Te Wharekura 6

WEB

Te Wharekura 6

Nā Kāterina Mataira rātou ko Koro Heke, ko Morore Piripi. ko Riripeti Ranapia, ko Alamein Wānoa, ko Te Pahi, ko Hōri Mahue ngā kōrero

Nā Susan Skerman te uwhi

Nā Joan Smith rātou ko Cliff Whiting, ko Greig Barnett, ko Para Matchitt, ko Clive Arlidge ngā whakaahua

Ko Hoani Waititi rāua ko R.W. Kerr ngā etita

This collection of narratives explains aspects of Māori life during the last century. The majority of the works are written by Kāterina Mataira.

Te Wharekura 6

This resource is no longer in print. You may be able to find it in the resource room in your kura. 

Ngā pūrākau kei roto i te puka nei:

He pūrākau
He kai tino reka
Patu Peihana
He aha i noho ai te pāpaka rāua ko te koura i te moana
Ko Pākete-wai
He kōrero kēhua
Kei whakahāwea koe
Tētahi haere i te pō
Hoiho nāti
He pūrākau huarākau

See the “About this resource” box below to download resources.

He pūrākau
He kai tino reka
Patu Peihana
He aha i noho ai te pāpaka rāua ko te koura ki te moana
Ko Pakete-wai
He kōrero kēhua
Tētahi haere i te pō
Hōiho nati
He pūrākau huarākau
Ngā kupu whakamārama

He pūrākau

He pūrākau ēnei nā Koro Heke i tuhi.

He mahi tinihanga

I ngā rā o mua noa atu, ka noho ētahi koroua i Otautahanga, he kāinga e tata ana ki Kihikihi, ā, ki Te Awamutu hoki.

Nā, ki ngā kōrero, he ngārara tā aua koroua nei, ā, noho ai ki roto i tētahi ana, kei raro tonu iho i tō rātou kāinga. Kei reira tonu taua ana nei ināianei, engari kei roto i te pāmu a te Pākehā. Kua wātea katoa ngā taha, ā, he pai noa iho te kuhu atu ki roto. E kī ana ētahi, he taniwha taua ngārara nei, he kai tangata hoki. Nā, mataku ana te tangata i taua wāhi nei.

Nō tētahi rā, ka haere ngā kaumātua nei ki te hui i Maketū, he papa kāinga tawhito kei Kāwhia, arā, kei te moenga o Tainui. Ka waiho ma tā rāua mōkai kōtiro hei tiaki, hei whāngai ake hoki i tā rāua ngārara.

Ka maminga te tamāhine nei ki te whāngai i taua mea nei, ā, nō tētahi rangi, i tana haerenga atu ki te rua o te ana, e tatari mai ana taua ngārara. I te kaha pea o tana hemo kai, ā, me te whakatakariri, kainga iho ana e ia taua kōtiro nei

I te paunga o tana kai, kātahi te taniwha nei ka mōhio kua hē ia, ā, i mua o te hokinga mai o te koroua rā, ka oma ia, ka heke. Kei reira anō tana putanga atu, ka whai haere i te reporepo nei, ā, ka tae ki te awa o Mangahoe, haere atu ana ki te moana.

Nō muri noa iho nei, ka keria e tētahi Māori kei reira e noho ana, he tereina, kia kaha ai te haere a te wai, kia maroke ai tana whenua. I a ia e mahi ana, ka mea ia kia tinihangatia e ia tētahi koroheke anō, he tohunga ki ngā kōrero Māori o mua.

Ka hoki mai ki te kāinga, kua tae ki tētahi o ngā māpere karaehe a ana tamariki, ka haere atu ki te koroua nei, ka mea atu, "E hoa, nāku te mea nei i kite i taku repo. Kāore e kore, he whatu tēnei no te ngārara e kōrero pikitia nei."

I te rongonga atu o te kaumātua nei i te kōrero nei, oho tonu atu tana ngākau, timata tonu atu te whaikōrero ki taua māpere nei, ā, ki te karakia hoki, hei ārai atu i ngā aitua.

Kātahi ka āta mauria atu e ia taua whatu māpere nei ki tētahi wāhi tapu, tanumia atu ana me ana poroporoaki.

Ā, mate noa taua koroua nei, kore rawa taua tangata tinihanga nei i kaha ki te whakaatu ki te kaumātua rā, he māpere karaehe noa iho taua whatu ngārara rā.

Kei whakahāwea koe

Kei Aotearoa, he kainga e tata ana ki Wharepuhunga, tētahi kōhatu e tū ana. Ko tōna ingoa ko Tokahaere. Ko tēnei takiwā te nohonga o Ngāti Raukawa.

Ka kite atu ana te tangata i taua kōhatu nei, ka ohorere te ngkau i te rite ki te tangata e tū mai ana.

E kīa ana e ētahi kōrero, he tangata tēnei i ahu mai i Taupō ki te whai mai i tana whaiāipo no Rotorua.

Ko tana iwi kihai i whakaae kia moe rāua, engari i te kaha o tana tohe, i te nui o tana aroha, ka whakaaetia ia kia haere. Ka kīa atu anō e ngā kaumatua, "Kia tūpato, kei mau koe i te awatea."

I te pō, ka haere atu ia. Ko ana haringa ko tana tokotoko mānuka me tana ngārara, arā, he atua pea nōna.

Nā, ka tae tana tira ki tēnei takiwā, ka mau ia i te awatea, whakakōhaturia iho ana ia ki konei. Ko tana mānuka tupu tonu atu kei tana māhunga, ā, ko tana ngārara kei tana taha e rapa ana. Kua kōhatutia pērā anō i a ia.

Ki ngā kōrero, ki te haere te tangata i taua huarahi, e kitea atu nei a ia, he pai noa iho te mihi atu ki a ia, te waiho noa iho rānei i a ia kia tū ana. Ko te tangata whakahīhi, ā, whakahāwea rānei ki a ia ka whakawhiua.

Ka rongo tētahi taitama i taua kōrero nei, ka pukukata, ka mea, "E kī ka whara ahau i a koe." Ka kite atu ia i te toka nei, ka whakapaua e ia te haere a tana hōiho. Kāore anō kia ngaro atu, kua hūtiki te hoiho, ā, kua taka te toa nei ki te whenua whanawhana ai. Tino marū tana tinana i te mamae.

