiuiui, me te ngako o te kaupapa kōrero. 

Ka whakatauritea e te ākonga ngā ture a te tomo o te iwi Māori ki ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa, o Ūropi, o Āhia, o Awherika, me ngā whenua Arapi. Ko tāna he tuhi i ngā ariā matua. He aha ngā mea ōrite? He aha ngā mea rerekē?  

Ka whakarongo te ākonga ki ngā whiti o tētahi waiata aroha, waiata tangi rānei, he mōteatea te āhua. Ko tāna he tuhi i ngā ariā matua o te kaitito.  

Ka whakarongo te ākonga ki ētahi wāhanga o te kōrero 'Ngā ture a te tomo' e pānuitia ana e te pouako. Kātahi ka whakautu i ngā pātai e pā ana ki te horopaki i puta i aua kōrero. 

Hei mahi 6

Te tīmatanga o te koha 

Ka pānui te ākonga i ngā kōrero mō te koha, ā, ka whakataurite ia i ngā kōrero ki āna wheako i a ia e haere ana ki tētahi marae.  

Ka pānui te ākonga i te kōrero 'Te tīmatanga o te koha'. Whakatauritea ētahi tuhinga pēnā anō nō te tīmatanga o te rau tau tekau mā iwa me tēnei wā hoki. Tirohia ngā rerekētanga o ngā koha mai i tērā wā, tae noa ki tēnei wā.  

Ka pānui te ākonga i ngā whiti e rua i runga i te whārangi 32 o te kōrero 'Te tīmatanga o te koha'. Ki tō te ākonga whakaaro, ko wai ngā 'kūmara nunui' ki a ia, ahakoa nō tōna whānau, nō tōna iwi, he hoa tata, he tangata rongonui rānei ka rangona ia. Tēnā, ka whāki te ākonga ki te karaehe ko wai ngā 'kūmara nunui' ki a ia, ā, he aha ia e whakaaro pēnā ai.