He matakite taku hoa

Nā Kāterina Mataira

Ko Mere Ārihi te ingoa o taku tino hoa. He matakite a ia engari, tua atu o tōna whānau, ko ahau anake kei te mōhio. Koinei tā māua tino muna, kāre hoki a Mere Ārihi e pīrangi kia mōhio te tangata he matakite a ia. 

"He aha ai?" taku pātai atu.  

"Nā te mea ka uaua aku mahi katoa," te whakautu mai a Mere.  

Nō whea taku mōhio he matakite a ia? Me kī pēnei ahau, nā tōna āhua matakite taku whānau e ora tonu nei i nāianei. 

Nō tērā tau tonu a Mere ka haramai ki tō mātau kura. E ai ki taku kuia he whanaunga tata tonu māua engari kāre anō kia pērā rawa taku mōhio ki ngā whakapapa. 

Heoi anō, i te taenga mai o Mere ki tō mātau kura, mīharo pai mātau katoa ki a ia. Ahakoa he aha te pātai a tō mātau kaiako ka taea e Mere te whakahoki. 

Tino matatau a ia ki ngā mahi kura katoa tae atu ki ngā hākinakina. Ko ia te tino toa o te tākaro pāpāpāoro. Ko te tīma whiwhi i a Mere te tīma toa i ngā wā katoa. Otirā, tino whakamīharo ahau ki a Mere ārahi, taku pīrangi hoki kia rite ahau ki a ia. Nā tērā ahau i whakapiri atu ai ki a ia. Ko ahau te waimarie! Te rawe hoki o āna mea katoa - ana kākahu, ana hū, ana pukapuka, ana taputapu, me tana hōmai i aua mea ki a au inā pīrangi ahau. Ko te tino painga, he kōtata o māua whare, ka pai taku haere atu ki a ia, me tana haramai ki a au. 

E whā marama pea, muri mai o te taenga mai o Mere i patu mai te waea. Nā taku matua i whakatau atu.  

"Ko tō hoa," tāna ki a au me tana hōmai i te kawereo,  

"Ko Mere."  

"Kia ora Mere." 

"E Tai, ka pai koe ki te haramai ki taku whare mō tētahi wā poto? 

He take nui tāku ki a koe." "He aha te take?" 

"Kāre pai te kōrero runga waea." 

Tere tonu taku oma tika atu ki te whare o Mere. 

"He aha kē te take nei?" taku pātai. 

"E haere ana koutou ko tō whānau ki whea āpōpō?" 

"Ki taku mōhio e haere ana mātau ki te huritau o taku tipuna kuia. Ka waru tekau tau tana pakeke." 

"Āwhea koutou ka haere?" 

"Aua ... kia mutu pea te mahi a pāpā." 

"Mā whea koutou haere ai?" 

"Ha . . . mā te ara matua tonu pea. Koirā te huarahi e haere ai mātau i ngā wā hokihoki atu ki taku tipuna kuia." 

"Aue ... me aha?" te kī a Mere. 

"Me aha te aha?" Kua āhua ohorere ahau. 

"E Tai. . . nō nākuanei tonu ka puta mai tētahi pohewa ki a au." 

"He aha te pohewa?" 

"He momo whakaahua i roto i tō hinengaro." 

"Pēnei ki te moemoeā?" 

"Āhua pēnā, engari ko tēnei ehara i te moemoeā. 

I puta mai i a au e hīkoi ana i waho. Heoi anō, ki taku mōhio he aituā tino kino ka puta i runga i te ara matua ākuanei. Nō reira, kāre pai kia haere koutou mā te ara matua." 

I pā mai ki ahau tētahi āhua tino wehi nei, me taku mōhio he pono te kōrero a taku hoa," Me aha ahau?" taku pātai ki a ia. "Koinā te mate," te whakautu mai a Mere ārahi, Kua kore te nuinga o ngā Māori e whakapono ki ēnei āhua. Mena he kaumātua ahau āe pea, engari nā te mea kei te tamariki tonu ahau, kore rawa atu. Pēhea ō mātua? E whakapono ana rāua ki ēnei tū āhua, kāre rānei?" 