Ko tētahi anō i whakahāwea anō, ā, oho rawa ake i te ata, kua pupuhi katoa tētahi o ana waewae. Ka roa, ka mahara ia ki tana mahi whakatoi, ka mohio ia ki tana mahi hē.
Kīhai i roa, kua ora tana mate. Ā, e kīa ana, tērā atu anō ngā whakawhiu i te tangata poka noa. Nā, he aha koia te hē o te mihi atu ki te koroua nei, te waiho noa atu rānei i tana tū. Kua nui rā hoki tana whakawhiu inā hoki, ko te utu o tana tohe ki tana tau aroha, koia nei he tū mokemoke mai rā anō, a, tae noa mai ki tēnei rā.

Ki te whāia e tētahi tangata tana tira, he awaawa nei, he raupō nei ngā taha, ka puta ia ki Taupō rā anō.

Ko te āhua nei kore rawa tana tau i haere mai ki te mau mai i tōna nei aroha; inā hoki ko ia anake e tū mai nei.

He kai tino reka

Nā Kāterina Mataira.

He awatea tino ātaahua tēnei ki a Kani rāua ko Rāwiri; e haere ana rāua me tō raua pāpā, ki te hī ika. I kōrero mai tō rāua pāpā i te pō, "Kia kama tā kōrua haere ki te moe, kia kama ai tā kōrua maranga i te awatea."

Kāre anō kia mārama haere, kia tatangi ngā mānu, kua maranga rāua. Ko Kani e whakamahana ana i ngā kai o te pō, hei parakuihi mā rātou, ko Rāwiri kua haere ki te āwhina i a Hemiora, i tō rāua matua tāne, ki te hopu i ngā hōiho.

Ka mau ngā hōiho, ka utaina ngā taonga e mauria ana mō tā rātou haere, ka kī a Hemiora, "E Kani! Haere, tīkina te hīnaki! E pahure ana rātou ki te roto o Parenga. He wahi pai tērā mō te tuna. Kia haere tātou ka tuku ai i te hīnaki, ā, kia hoki mai i tā tātou mahi hī ika, ka tīkina atu anō."

Ka mauria mai te hīnaki, ka utaina ki runga i tētahi o ngā hōiho.

Ka oti i a Kani ngā kai, ka karanga atu ki a Hemiora rāua ko Rāwiri. Ka kai rātou i ngā toenga o tērā pō; he miti, he pūwha; he takakau hei kīnaki.

Kua maranga mai a Raukura, te whaea o Rāwiri mā, kua kī atu, "Kaua e wareware ki ā koutou kai. Kei roto i te peke huka nā."

I te mutunga o te kai, ka whakatika ngā hunga nei ki te haere, kua mahara a Rāwiri ki tētahi mea, "E pā, he aha he kai mō roto i te hīnaki."

Kua whakahoki atu a Hemiora, "Kei a Wārihi Perana tētahi mīti mō te hīnaki. Nāna i kōrero mai ki a au inanahi. E haere ana rātou ki reira i te tuatahi, ki te tiki i taua mīti, kātahi ka haere atu ki te moana."

Eke atu ana rātou ki ō ratou hōiho, kua tū ngā ringa ki te mihi atu ki a Rau. Kua haere. Kāre i roa, e tū mai ana te kāinga o Wārihi. I te whare kau a ia, e miraka ana, ā, i te kitenga atu i a Hemiora mā, kua kī atu, "Tēnā koutou, e hoa mā."

"Tēnā koe, e koro."

"Tō koutou moata hoki."

"Āe, kei te pīrangi mātou kia tae ki te moana i mua i te whitinga o te rā."
"Kāti, kaua e noho ki te kōrero. Kei korā te mīti e whata ana i tērā rākau. Tīkina atu, ka haere ai ki tā koutou haere. Mauria mai he tāmure māku, he tuna pea."

"Āe, e hoa; ko ngā mea tino rarahi māu. E noho rā."

"Haere rā."

Mārō ana te haere ināianei ki te roto o Parenga. Tae atu ana, kua heke iho. Ko Hemiora kei te tapatapahi i te mīti a Wārihi; ko Kani rāua ko Rāwiri kei te kohi wahie, hei tahu i te ahi hei tunutunu i te mīti. Ka kī a Hemiora, "Te pai o te miti nei. Me mau pea tētahi wāhi hei kai mā tātou i te moana.

He moumou mā te tuna anake."
"Āe, e pā. Me mau tētahi wāhi. He mīti paku noa iho kei roto i tā tātou kete kai."

Ka tangohia tētahi wāhi o te mīti, ka tunua te toenga, ka makaia ki roto i te hīnaki. Kātahi ka tukua te hīnaki ki te wai, ā, ngaro atu ki ngā tarutaru o te roto takoto ai.

Ko ngā koro nei hoki; tutū ana te puehu i tā rātou haere Ki te taha o te moana. E tatari mai ana a ia ki a rātou, ko ngā taonga hī ika, kei roto katoa i te waka. Tae atu ana ngā hunga nei, kua haere atu rātou ki te wai.

Te pai hoki! Piata tonu te wai. Kāhore he hau. Nō te ekenga o te rā, e noho ana ratau i runga i tō rātou wāhi hī ika.

Ka whāngaia atu ngā mātau ki te kōura, makaia atu ana ki te wai, e ngau mai ana ngā ika. Kumea mai, makaia atu, tōia mai, pangaia atu.

Kāre i roa kua kīkī te waka i te tāmure. Kua pīrangi ngā hunga nei ki te hoki, kua ngaungau hoki ngā puku i te mate kai. Ka huri ngā whakaaro ki te mīti pai e tatari mai rā i tahaki.

Nō te taenga ki uta, ka tonoa a Kani rāua ko Rāwiri ki te mahi kai, ko Hemiora rāua ko Rewi e poka ana i ngā puku o ngā ika. Ka karanga mai a Rāwiri, "Me pēhea tā tatou miti?"

"Me tunu, e tama. Koia nā te mea tino reka."

Nā te mate kai o nga tama nei, e ngau parāoa ana rāua i a rāua e tahu ahi ana. Ka tatari rāua kia heke te kā o te ahi, kia toe mai he pungarehu whero noa iho. Ko te mīti kua tapatapahia, ā, kua werohia ki runga ki tētahi waea nā Hemi i whakakoi. Nā, ka whakawhatatia te waea ki runga atu i ngā pungarehu, ki reira ngā mīti tunu ai.