"Aua . . . kāre anō ahau kia rongo ki a rāua e kōrero ana mō tēnei tū āhua." 

"Ka pehea ina riro mā ōku mātua e kōrero? Ka aro mai ō mātua kāre rānei? " 

"Aua . . . engari pai kē atu tēnā i te kore noa iho. Kei te mōhio ō mātua ki tō pohewa?" 

"Ae . . . kua waia kē rāua ki tēnei āhua ōku. Nā rāua i kī mai kia waea atu ahau ki a koe." 

"Kāti... me haere tāua ki a rāua i nāia tonu nei." 

I tōku hokinga atu ki te kāinga i haere tahi mātau ko Mere Ārihi me ōna mātua. E tatari mai ana ōku mātua, naku hoki i waea atu me te kī he tino take tā ngā mātua o Mere Ārihi ki a rāua. I waihotia atu e māua ko taku hoa rātau ki a rātau. 

"Haere koe ki te whakarite i ō kākahu mō tā tātau haere āpōpō," te kī mai a taku kōkā. Tata pau rawa te rua hāora kātahi anō taku kōkā ka karanga mai ki a au kia haere atu māua. E noho ana rātau ki te inu tī. He inu anō hoki i reira mā māua ko Mere me te keke panana a taku kōkā. Tino toa taku kōkā ki te mahi keke panana. Otirā, nā te āhua pea o taku kanohi me te rongo mai a taku matua e tino āwangawanga tonu ana ahau, i huri mai ia ki a au me te kī, "Kei te pai kōtiro, kua kore tātau e haere āpōpō. Hei te awatea o te Rā Horoi tātau haere ai i runga i te waka rererangi." 

I tō mātau taunga atu ki te papa rererangi o te hau kāinga e tatari mai ana a Pāpā Hati ki te kawe i a mātau ki tō mātau marae. 

Ka mutu te hui rawe, ko tērā. I tae mai te katoa o te whānau, tae atu ki a rātau i rāwahi e noho ana. Kātahi anō ahau ka tūtaki ki aku taina, aku tuākana i pakeke mai i Ahiteiria, i Āmerika, i Hapāni hoki. Āhua whakamā mātau ki a mātau i te tīmatatanga engari kāre i roa kua tino hoahoa mātau ki a mātau. Nā taku mōhio ki te kōrero Māori i whaiwhai mai aku whanaunga o rāwahi i a au me te whakamahi i a au ki te kōrero. He pai anō hoki te whakarongo ki a Kereana e kōrero Hapāni ana. 

Nō te taenga mai o tō mātau tipuna kuia ki te marae i hui atu mātau ko ana mokopuna katoa me tā mātau tākoha ki a ia. Kua tae mai noa atu tana kōrero ki te whānau, "Kaua koutou e hoko tāonga māku," tana kī. Kotahi te tākoha e pīrangi ana ahau. Kia kōrero mai, kia waiata mai aku mokopuna ki a au, i roto i te reo o ngā tīpuna.” 

Mahi nui tērā te whakaako i ngā waiata ki te katoa o ngā mokopuna, tae atu ki a rātau o tāwāhi, engari nō tō mātau tūnga i roto i te wharenui ki te waiata, kotahi rau, whā tekau mā rima mātau katoa. Mōhio mātau i tino reka ā mātau waiata ki tō mātau tipuna kuia nō te mea i a mātau e waiata ana e māturuturu ana ōna roimata. 

"Koinei te tākoha o ngā tākoha katoa," tana kī. Tino rawe tērā hui. Otirā, nō te mutunga o ngā mahi whakawhāiti i te wharekai i taua pō i haere ahau ki te rapu i aku mātua. I te wharenui rāua. Tau atu ana ahau ki tō mātau moenga ka hopu mai a pāpā i taku ringa. E pānui ana a Māmā i ngā kōrero o te nūpepa. 

"E whā ngā motukā i tūtuki i te ara matua i te pōahiahi o nanahi nei. I mauria ngā tāngata katoa kite hōhipera engari kaore tētahi mea kotahi o rātau i ora mai. Kei te kimihia tonuhia ngā whanaunga tata o ētahi. Kaore anō kia kitea e ngā pirihimana nō wai te hē." 

I a au e whakarite ana i ahau mō te moe kotahi te whakaaro i roto i tōku hinengaro, "Taku waimarie he matakite taku tino hoa a Mere Ārihi!" 

Moehau

Nā Kāterina Mataira

E tū ana a Ānaru i te onepū o te whanga o Kōhatuhatu, e tiro kau ana ki te waka hī ika o tana matua, e haruru atu ana ki waho o te moana. Kua kotahi wiki rātau ko tana pāpā, a Hati, tana matua kēkē, a Matiu, me tana tuakana, a Whare, e noho puni ana i te whanga o Kōhatuhatu. Ia rā he hī ika te mahi. Pai tonu ki a Ānaru te hī ika engari ko tana tino hiahia i tēnei rā, ko te hīkoi atu ki te tihi o Moehau, te maunga teitei o taua takiwā. 

Nō taua pō tonu, tana rongo kōrero mō taua maunga, me te tipuna rongonui o Te Arawa, a Tama-te-kapua. Nā Matiu ngā kōrero. 

"He maunga tapu a Moehau ki te iwi o Te Arawa, nā te mea kei reira te rua kōiwi o Tama-te-kapua." 

"He aha kē te mahi a Te Arawa i tēnei takiwā?" te pātai a Ānaru. 

"E tama, he iwi nekeneke ngā tīpuna i taua wā. E kī ana te kōrero, āhua roa tonu a Tama-te-kapua e noho ana i Harataunga. Nā wai rā ka neke atu ki te taha hauāuru o Moehau noho ai, ā, mate noa." 

Nō te ata a Ānaru ka whakahua i tana hiahia haere ki te tihi o Moehau. 

"Ko tāua e haere," tana ui atu ki a Whare. 

"Ehara!" te whakahoki mai a Whare, "Kei kainga ahau e te kēhua!" 

"E pai ana kia haere ahau ko au anake?" te pātai a Ānaru ki ōna mātua. 

"E tama, heoi anō tāu ko te whakarite tika i a koe. Haere me tō ngākau iti. Kia tae atu koe ki reira me mihi atu koe ki a Tama-te-kapua. He paku karakia hei whai atu ka pai noa iho. Engari me hoki mai koe i mua o te tōnga o te rā! Hei reira ka tere heke te kohu. Inā mau koe i te kohu, ka tino ngaro koe!" 

"Ka riro rānei i te tūrehu!" te whakatoi mai a Whare. 

Tōtara-reia

E tama, kia kaua koe e wareware. Kei taua ngahere rā, kei Tōtara-reia, te rua kōiwi o ō tīpuna.  

Tumeke pai ana a Herewini. He aha hoki te tikanga e hoki mai nei ngā kōrero a Pāpā Koroua ki a ia i nāianei, aua kōrero i whāngaihia ki ōna taringa i a ia e tamariki ana. 

He wāhi tino ātaahua taua ngahere, me te mea nei i āta whakatakotohia ngā toka, ngā otaota me ngā rākau kia tino āhuareka ki te karu tangata. He horowai hoki kei reira engari ahakoa tō rongo ki te rere o te wai e kore e kitea nā te mea kei raro kē i te whenua ngā awa e rere ana. Kei reira, kei Tōtara-reia ō tīpuna o te ao kōhatu e takoto ana. He wāhi tino ātaahua. 