Ka heke te hinu o aua mīti, ka maoa haere, ka puta hoki te kakara tino reka ki nga ihu o aua hunga rā. Āue! Te mate kai hoki!

Maoa mai ana, tae atu ana ki te tēpu, kua rere atu ngā tāngata rā ki te kai. Ko te reka hoki o taua mīti, te ngohengohe, me te waiwai; ā, kore i roa, kua pau katoa. Ka huri rātou ināianei ki te kai i ngā mea nā Raukura i mea mai mā rātou; he takakau, he pihikete, he keke. Ā, kua pai te noho o ngā puku, kua ora ngā tinana.

Ka puta mai ngā paipa me ngā tupeka a Hemiora rāua ko Rewi, ka noho ngā koroke nei ki te kai paipa, ki te kōrerorero hoki. Engari a Pita rāua ko Rewi - nā to rāua tino ngenge, e takoto ana i ngā moenga, ā, kua patua e te moe.

I waenganui pō tonu, ka oho tumeke a Kani. Ko tōna pāpā e rūrū ana i a ia. "Maranga, e tama. Ko te wā tēnei mō te hoki ki te kāinga. Kia tae tātou ki te roto ki te kukume i tā ratou hīnaki i mua i te ekenga o te rā. Kia kama!"

I tēnā, ka huri atu ia ki te whakaoho i a Rāwiri. Tae atu ana ki te roto o Parenga, e kukume ana a Kani rāua ko Rāwiri i te hīnaki.

"Whū! Te taumaha hoki o te hīnaki nei." Ko Kani tēnei.
"Kīkī tonu pea i te tuna!"

"He tarutaru noa iho pea kei roto."

"E hoa! Kāo! Titiro atu!"

Kua puta mai te hīnaki, kua kite atu rātou, i ngā tuna e kōwhiriwhiri ana i roto.

"Whū! Kātahi anō au ka kite i te tuna pēnā rawa te rarahi." Ka pekepeke haere a Kani rāua ko Rāwiri i tō rāua tino koa. Ko Hemiora e kata ana.

Ka āta haere tā rātou hokinga atu ki te kāinga, nā te taumaha o ngā hōiho i te tuna, i te ika, i te tangata hoki. E whiowhio haere ana a Rāwiri mā; e waiata ana, e kata ana.

Ka tae anō rātou ki te kāinga o Wārihi. Ko te koroke nei, i te rori; i haere atu ki te tari i ana kēne kirīmi. Kua karanga mai ki a rātou, "E hoa mā. Tēnā rā. I pēhea tā koutou haere?"

"He tino pai. He tino pai. Titiro mai ki ā mātou ika, ki ngā tuna hoki. Haere mai, tīkina mai. Mauria atu etahi māu." Ko Hemiora tēnei.

Ka haere atu a Wārihi ki te titiro ki ngā kai a ōna hoa. Nō tona kitenga atu i ngā tuna, kua kī a ia, "E tā! Ko te kaitā hoki o ēnā tuna! Nā taku mīti pea i riro mai ai ēnā tuna i tā koutou hīnaki."

Ka kata a Kani, ka kī atu, "Āe. Nā tō mīti, e Kō. He tino reka ki ngā tuna, he tino reka anō hoki ki a mātou."

"Ki a koutou? I kai koutou i taua mīti?"

"Āe. He moumou mā ngā tuna anake. Nā mātou i mau tētahi wāhi, hei kai mā mātou i te moana. Āe, he tino reka taua mīti."

Kātahi a Wārihi ka mate i te kata. Kata tonu, kata tonu, e heke ana te wai i ōna whatu, ā, i a ia e kata ana, ka puta mai te kōrero, "E tama mā. E mōhio ana koutou he aha taua mīti?"

"He aha?"

"He hōiho!"

I tērā, ka kata katoa rātou.

Patu Peihana

Nā Morore Piripi.

Ka noho te rangatira nei. I a ia e noho ana, tāna mahi he mahi kūmara, he mahi kānga me ētahi atu kai. Ko te tū manu nei ko te peihana, tētahi manu whakarihariha atu. Tāna mahi he tāhae i ngā kai. I te kaha tini o te manu nei, ka tahuri ki te kai i ngā kai. Ko ngā ata me ngā ahiahi ō rātou tāima e tino kaha ai te kai i ngā kai nei. Ko te kūmara tā rātou kai tino pai.

I tētahi wā, ka mahia e te rangatira nei tōna tāpapa kūmara.

Horekau anō te Māori e mōhio ki te pū i tēnei wā. Heoi anō te mahi a te pū, he puhipuhi tāngata i taua wa. Ka mahia e taua tangata nei he mea hei whakamataku i ngā peihana nei. Aha, aha ake ngā mea kia wehi ai, kia kore ai e kai. Kua taunga kau anō. Kua pai ki a rātou, kua haere mai ki te kai.

Ka whakaaro te tangata nei me mahi e ia he whakapakoko, kia hanga rite anō ki a ia. Ka mea ia kia mahia e ia he mira hau.

Ko te mahi a te mira hau nei, he mea i te ringaringa o te whakapakoko kia haere ki runga, kia haere ki raro. Ka oti, ka whakatūngia e te tangata nei. Ka roa ngā peihana nei e tirotiro ana, ko whakatata atu. Ko taua āhua tonu, ko taua āhua tonu, ā, ko pai noa iho. Ka haere katoa ngā peihana ki te kai.

I te ata pō, ka haere atu ko te tangata nei, ka tū ki te wāhi o tōna whakapakoko. Ka pērā te ringaringa me tōna rākau.

Kei te mahara tonu ngā peihana ko taua mea rā anō, horo tonu te tae mai. Heoi anō tāna ko te patu. Hoki ake te ringaringa hama ake te mātenga, nā, ko mate tēnā, nā, ko mate tēnā, pau noa ngā peihana. Kātahi anō ka tipu he tāpapa māna. Ko te ingoa o te tangata nāna tēnei mahi ko Pene Rāmeka.

He aha i noho ai te pāpaka rāua ko te koura ki te moana

He mea tango mai i Te Ao Hou.

I ngā rā o mua, i noho te pāpaka rāua ko te kōura ki te ngahere. I tētahi rā, ka karangatia rāua ki te hui a ngā kararehe me ngā ngāngara o taua Tohe. Kāore o rāua kākahu pai mo taua hui, ā, tarahae ana rāua ki te whakapaipai o ngā kākahu o ngā manu me ngā purehua.

Ka pātai te kōura ki te pūrerehua, "He aha rawa i pena ai tōu whakapaipai?" Ka mea mai te pūrerehua, "I rere mātou ko ōku whanaunga ma roto i te āniwaniwa."

Kātahi te kōura ka huri ki ngā manu ka pātai atu, "He aha i pēnā ai te whakapaipai o a koutou nā kara?" Ka mea mai ngā manu, "Na mātou i kite he taimana. Engari kua pau katoa ināianei."

Ka pōuri te kōura rāua ko te pāpaka i taua wā, ā, ka haere mai tētahi kekeno, ka mea atu ki a rāua, "Kāore kōrua e pai kia pēnei he kākahu mo kōrua?"

Ka mea atu rāua, "Āe, e pai ana māua. Tēnā, kei whea tēnā momo kākahu?"

Ka mea mai taua kekeno, "Me haere kōrua ki te moana noho ai, pēnei me au, ā, kia roa kōrua ki reira, ka tipu he huruhuru ki runga i a kōrua, pēnei me au nei."

Ka whakapono tonu rāua ki te kōrero a taua kekeno, he tinihanga noa iho hoki nāna. Mai i taua wā kua noho rāua i te moana, ēngari kāore anō rāua kia whakakākahuria pērā me te kekeno.

Ko Pakete-wai

Nā Riripeti Ranapia.

Tērā anō tētahi tamaiti, ko Timoti te ingoa. I tētahi ahiahi, i a ia e hoki ana ki te kāinga, ka tūpono atu ki ētahi taitamariki tāne e pōi ana ki tētahi pākete. Ka whakaaro ia, "He aha rā te mahi a ngā nanakia nei?"

Ka whakauru ia ki waenganui i a rātou kia kite ai ia he aha tā rātou mahi. Auē! Taukiri e! E rumakina ana e rātou tētahi punua ngeru ki roto i te pākete wai.

Ka mea atu a Tīmoti, "Auē, e hika mā, kaua e rumakina te poti! Hōmai hei mōkai māku." Ka tautohetohe rātou ki a rātou anō, ka aroha ētahi ki te tamaiti nei, ka hoatu māna. Ka mauria e Timoti te punua ngeru rā ki te kāinga.

Te kitenga mai o tōna kuia, kāore kē nei i tino pārekareka ki te mōkai a tana mokopuna. Ko te mākū o Timoti, me te mākū anō hoki o tana mōkai. Kati, i te tohetohe tonu o te tamaiti nei, ka aroha te kuia ra, ka whakaaetia te mōkai a tana mokopuna.

Kātahi rā ka noho rāua ki te whakaaro i tētahi ingoa mo taua mōkai. Te mutunga iho, ka tapaina ko "Pākete-wai", i te mea i kitea e Tīmoti i roto i te pākete wai. Ka noho nā rātou i tō rātou kāinga - a Tīmoti rāua ko tōna kuia me Pākete-wai.

I te wā ka pakeke haere a Pākete-wai, ka tino hoa rāua ko te kuia. Ka mōhio ki te whakarongo i ngā kupu Māori. Ka akongia a e te kuia rā, "E tuki, e ngeru!" Ka tuki anō a Pākete-wai i tana ūpoko ki te ringa o te kuia rā.

Taka rawa iho i tētahi pō, ka ohorere ake a Tīmoti i te kaha o te auē haere a Pākete-wai. Taukiri e! Kua ki tonu te whare i te auahi Tere tonu te whakaoho a Tīmoti i tona tipuna, ka rere rātou ko Pākete-wai ki waho o te whare. Kāore tonu i roa, ka mumura ake te whare, pau katoa i te ahi.

Mehemea kāore a Pākete-wai, ka mate anō hoki a Tīmoti rāua ko tōna tipuna i te ahi.

He kōrero kēhua

Nā Alamein Wānoa o Ngāti Porou.

He maha ngā kōrero kēhua o taku kāinga nō te mea he maha ngā kaumātua o tērā wāhi, tino nui te whakapono ki ēnei momo kōrero. He kōrero kēhua tēnei mō tētahi kaumātua o te Tairāwhiti, ko Pare Tāmati te ingoa. E kīa ana e ngā tāngata o Te Araroa, he tino kaha ia mō te kite kēhua ia pō ia pō. Ko ngā kēhua katoa i kitea e ia, he kehua mau mai i ngā tohu kino, i ngā tohu mate.

Ko tēnei tētahi o ana kōrero kēhua. I tētahi pō, i a ia e moe ana i tōna kāinga ko ia anake, ka oho ia, ka rongo i tētahi tangata e pātōtō ana i runga i te tatau. I tana tino mate moe, ka karanga atu ia, "E hika, tomo mai! Kei rō moenga kē ahau." Engari kāre he whakahoki mai. Ka pātōtō anō, kātahi a Pare ka matike ki te huaki i te tatau. Ehara! Kāore he tangata i reira. Ka pōhēhē ia he kurī pea e piupiu ana i tana waero. Ka hoki ia ki tana moenga.

Kātahi anō ia ka uru ki roto i ngā paraikete, ka rongo anō ia i tētahi tangata e pātōtō ana i runga i te tatau. Ka pukukino ia. Ka kī i roto i a ia, "Ko wai rā tēnei e whakaoho nei i ahau i tēnei wā o te pō?" Kātahi ia ka haere anō ki te tatau. Kāhore ana manuhiri. Ka tīmata ia ki te māharahara, ka mataku ia, purei ana ia ki tōna moenga, ki waenganui i ōna paraikete takoto ai.

Ā, ka pāhi te tāima, ka rongo ia kua rerekē tōna whira me te mea nei kei roto tētahi tangata i tōna rūma e tiro kau ana ki a ia. Ka huri ia ki te titiro ko wai rā kei reira. Heoi anō, te taumaha hoki o te mea e pēhi iho ana i runga i tōna tinana.

Kore rawa ia e kaha ki te ngāngā. Rite tonu te taumaha ki te taumaha o te hōiho i runga i a ia. Ka mōhio ia he kēhua te mea e pēhi iho nei i runga i a ia. I tōna tino mataku, kāhore ia i kaha ki te hāmama i tōna waha, ki te oreore hoki. Ko tana mahi he īnoi, he whawhai, kia haere atu te mea nei. Ka pēhi tonu iho te mea nei. Kāre e taea e ia te pēhea. Ahakoa whakakaha ia kia makere atu te mea nei, kore rawa e taea. Kua ngoikore katoa tana tinana. Kua rangirua katoa ōna whakaaro. Me pēhea rā?