Ko Pāpā Koroua anake i kōrero pērā. Atu i a ia, kotahi te kōrero a ngā pākeke ki ngā tamariki, "He wāhi tino tapu, te ngahere rā. Kaua koutou e haere ki reira!" 

Āe hoki, te whakaaro o Herewini, nā tana tapu kua whakarērea noa atu a Tōtara-reia e te whānau. Mai i te taenga mai o ngā mihingare, he urupā kē tō te whānau, tērā e tū ana i te taha o te whare karakia. He aha rā te tikanga e hoki mai nei ngā kōrero a Pāpā Koroua, koia kua tekau tau kē e takoto ana i te urupā. 

Ko Herewini anake i tana kāinga i taua wā. Kua haere kē ana mātua ki rāwāhi. Kīhai a Herewini i haere nā te mea ko ia te tino toa o tō rātau tīma whutupaoro o te kura, he tino whawhai anō hoki tā rātau i taua wiki. 

"Ka pai koe ki a koe anake?" te ui mai a tana kōkā. 

"Hai e mā ... kua pakeke nei ahau, kia pātai mai koe i tēnā pātai." 

Pai tonu tana noho ko ia anake engari nō te hokihoki mai o ngā kōrero a tana tipuna koroua kua pā mai tētahi āhua rere kē ki a ia me tana whakaaro anō, he aha kē tēnei āhua. 

He mahi uaua tērā, te moe i taua pō. Tana roa e moe hurihuri ana ka maranga a ia me te whakaaro, pai kē atu taku haere ki te mātakitaki ataata. Tau ana ōna waewae ki te whāriki... aue taukuri e ... he paku pūkohu i mua i a ia me tētahi ura rākau e tū ana i roto. He tangata i runga ake o taua uru rākau e tungatunga mai ana ki a ia. Ka miri a Herewini i onā whatu me te whakaaro ... he aha kē tēnei? 

I reira tonu ka ngaro taua pohewa.  

"He moemoeā noa iho," te whakahua a Herewini ki te pō. 

Ao ake te rā kāore a ia i whakaaro anō mō taua āhua, engari tae mai te pō, i tana haerenga ki te moe, ka puta anō taua kohu me te uru rākau me te tangata rā. E tungatunga mai ana anō te ringa o taua tangata. Ai... he tohu pea tēnei, te whakaaro o Herewini. Nā tērā ka tangi tana waea ki a Matiu, te tungāne o tana kōkā, me tana kōrero atu mō tana pohewa.  

"E tama, kei te kaingia koe e te kēhua," te whakautu mai a Matiu." Tēnā, pīrangi haramai koe ki a au?" 

Kīhai a Herewini i pīrangi kia whakaaro tana matua kēkē kei te mataku a ia," Kāore ... kei te pai ahau, engari me aha te mea nei?" 

"Inā tika o karakia o te pō e kore ēnā tū āhua e pā mai ki a koe. Kia tika tō karakia. Mōhio koe ki ngā karakia.  

"I taua pō i mātua karakia a Herewini i ngā karakia katoa i ākona mai e tana tipuna koroua ki a ia. Kua whakarerea noa atu e ia aua karakia i roto i ngā tau, kua kore hoki tana ngākau e tino whakapono ki aua karakia. Kotahi anō tana atua o taua wā, arā, ko te tākaro whutupaoro. Hāunga tērā, i tēnei pō, koia tērā e karakia haere ana, e rui haere ana hoki i tana taiwhanga moe i te wai. 

A ... autaia ... tino reka te moe a Herewini, engari tae mai te ata hāpara kua puta anō taua pohewa rā, te pūkohu, te uru rākau me te tangata e tungatunga mai rā ki a ia. I tērā ka maranga a Herewini me te whakaaro he take nui tēnei... me aro atu ia. 