Ka mea ake hoki ia me kore noa e kite i te kēhua nei, kore rawa ia e kite. Kei te rongo tonu ake ia e taumaha haere ana. Ka mea ia ki te hāparangi, kore rawa e puta te tangi. Kua heke te werawera i a ia. Roa rawa, kātahi anō ia ka rongo e māmā haere ana tana whīra. Kātahi ia ka titiro anō. Ka kite atu ia i te kēhua nei e ngaro haere atu ana ki te pō. Ēngari, kāre i tino mārama tana kite atu. Ngaro katoa tana kanohi i te roroa o ana makawe, e tautau ana i mua i a ia. Ko te mea anake i mōhio atu ia, he koroua taua kēhua. I te ata ka kōrero ia mō tana māuiuitanga i taua pō. Ka kōrerotia mai ki a ia, "Ē, he tika tonu! Kua mate tō tipuna! Nō te pō tonu nei i mate ai." Mōhio tonu ia nā reira te kēhua nei i haere mai ai ki te kuku i a ia. Ko tana tipuna tonu ia.

Tētahi haere i te pō

Nā Kāterina Mataira.

E heke ana te ua. E heke ana ki runga i ngā maunga, ki runga i ngā puke, i ngā rākau o te ngahere, i te huarahi, ki runga hoki ki tētahi whare nohinohi e tū ana i te taha o te huarahi.

Nō te Kaunihera taua whare. He wāhi nohonga mō ngā tāngata e mahi ana i runga i ngā huarahi. Ko ngā mea i roto i tēnei whare he ruarua noa iho; e rua ngā moenga, he tēpu, he kāpata, me ētahi pouaka. He kānara i runga i tētahi o ngā pouaka, he primus i runga i te tēpu, me ētahi kōhua, ētahi pereti, he kapu, me ētahi atu taputapu kai.

Ka puare te tatau o te whare nei, ka hou mai ētahi tāngata tokorua. E wiriwiri ana nga korekē nei i te makariri, kua tino mākū hoki rāua. E kore e roa kua makere ngā kākahu mākū, kua mau ngā tarau, nga hāte maroke. Kātahi rāua ka tīmata ki te mahi kai. Ko tētahi kei te waru rīwai, ko tētahi kei te tahu i te primus.

"Kei hea rā tō tāua hoa?"

Ko Pūrewa tēnei; he koroua, engari he tangata tino kaha ki te mahi. Ka whakahoki atu tōna hoa, ko Pua tōna ingoa, "Aua. Kei waho tonu pea e hurihuri haere ana." He tangata tino mōmona a Pua, ko tōna puku e tautau ana ki waho o tōna tarau, nō te mea e kore e kapi te tātua ō tōna tarau i taua puku nui. Ka kī anō a ia, "Kua tino ngenge ahau i ngā kōrero a tō tāua hoa. Mai rā anō i tōna hokinga mai i Ākarana, he aha te mea, he aha te kōrero, kua taea e ia tētahi mea pai ake."

"Āe. He tika tō kōrero, engari kei te tamariki tonu. Kia pakeketia ka mōhio pea."
"Āe pea. Waiho tēnā. Ko te mea e tino whakatakariri ana ahau, ko te mea, kua tino whakahāwea a ia ki tōna taha Māori. Ki a ia he kino katoa ngā mahi Māori, tae atu ki ngā mahi, ki ngā kupu a ō tātou tipuna Māori. E kī! E kī! Te taurekareka!"

"He tika tō kōrero, engari me pēhea ka taea te whakatika ōna whakaaro?"

Kore rawa a Pua i whakahoki atu, nō te mea, kua puare te tatau, kua hou mai a Rāmeka, tō rāua hoa mahi. He taitama ātaahua te tama nei; he tangata roa, te pai o te tipu. E rere ana te wai i ōna kākahu, kāhore hoki he koti. Kua tino mākū rawa ia.
Ka kī atu a Pūrewa, "E tama! Tō mākū hoki! I hea koe?"

"I haere au ki te ngahere ki te titiro haere. I rongo au i te haunga poaka puihi."
"Kāhore koe i hoki mai ki te tiki kākahu maroke, i te koti hoki, i mua i tō haerenga? Ākuanei ka mate koe i te rewharewha."

Ka kata a Rāmeka. "E tā! Nō te koroua anake tēnā mate, ēhara nō te tangata kaha pēnei i a au nei."

Ka noho puku a Pūrewa.

Muri iho i tā rātou kai, e nohonoho ana rātou i te tēpu, e kōrerorero ana. Ko Pūrewa kei te whakahua.

"Kore rawa kōrua e pōhēhē he iwi e noho ana i tēnei kāinga, i ngā rā o mua. I runga atu nā, he pā nui e tū ana, ā i kō, i te taha o te awa, ko ngā māra a te iwi. Ka haere taua iwi ka hoki mai anō te ngahere ki te awhi i te whenua."

"He aha te take i haere ai te iwi?" Ko Rāmeka tēnei.

Ka whakahoki atu a Pūrewa, "Nō te mea i matemate katoa ngā rangatira i ngā whawhai Pākehā, kāhore he tangata hei ārahi i te iwi. Kua kowhetewhete rātou. Ko ētahi i haere ki te mahi mā ngā Pākehā, ko ētahi i haere ki ō rātou whanaunga i ēra atu takiwa; ko ētahi i matemate, nā te waipiro, nā te mate, nā te ngoikore i patu. Ka toe mai ko tētahi koroua me ana tamariki anake. Ko Whakapiripi te ingoa o te koroua nei, kua tata tonu te hemo. Ka ui atu a ia ki ana tamariki kia noho rātou, kia mate ai ia i te kāinga o ōna tipuna. Nō tōna matenga ka tāpuketia i te maunga rā. Muri iho ka tahuna e ana tamariki te toenga o ngā whare i mua i tō rātou haerenga. Ko te urupā anake te mea e tū tonu ana."

Ka wehi a Pua i ēnei kōrero, kua tirotiro haere ki muri i a ia. Ka kata a Rāmeka, ka mea atu, "E hoa kei te mataku koe?"