Nā ka kuhu a ia i ōna kākahu ka puta ki waho. Kāore tonu a ia e mōhio e haere ana a ia ki whea, otirā ko te āhua nei he hunga anō i tana taha, e ārahi haere ana i a ia. I whai atu a ia i te huarahi mō tētahi wā, kātahi ka peke taiapa ki waenga pārae. Nā te pōuri tino kore nei a ia e mōhio i whea a ia e haere ana. Ahakoa tērā kore rawa atu te mataku me te wehi e pā mai ki a ia. E āhua tohe mai ana tana hinengaro me te ki, tō heahea, tō pōrangi... e haere matakāpō nei koe i te pō. 

Hei aha māna, kua tau kē tana ngākau ki tēnei haere ahakoa tana kore mōhio he aha te tikanga o taua haere. Kōkiri ana te haeata i te paerangi, kātahi anō a Herewini ka paku kite atu kua tata a ia ki te ngahere. 

E tū tata mai ana tētahi uru rākau tōtara ... ko te uru rākau i roto i tana pohewa. He taiapa i muri o taua uru rākau me te pōuriuri o te ngahere i tua atu. Kotahi te whakaaro i puta mai ki te hinengaro o Herewini... ko Tōtara-reia tērā ... ko te urupā o aku tīpuna o te ao kōhatu. 

I reira ka hoki mai anō ngā kōrero whakatūpato a ngā koroua me ngā kuia, "He wāhi tino tapu tērā, kaua koutou e haere ki reirā." 

Nā, kua tīmata a Herewini ki te tautohe anō ki a ia, he aha taku mahi i kōnei... kua tino pōrangi ahau ... me hoki ahau me haere tonu rānei? I huri tonu a Herewini ki te hoki engari kore rawa atu ōna waewae e neke. Ka uru mai hoki ki tana hinengaro te kōrero ... he tino take tēnei... he tino mahi kei mua i a koe ... haere tonu. Nā tērā ka piki taiapa a Herewini, ka haere tika atu ki roto i te mātotoru o te ngahere. 

Aue... taukuri e... kātahi anō te mea tino mīharo rawa atu. Koia, koia taua wāhi i kōrerotia rā e tana tipuna. E tūtū ana ngā rākau me ngā toka me ngā pū wīwī me ngā otaota katoa me te mea nei i āta whakatōhia kia āhuareka ai ki te tirohanga tangata. 

E haumiri mai ana i ōna taringa, ko te tangi o te tāheke me te horowai. Ka whai haere ōna whatu i te tangi o te wai, ka tau ki tētahi pari kātahi anō ka tuhia e ngā hihi o te haeata. Pūhanahana mai ana taua pari me te wai e tāheke ana he mea hopu i ngā tae o Uenuku kia tiwhana mai te kōpere. Engari kāore he awa. Ngaro tika ana ngā wai o taua horowai ki ngā rua me ngā tomo i te kōpū o te whenua. 

I a ia e whakamīharo ana ki taua wāhi, ka pā mai te matangi ki tana kiri, he mea whakaoho i a ia, tohu mai hoki kia tirotiro haere tonu a ia. I roto i te hīnātore kātahi a ia ka kite atu i tētahi rua e hāmama mai ana. I konei, ka pā mai te whakaaro kia tino tūpato tana haere. 

Ka whakatata atu a Herewini ki taua rua. Ai ... aue ... he pārihirihi tērā e takoto mai rā, he wheua kōiwi hoki e putu haere ana. Ko te toka, te tatau o taua rua e takoto ana i te taha. Nā wai hoki tērā mahi? Te rahi o tērā toka, mā te tīma arewhana rawa e neke. Heoi anō, kua mārama ki a Herewini te take i tōia mai a ia ki te wāhi tapu nei. I reira tonu ka maringi mai te kupu karakia i tana waha me tana mōhio ehara nāna aua kupu. 