"Kāhore au i te mataku, engari he wāhi tapu tēnei. Kia pai ō kōrero."
Ka tino kata rawa a Pua, ka mea atu, "E tama! Mō te aha? He aha kei konei ināianei? He rākau anake. Mā te rakau au e patu?"

"Pokokohua! Meinga pēnā rawa tō whakahīhī, tēnā me haere koe ki te urupā i runga rā. Tēnā pea ka puta mai a Whakapiripi ki te hongi i a koe!"

Kua tino whakatakariri a Pua, engari ka kaha kē atu te kata a Rāmeka, ka kī atu, "Ka pai tēnā. E tino haere ana au. Ka kitea ākuanei ko koe kē te pōrangi. Engari e kore au e haere mō te kore take noa iho. Me peti tāua. Meinga ka tae au ki taua urupā, me utu mai koe e rima pauna ki a au. Mehemea kahore au e tae, māku e utu tēnei moni ki a koe." "Me pēhea au ka mōhio kua tino tae koe? Ākuanei pea ka haere atu koe ki waho noa iho nā hurihuri haere ai, ka hoki mai anō."

"Māku e mau tētahi rākau; nā, ko te wāhi pakaru o te pouaka nā. Me whakakoi tētahi taha. Kia tae au ki te urupā, māku e paopao te rākau nei ki roto i te whenua. Mō te awatea tātou katoa ka haere ai ki te titiro." Kua kitea kei te tino koa a Rāmeka ki te haere. Ka tiro atu a Pua ki a Pūrewa, engari kāhore te koroua e kōrero. Nāwai rā, ka huri atu a Pua ki a Rāmeka, ka mea atu, "Mahi atu e hoa."

I tēnā, ka tū a Rāmeka ki te tiki i ōna hū, i tōna koti, ka pātai, "Me pēhea au ka tae ki te urupā?"

Kātahi anō a Pūrewa ka kōrero. "He taiapa kei runga atu kei te taha o te huarahi. Me whai atu koe i te taiapa. E kore rawa e ngaro te urupā. Kei te tū tonu ngā tekoteko i ngā wāhi i tapuketia ai nga tūpāpaku."

Kua mea a Rāmeka, "Hangahanga noa iho te riro mai o tēnei rima pāuna." Kua puta atu a ia ki te pōuri, e whiowhio haere ana.

Kua mutu kē te ua, engari kei te pupuhi te hau i ngā rākau.

E takoto ana te kohu i te awa. Ko ngā kapua kei te piri tonu ki te rangi; kei te pōuri tonu te whenua. Kei te pai te haere a tō tātou hoa. Kua kitea te taiapa, e eke atu ana ki te puke. Kua waia ōna whatu ki te pōuri; he hangahanga noa iho te haere. Ko ōna whakaaro kei te rima pāuna a Pua; kei te katakata tonu a ia ki a ia. Ka whakaaro ia, 

Kia riro mai taua moni, me tango mai pea e au tētahi o aua hate uiraira rā, mō te haere ki te kanikani ā te Hātarei. Me ētahi hū hou; ngā mea e rua rā ngā kara, pērā i ngā hū o ngā taitama o Ākarana. Whū! Kātahi ngā kōtiro ka minamina mai ki a au'

Ka puta atu ia i tētahi ngahere, ka kite atu ia kua āhua mārama haere; e whata mai ana te marama i muri i ngā kapua. Kua huri ōna whakaaro ināianei ki tana mahi.

Ka pai! E kore e roa kua tae au. Kei runga atu pea te urupā. Āe. Arā e tū mai ana ngā tekoteko. Whū! Engari ko taku ngenge hoki. Te tino tiketike o te wāhi nei. . . Āe, kua tae au. Me noho pea ki te whakangā. Āe . . . ki konei.

Ka noho ia. He tekoteko e tū ana i reira. Ka mea atu a ia.
"Tēnā koe e hoa." Ka whakaaro ano a ia.

Ka pai te āhua o te whenua i te pō . . . Ha! Kua pōuri haere anō. Kei te pupuhi tonu te hau . . . Ha? Kei te pupuhi tonu te hau, engari kāhore e turituri ana! . . . Āe, kei te pupuhi te hau, kei te ruru hoki ngā rākau . . . Engari? . . . Hau! . . . me mahi au i taku mahi, ka hoki ai!

Ka haere atu a Rāmeka ki roto i te urupā, engari, nā te whaiti o te wāhi nei i te tarutaru, i te tataramoa, e kore e kitea he wāhi tūnga. Ka huri atu ia, ka hinga i tētahi puare, ka tū atu, ka haere anō, ka pore i te pū rākau; ka tū anō, ka mania.

Ahakoa te huri a Rāmeka, he rākau e toro mai ana, he tātaramoa e rarapi mai ana.
Kua mataku haere tō tātou hoa; e heke ana te werawera i tōna rae. Ko ng whakaaro ināianei, kua rerekē.

He aha tērā? . . .
Kua mau taku waewae! . . .
He aha tērā? . . .
Kei te toto taku ringa! . . .
He aha tērā? . . .
Auē! . . .
He mea pango! . . .
He aha tērā? . . .
Aue! . . .
He wheua tangata! . . .
He aha tērā? . . .
Paoa te rākau! . . .
Anā, ki konei! . . .
Kia horo! . . .
Paoa te rakau! . . .
He aha tērā? . . .
Kei taku kaki? . . .
Paoa, kia horo! . . .
Paoa! Paoa! Paoa! . . .
Anā. . .
Me tū me hoki, kia horo! . . .
Ha? E kore e taea! . . .
Kei te pupuri tētahi mea i a au! . . .
Tētahi mea mātao . . .
He mea taimaha! . . .
He mea mākū! . . .
Auē . . .
Auē . . .
AUĒ!

Ko Pūrewa rāua ko Pua kei te purei kāri. Ka titiro atu a Pūrewa ki waho, ka mea, "Kua tīmata anō te ua."

"Kei te pēhea rā te haere a tō tāua hoa?"

"Kua roa e ngaro ana ināianei. Meinga e kore e tae mai ākuanei, me haere tāua ki
te rapu."

"Kore rawa au e haere ināianei! Me waiho mō te ata."

"Kua hinga kē pea. Kua whati te waewae, te kakī rānei."

"Nōna tonu te hē ... Ha? ... Whakarongo! . . . Kei te rongo koe?"

"Āe. He tangata e oma ana."

Ka tū rāua, ka oma ki te tatau, engari i mua i tō rāua taenga, kua rere mai te tatau, pakō ana ki te pātū. Kua hinga mai ki roto ko Rameka, kua tīhaehaea tōna kanohi, ōna ringa, ōna waewae, ōna kakahu. E heke ana te toto. Kāhore ōna hū, ōna koti, kua tino mākū anō a ia; e pipiri ana te paru, te rau rākau, ki a ia. E takoto ana ia i te wahi i pore ai ia; arā tonu kua hemo kē.

Ka tangohia e ngā koreke nei ōna kākahu, ka utaina ki te moenga. Ka horoia; ka mina ngā ringa, ngā waewae, te tuarā; ka takaia i te paraikete, ā, nawai rā, kua mahana haere a Rāmeka, kua moe. Nā te kaha mataku o Pūrewa rāua ko Pua, kore rawa raua e kōrero mō tēnei aituā. Ka kī atu a Pūrewa ki tōna hoa, "Me haere koe ki te moe. Māku e tiaki." "Kāo. Māku e tiaki, naku hoki tēnei mahi, nōku te he." Ka heke nga roimata o Pua.

I te awatea, i a Rāmeka e moe tonu ana, ka haere ngā tokorua nei ki te urupā. Kāhore rāua i mōhio he aha te take o tō rāua haere. Heoi anō me haere rāua. Kore rawa rāua e kōrero, engari nō te mea kei te whiti te rā, kāhore rāua e mataku ana.

Nō te taenga, ka tū raua ki te taiapa, ka titiro atu ki roto, ka titiro anō ki a rāua, kātahi ka tīmata ki te kata. Ko Pua e ruru ana i te kaha o tōna kata, e pupuri ana ki tōna puku, e wiriwiri nei i tana kata. Kua hou atu a Pūrewa i te urupā. No tōna hokinga mai, i roto i tōna ringa te koti o Rāmeka, me te rākau. Ko te rākau kei roto tonu i te koti o Rāmeka e titi ana.

Hōiho nati

Nā Te Pahi o Ngāti Porou.

Tērā tētahi pāmu miraka kau, ā, whakatipu hipi hoki kai roto i te rohe o Ngāti Porou. Ia wā e peka ana ngā māpu hipi, kau rānei, ki te pāmu nei moe ai; ō rātau kaiwhiu he Māori. Taka rawa ki tētahi ahiahi, ka peka atu ētahi kaiwhiu hipi me tā rāua māpu ki te rapa wāhi moe mō rāua, ā, he taiapa hoki hai tūnga mō ā rāua hipi. Ngā whare patu i tērā wā i Tokomaru, ā, i Wharekahika hoki.

Ngā tāngata nei he whanaunga anō nō te hunga nāna te pāmu nei. Kātahi tētahi o ngā tāngata nei ka karanga ake ki te wahine o te whare, "E Mere tēnā koe, nei te mīti hipi hai hapa ma tātau. I kite iho au he pūhā pororua kai roto i te iāri e tipu ana. Māku e kato, ka mau mai ai kia kōhuatia e koe, anei hoki ētahi kūmara reka mauroa."

"Kia ora rawa atu kōrua mō tēnā whakaaro, kua pau tonu hoki tā mātau mīti, me ngā kumara hoki."

"He aha tēnā e tū mai nā i roto i tā kōrua māpu hipi, he punua kau, he hōiho rānei?" Kātahi te hepara nei ka karanga mai, "E, he punua hōiho nāti hai kai mā ā māua kurī." I tērā kōrero, ka haere a Mere ki te mātaki i te punua hōiho nei, ka karanga atu, "E Hau, kaua e patua te punua nā. Hōmai māku e whāngai hai mōkai mā taku tamaiti, me kore noa pea e tipu hai hōiho tōtika."
"E Mere, ehara i te momo tōtika. He nāti. Moumou ākuanei tō taima ki te
whakatipu i a ia."

"Auatu, waiho mai kia ora ana."

Ka ahiahi, ka haere a Mere ki te whare kau, kua tae tonu hoki ki te wā miraka, ka mauria e ia te punua hōiho nei, ka hoatu he miraka māna. Ka mutu ka horoia ki te wai, ā, tuia ana he kawa pēke mō te kararehe nei, ka mauria ki tō rātau kāinga. Kātahi ka tapaia e tana tama te hōiho nei ko Kurī Mōri. Taka tonu ai a Kurī Mōri i te taha o ngā punua kau. Ka tae ki te wā whāngai i ngā punua kau, ka karanga a Mere, "Kurī Mōri, haramai ki te kai miraka māu." Ā, ka oma mai ki te paepae kai. Nāwai rā, ka tino rata te hōiho nei, ā, ka ātaahua hoki.

I ētahi wiki i muri mai, ka peka atu anō a Hau rāua ko tōna hoa ki te pāmu nei, ka mīharo ki te pai o tā rāua kai kurī, i hoatu rā mā te tamaiti a Mere.

"Ka pai hoki tō hōiho e tama, ko wai tana ingoa?"

"E, ko Kurī Morī. Kia mōhio au ki te haere hōiho, ka haere au mā runga i a ia, kia kite i aku tīpuna."

"E tama, tērā anō e tae te kai kuri nā?"

"Āpōpō kōrua ka kite, nui atu te mahi e oti i a ia."

I ngā rangi katoa te mahi a te tamaiti nei he whāngai, he parāihe, he horoi, he mirimiri i tōna hōiho, ā, ka tino rata rawa atu. I ētahi wā ka utaina ia e tōna pāpā ki runga i tōna hōiho. Ka tae ki te wā e mōhio ai te tamaiti nei ki te haere hōiho, ka tukua mai e tōna tipuna te tērā o tōna tuahine mōna. Tuitui whakairoiro katoa ngā pakipaki o tēnā tera, me te paraire hou tae noa ki te whakapuru.

I tētahi rangi, ka takatū ngā matua me te tamaiti nei, ki te haere kia kite i nga tīpuna, tekau māero pea te tawhiti o tō rāua kāinga. Ka puta ki te rori nui, pai atu te haere a Kurī Morī, engari nō te tūtakitanga ki ētahi o ngā hoa o ana matua, ka tū ki te ringaringa, ka tū anō hoki a Kurī Morī kore rawa e panuku. Me mahi nui, me parete, ā, kātahi anō te hōiho nei ka haere. Ka tūtaki he tangata, ka tū anō te hōiho nei. Ka tae he kēti ka peka, nāwai rā, ka ngenge te rangatira i te kipakipatanga, i te patunga i tōna hōiho, ā, ka tukua te kai nei a te roimata. He mea pārete rawa te hōiho nei ka tutuki tā ratau haere e.