I a ia e hoki ana ki te kāinga kotahi te kōrero i roto i tana hinengaro ... haere ki te awa, haere ki te wai pure o ō tīpuna ... haere ki te awa ruku ai ... kia ngahoro ngā tapu kei runga i a koe. 

I te putanga mai o Herewini i te awa, e tū mai ana a Āperehama, te tino koroheke o te whānau. "E tama, he aha kē tēnā mahi āhau? Kātahi anō au ka kite i te tangata e ruku ana i te Hōtoke. Haere ki te kuhu kākahu ka haramai ki a au.” 

Tae rawa ki te poupoutanga o te rā e noho ana a Herewini i mua i ngā koroua o te marae i te whare o Āperehama. Kua mutu tana kōrero mō ngā āhuatanga o taua pō, kua pau hoki ngā pātai a ngā korokē rā. 

Nā wai rā ka tū a Āperehama ka kī, "E tama, tēnei au e mihi nei ki a koe mōu i tohungia e ngā mātua tīpuna mō tēnei mahi. Ka tika hoki... nō te ure tārewa nei koe.Nāhau e mōhio ai tātau kua tūkinotia te rua kōiwi o ngā tīpuna. Kāti rā ... kua tutuki te wāhi i hōmai rātau māhau e mahi. Waiho mai mā mātau e whakaoti." 

E ai ki ngā kōrero nā Āperehama tonu i whakahoki te pārihirihi rā me ngā wheua kōiwi ki te rua. Ko tētahi kōrero e kī ana nā taua koroua anō hoki i tō te toka rā ki te waha o te rua. Mā wai e whakahē? Waihoki a Herewini, mai tērā wā ki nāianei tino reka nei tana moe i te pō. 

He ngākau pono he mataaho kōataata. 

A - K

A

ara matua   main highway 
ataata   video 
ata hāpara   before dawn 
atiru   clouds threatening wind and rain 
autaia   well done!   

 

H  

haeata   dawn 
hākinakina   sports 
hamumu   mutter 
haumiri   caress 
heahea   stupid 
hihi   rays 
hinātore   hazy light 
horowai   waterfall 
hunga   company of persons   

 

K

kaiwaka   threatening clouds 
karu   eye 
kawereo   telephone 
kōkiri   rise 
kōpere   rainbow 
koroheke   elder 
korokē   old men 
kurae   headland 

M – P 

M

māhorahora   wide, open, clear 
mamaru   dark bank of clouds 
muna   secret 
mārakerake   exposed to view 
matakāpō   blind 
matakite   clairvoyant 
māturuturu   trickle in drops 

 

N

nukuao   sheltered spot 

 

P

pae maunga   mountain range 
paenaena   sun bathed 
paerangi   horizon 
pākiwaha   boasting 
pāpāpāoro   touch rugby 
pārihirihi   skull 
pātaritari   challenging 
pekanga   branch path 
pohewa   vision 
pokorua   hollow 
pono   true 
pouta   appear suddenly 
pūhanahana   bathed in light 
pūkorokoro   gathered up in folds 
purata   sparkling 
pūtake   base 

R - WH

R

rāhui   rendered tapu & forbidding entry 
rawe   becoming 
rere whakatetonga   extending southward 
rorowhio   loud rustling noise 
rua koiwi   cave 
ruarua   few 

 

T

taiwhanga moe   bedroom 
tanumanga   burial 
tapapahu   huddled up 
tihi   summit, peak 
tiro makutu   stare 
tiwhana   curve 
tohe   argue 
tuhi whakaahua   sketches 
tūkōrehu   fog 
tungatunga   beckon 
tungou   nod 
tūtuki   crash 

 

U

ure tārewa   unbroken male line 
uru rākau   copse 

  

W

waia   accustomed 
warea   rendered unconscious 

 

WH

whakapiri   draw close to 
whakarērea   abandoned 
whakatau   answer 
whāki   disclose 
whanga   bay