E rua ngā rā ki reira, ka takatū rātau ki te hoki mai ki tō rātau kainga. Ka tū ngā taringa o Kurī Morī ki te hoki mai ki te wā kāinga, kore e pekapeka, ā, tae noa mai ki tō rātau kāinga.
He nui ngā mahi i oti i a ia, ahakoa he hōiho nāti noa iho. He terapēke pou, pātene, waea mō ngā taiapa, he karawhāea i ngā kai mā ngā tāngata, kararehe hoki, tōtō peka mō te kāinga. He hōiho haere ki te tirotiro i ngā hipi me ngā kau; haere ki te mahi kai moana. Te huhua noa iho o ngā mahi i oti i tēnei hōiho nāti.

He hōiho nāti anake te hōiho ka ora i te hau, ā, i te pou taiapa, ahakoa ngaro tōna rangatira mō te wiki, ki te hoki mai ia e tū tonu ana tōna hōiho nāti.

He pūrākau huarākau

Nā Hōri Mahue o Te Tairāwhiti.

Ko tēnei kōrero, i rongo au ki a Wīkī Hauā e kōrero ana i tētahi huihuinga o mātau. Ko tēnei tangata, nō Whakapaurangi, wāhi o te Tairāwhiti, kei te riu o te wai e karangatia nei ko te Matā. He wai tēnei, i heke mai i ngā pae maunga kei uta, ka kohi haere mai i ngā wai ririki o ngā kokoru, ka tūtaki ki te wai heke o Mangaōporo, ka awhi, ka toha atu i konā ko Waiapū wai, puta rawa ki te moana i te urunga o te rā, i Rangitukia. Ko te pūrākau tēnei.

Tērā tētahi tangata ahuwhenua, he mahi pāmu tana mahi. He nui ngā momo kararehe ki a ia, he kau miraka, he poaka, he hipi. He nui hoki te tamariki ki a ia, nā reira, ka whakakaha ia ki te whakatipu kai mā ngā kararehe, kia nui ai te hua e puta, hei oranga mōna, me tana whānau. Kātahi ka onokia e ia ngā momo kai katoa - te tōnapi, kānga, paukena, me ētahi atu taru whai tikanga, hei whāngai i ana kararehe.

I te wā o te hōtoke, ka tīmata te taupoki i te whenua, tae rawa ake ki te kōanga, kua ngohengohe te oneone, kua tika mō te makamaka i ngā kākano. Ka huri ki te raumati, kua hanake ngā pihi, ā, kei te taha anō hoki e whai ake ana ngā taru. Ko te mahi i tēnā wā, he ngaki i ngā māra, kia pai ai, kia wātea ai te tipu o ngā kai. Heoi, kua tae ki te wā hei hauhaketanga, kua kitea atu e ia te hua o tana ahuwhenua.

Kua tae tēnei ki te raumati, ki te wā e kaha rawa ai te wera o te rā. Ka tahuri ia ki te whawhati kānga, ka tari ki rō whata, i ngā tōnapi ki rō whare. Ka toe ko ngā paukena hei mauranga māna ki te wāhi e tata ai te whāngai atu ki ngā poaka. Rokohanga ko te rarahi o te paukena, whakatakariri ana tērā. I te taumaha tonu o tēnei mahi ki te hikihiki i ngā paukena nei, ka tae mai te ngenge ki a ia, hei aha, ka whakakaha tonu ia kia oti rawa i a ia.

I te kaha tonu o te wera, ka tau te rūhā ki runga ki te tinana, ka tae mai te maroke ki te korokoro. Ka puta te whakaaro, me haere ia ki te kai huarākau hei whakamākūkū i tana waha. Kei tua atu o te māra, ngā huarākau, he āporo, he pītiti, me ētahi atu huarākau papai. Ka tae atu ia ki ngā rākau nei, ka tīmata te kai pītiti, ko ērā hoki ngā mea kua maoa. Te reka o te pītiti! Ka kai ia, ā, ka ngata te hiahia, kātahi ka whakatau ki raro ki te whakangā, takoto rawa ki raro.

I a ia e takoto ana, ka titiro whakarunga ia ki ngā pītiti e tautau mai ana i runga, te ātaahua ki te titiro atu, te ngohe. te pūwhero o te huarākau. I a ia e titiro atu ana, ka whakaaro ia, "Kāore i te tika te waihangatanga a te Kaihanga i ngā kai hōmai e Ia ki tēnei ao, hei kai mā te tangata. Inā ngā pītiti nei, te reka ki te kai, engari ka hangaia mai kia pēnei rawa anō te paku. Tēnā ko ngā paukena e takoto mai rā i te māra, te porokawa noa iho, ka hangaia mai kia pērā rawa te rahi, kore ana e taea e te tangata kotahi te hiki."

Ka roa ia e whakaaro pēnei ana ka tae mai te mate moe ki a ia. Te rawe hoki o te marumaru o ngā rākau, ka reka rawa atu te takoto. Ka moe ia. E moe ana ia, ka pupuhi te hau, ka tīmata ngā rākau ki te rūrū, me te takataka iho o te huarākau. I tētahi takanga, hāngai tonu ki runga i tana rae te pītiti, pakaru ana tērā ki runga i tana konohi. I reira, tumeke ana te ohonga ake o te tangata nei, ohomauri ana te pekenga ki runga.

"E hika! he aha tēnei."

Ka rere te ringa ki te konohi, e tāpia ana te pītiti i runga.

"Ā, koia rā, i mahara au ko au te mea mōhio ake i te Kaihanga. He tikanga katoa kei Āna mahi. Mehemea hoki i waihangatia e Ia te pītiti kia rite ki ngā paukena e takoto mai rā i taku māra te rahi, ē, tērā anō au e ora i tēnei rā?"

About this resource

This resource is no longer in print. You may be able to find it in the resource room in your kura. 

Taumata: Taumata 6, Taumata 7, Taumata 8
Kaupapa: Rārangi Pukapuka
Kohinga: Te Wharekura

Add to kete

Add to collection

Download resources

Materials that come with this resource: