Te Wharekura 48

Hinekura, he taniwha

Nā Irihāpeti Walters nō Te Aitanga a Hauiti
Na So'otanga Tuifao te pikitia

Ko Hinekura he taniwha nō tō mātou awa o Uawa. I tētahi ata ka karanga taku kuia ki a au, "Haere koe ki waho ka titiro mehemea kei te koma a Hinekura i ōna makawe." 

Ka haere ahau ki waho, ka titiro au. Titiro atu ki tērā taha o te awa, kāhore au e kite atu i a Hinekura i runga i ōna toka. Ko hoki mai au ka kī atu ki tōku tipuna, "E Kui, kāhore a Hinekura i te koma i ōna makawe." 

Ka mea mai taku kuia, "Ā, ka pai tēnā." 

Ā, ka roa noa ka karanga mai ia ki a au, "Haere noa koe ki te mātaki kia kite mehemea a Hinekura kei te koma i ōna makawe." Ka haere au ki te mātaki. 

Kāhore a Hinekura i te koma i ōna makawe. E toru wa i haere ai au ki te titiro, ā, kua karanga ahau ki taku kuia, "Arā kē a Hinekura e koma ana i ōna makawe." 

Ko karanga mai te kuia ki a au, "Karangahia ngā tamariki tāne kia haramai, kia tonoa e au kia haere ki te tiki ngā kuku kei runga i ngā toka o Hinekura." 

Ki te noho hoki a Hinekura i rō wai, ka toromi ngā tāngata e haere ana ki te mahi kuku. Nō reira kua puta a ia ki waho, kua haere ngā tamariki tāne. Nō reira ka karanga au i ngā tamariki tāne, ka haere rātou. Ka haere ki te rapu kuku i runga i ngā toka a Hinekura. Ka mutu, ka whakahoki mai ki te kāinga. I mua atu i tēnā, e mōhio ana ahau ki ngā tamariki tāne i haere i reira, ka mutu ka aituā, nō te kore e whanga kia puta rā noa a Hinekura ki waho. 

Toi me ngā matawai o Taranaki 

Ko Wi Reihana rāua ko Mina Reihana ngā kaikōrero 
Nā Gus Hunter te pikitia

I ngā wā o mua e noho ana he taniwha i ngā awa katoa o Taranaki. Ko Toi tōna ingoa. He taniwha tino mōhū ia. Nātemea he taniwha tino mōhū ia, ka panapana e ia ngā mokopuna a Kiwa ki waho o ngā awa e haere ana ia. Ki a Toi mōna anake tēnei whenua. 

Ia tau, ia tau, ka pāhake haere tōna tinana. Ka tino takamori tana haere. He tino pai ki a Toi te moe. 

I tētehi wā i a ia e moe ana, ka tere ia. I tōna ohonga ake, ka kite ia kua teo kē ia ki tētehi one tāhua, i roto i te wai o Kaupokonui. 

Ka kite atu ana ia i ngā mokopuna a Kiwa e marutata mai ana. Nōtemea kāhore ia e tae ki te wai, e āhua maroke ana tōna tinana. 

Kātahi ka whakaaro ia ki tāna mahi mōhū. Me mutu rā tāna mahi mōhū ki ngā mokopuna a Kiwa, ka waimarie pea ia. Kua tata hoki mō te wā ki te hoki ki te wāhi taakae mai ai ia. 

I te roa ana o ngā rā, me ngā pō e teo ana, ka pā mai tētehi āhuatanga ki a ia, pēnei tonu e moe nanu ana ia. Kua māmā katoa tana tinana. 

I tōna ohanga i te ata pō, e tautere ana ia i roto i te awa, engari kāhore tēnei te awa o Kaupokonui. Ko te awa kē o Kapuni. Ka titiro ana ki ngā mokopuna a Kiwa e kaukau ana, e mātakitaki ana i te ātaahua o te whenua. 

I te kaha o tana koa, ka hāpaia e ia tōna upoko ki runga. E kite atu ana ia i a Taranaki e tū ana i raro i ngā Pukeao. 

Kātahi ka ohorere ana ia, nātemea kei te tangi a Taranaki. Ka pōuri a Toi. Kātahi ka hāmama, "Nāwai i whakamamae te tupuna nei? Ko wai te taurekareka e whakatangi i a Taranaki?" 

Kātahi rā ka rongo atu ana te reo o Taranaki e paoro mai ana. " Tihei! Whakarongo mai! Titiro mai! I nā poi morimoria koe e te wai o Kaupokonui, ko tērā te wai i ahu atu i taku karu mauī. Ko ngā roimata o te aroaroā me te muru ēnā. Ināianei e kautere ana koe i roto i te wai o Kapuni, ngā roimata o te aroha me te manawa reka i ahu atu i taku karu matau. Kua tae ki te wā e hoki ai e koe ki te wāhi taakae mai ai e koe. Haere koe. Haria atu e koe ngā taonga o te oranga kia mōhio ai e koe ki a mātou o konei." 

Maringi ana nga roimata o Toi. He roimata hari, he roimata koa. Hūpeke ake ana ki waho i te wai. E titiro ana ki te whenua ātaahua. Ka poroporoaki atu ki a Taranaki. 

Ka huri a Toi ki te moana, ki te aranui a Kiwa, e whio haere ana tōna hiku. Mau ana te whakaaro ki a Toi me ngā kōrero a te tupuna maunga a Taranaki mō tēnei mea mō te aroha, me te manawa reka, me tāna kī anō, 'kua aroha ahau ki āku teina o Te Moana Nui a Kiwa'. 

Tuna – te kaitiaki

Nā Kingi Ihaka
Nā Caroline Campbell te pikitia

Ko tētahi o ngā kaitiaki o te iwi e noho ana i Te Kao, he tuna. E noho ana a ia ki roto i te awa o reira, otirā te Awa Poka, ko tērā hoki te ingoa o te awa e rere ana, mai Te Onerahi ki uta, tae noa ki Tangoake ki te tai. 

Ko te ingoa o tēnei tuna, kaitiaki, ko Taniwha. Kīhai i tino mārama ngā kōrero mō tēnei tupuna o Te Aupōuri me te tikanga i whakaingoatia a ia ko Taniwha. Engari, i roto i ngā kōrero a ētahi, te take i huangia ai te tuna nei ko Taniwha, nā te mā o tōna tuarā me tētahi o ōna kanohi. 

Ko te āhua o tēnei tuna ōrite ana ki ētahi atu tuna e kitea ana mai i ngā awa katoa o te motu. Engari ko tōna rerekētanga, ko te tuarā me te kanohi. Kīhai i mangu, pēnei ngā tuna Māori e kitea ana i wāhi kē. 

Tuarua he tuna tino nui. Rahi atu tōna roa. He ingoa tūturu anō tōna. Me whakahua e ngā kaumātua, engari kua ngaro tērā ingoa ināianei. 

I ngā rā horoi o ērā wā, he rā nui tērā mō ngā wāhine me ō rātou tamariki mokopuna hoki. Hāunga anō mō te horoi i ngā kākahu engari hei wā kōrero mō ngā wāhine, tēnā anō me te ngau tuarā i a rātou kīhai i reira. Me te tūtaki anō tētahi ki tētahi. 

I te atatū, kua haere ngā wāhine ki te taha o te Awa Poka ki reira rātou whakatikatika ai ngā kākahu mō te horoi. 

Nā te mahana o te wai kua hou atu ngā wāhine ki roto. Noho ai i runga i ētahi kōhatu, whakatakoto ai i ngā kākahu paru, kua āta mirimiringia ki te hopi i mua atu i te mekemekenga. Kia pēnei hoki kua tino hukahuka te wai. 

Ko tēnei momo hopi he hopi o ērā wā, ā, ko te ingoa ko 'taniwha' anō. Kīhai i kakara pēnei i ngā hopi o nāianei. Engari he hopi pai mō te whakamā kākahu paru. Ko ngā hukahuka e teretere haere ana i runga i te awa, ngā mea hei whakaoho ake i a Taniwha mai tōna moenga i tētahi puta i roto i te wai hōhonu. 

Ahakoa te tini o ngā tāngata kua kaukau i roto i te Awa Poka, i taku mōhio horekau anō te tangata kotahi i toromi. Te take pea, nā te aroha o Taniwha ki ana mōkai, ngā tamariki o Te Aupōuri. 

I te wā e horoi ana ngā wāhine i ngā kākahu, e tākaro ana ngā tamariki, ā, e kaukau ana hoki i roto i te awa, nā te mātatoru o ngā huka i runga i te wai, kīhai rātou e kite ana i a Taniwha e kaukau ana i ō rātou taha. Pēnā tētahi o ngā tamariki ka raruraru pēnei i te toromi nei, kua āta haere atu a Taniwha kua ārahi atu i tērā ki te parenga o te awa. He pōhēhē ana ngā tamariki ko tētahi anō o rātou te tangata i whakaneke i tērā kua tata toromi. E kore hoki rātou e tino kite mārama i roto i te wai, nā tō rātou tini, nā te koropupū, hukahuka o te wai i a rātou. Engari ki raro i ēnei hukahuka a Taniwha e tiaki ana i a rātou. Ka nui te tini o ngā tamariki kua mauria e Taniwha i runga i tōna tuarā ki ngā parenga o te awa. 

E kore ngā tāngata o Te Kao e kai tuna mai te Awa Poka. Nā tō rātou aroha atu ki a Taniwha, ko ia hoki te tino kaitiaki o te iwi, ā, e kore rātou e pai ki te kai i ana uri. 

Ahakoa e kore ngā wāhine o Te Kao ināianei e horoi kākahu ana mā ringa i te awa, ētahi o rātou e haere tonu ana, pēnā he rā mahana, me te hopi taniwha ki te awa whakahukahuka ai. Ā, kia teretere haere te hukahuka, kua kite rātou i tētahi momo tuna, kotahi anō ōna kanohi he mā, me te tuarā hoki he mā katoa, e kau ake ana i te awa, e rapu ana i ngā tamariki hei hoa tākaro mōna. 

Ētahi kaitiaki 

Ētahi kaitiaki o te rohe o te Whānau a Apanui

Nā Roka Paora

Ko ngā kōrero mō ngā kaitiaki o tōku rohe he rongo kōrero noa. Kāore kē ahau i kite, engari kai te mahara tonu ngā kaumātua o nāianei ki ngā kaitiaki o mua. 

He aha te kaitiaki? Noho ai te kaitiaki i hea? He aha ngā tikanga e pā ana ki te kaitiaki? 

Ko ngā kaitiaki o te moana he whai, he pioke, ā, he kōmā te kara. Tiaki ai ēnei ika i ngā toka kuku a tēnā hapū, a tēnā hapū o tēnei rohe. Ko te nuinga o ngā kaitiaki toka kuku, he whai. Ina haere te tangata ki te ruku kuku, me mōhio tonu ki ngā tikanga. Anei aua tikanga. 

• Kaua e poka noa. 
• Mauria he kete hou, kaua ko ngā kete kai o te kāinga. 
• Kaua te wahine mate marama e ruku i ngā toka kuku. 
• Kaua e hāparangi i te wā e ruku kuku ana. 
• Kaua te rāwaho e poka noa ki te ruku i aua toka. 
• Me haere anō i te taha o te tangata whenua. 
• Kore rawa te tamariki e whakaaetia kia ruku kuku, kai hīanga haere, kai hāparangi rānei, ā, ka aituā. 

Ko te nuinga o ngā kairuku kuku o mua, he wāhine. Ko rātou ngā tautāwhi i ā rātou whānau. I ēnei rā, ko ngā tāne ngā kairuku kuku. 

Ki te hunga mōhio ki ngā tikanga, ka puta ana te kaitiaki, arā, te whai, ka āta āia atu mā te kete, ka wātea noa te toka mō te ruku. Engari ko te hunga takahi tikanga, ka takarure mai te whai, ā, ahakoa marino te moana, ka puta ohorere he ngaru, ka whiua atu te tangata hara i te toka kuku. 

Kua mōhio nei ahau ki ngā tikanga e pā ana ki te kaitiaki o ngā toka kuku, ka hoki aku mahara ki te wā i a au e haere tonu ana ki te kura tuarua. I haere māua ko taku tungāne ki te ruku kuku. Tino timu te tai, mārama ana te takere o te moana, ā, kore kē nei he ngaru. He tata noa mai te toka kuku nei ki te tāhuna. I tae noa ake te wai ki ō māua hope. Ko au i piki ki runga i te toka pupuri ai i tā māua pēke. Ko taku tungāne i te muru i ngā kuku. Mōhio rawa ake, kua porowhiua ahau e tētahi ngaru ki rō wai. Kāore māua i kite whai, kāore māua i kite pioke. Nō muri noa nei ka mōhio ahau kaua e huri tō tuarā ki te au o te moana. I pērā ahau, i te huri taku tuarā ki te au o te moana. Tērā pea koinei anō tētahi o ngā tikanga e pā ana ki ngā kaitiaki o te moana. 

Nā, ko te kaitiaki pioke, me tino mātau te tangata ki ngā tikanga. I rongo ahau i tētahi kōrero mō tētahi wahine i ngaua e te pioke, ā, mate rawa, nōtemea i herea e ia tana kete ki tana hope mai i tētahi pū harakeke tapu. Ko ia anake i aituā. Kāore kē ētahi atu o ngā wāhine ruku i raruraru. 

He kaitiaki anō o te tuawhenua. He kurī a ētahi rohe, he ruru a ētahi. He tokomaha tonu ngā tāngata o tēnei wā kai te tiaki tonutia e te ruru. Inā hoki mai te whānau i a rātou hāereere i te pō, ā, ka tata atu ki te kāinga, ka puta te ruru ki te ārahi atu i a rātou ki te whare. Engari te kurī, kua kore noa ngā whānau o nāianei e mātau ana. I rongo kōrero ahau — kāore kē tēnei kaitiaki e āta kitea ana. Ma te konihi i ō waewae e mōhiotia ai ko te kurī kaitiaki tērā. 

Kāti i konei. Noho ora mai te hunga mā koutou nei ēnei kōrero. 

Te rua taniwha a Awatere

Nā tētahi tamaiti nō Te Araroa

I puta tēnei tuhinga i roto i Te Wharekura 24, i te tau 1974. 

Ko tōku kāinga kei Te Tairāwhiti. Ko Te Araroa te ingoa o tōku kāinga. Ko tēnei taone kei te pūtake o tētahi maunga, ko Te Whetūmatarau te ingoa. He tino ātaahua tēnei taone. I nga pari e puāwai ana nga pohutukawa. I te taha raki, ko tētahi awa e tapaia nei ko Awatere. Ko tēnei awa he tino wehiwehi. E ki ana o mātou tipuna, he rua taniwha. 

I ngā rā o mua, ko tētahi iwi e noho ana i runga i tēnei maunga, i a Te Whetūmatarau. Ka whānau mai te tamaiti a te rangatira o taua pā, he tāne, engari he tino ngārara tonu te ahua. No te whanautanga o tenei tamaiti, ka pouri te rangatira, ā, ka maukino ia i tana tamaiti. 

Ka pouri hoki te tamaiti i te maukino a tōna pāpā i a ia, ka mea ia ki te toromi i a ia anō. Ka mea ia ki te iwi, "Kāhore i ahau te raruraru i pēnei ai tōku āhua. Notemea kua maukinotia ahau e koutou, ka haere atu ahau i a koutou. Ko tāku kupu tēnei ki a koutou. "Mehemea ka kite koutou kei te paruparu te wai o Awatere, ahakoa e whiti ana te rā, ka mōhio ai koutou kei te haerēre ahau. Kaua koutou e haere tata mai ki te awa i taua wā, kei mate koutou." 

Katahi ka peke tonu te tamaiti nei ki ro wai, ngaro tonu atu. Ka tino pouri te iwi. Ia rā, ia rā, ka haere tana pāpā ki te awa nei ki te karanga i tana tamaiti. Heoi anō, kāore i puta mai. Tae noa ki tētahi wā, ka paruparu te wai o Awatere, ahakoa kei te whiti tonu te rā. Ka oma nga tāngata katoa ki Toto i te pā noho ai. I mōhio rātou kei te haerēre te tamaiti i rō wai. 

Ka huri nga tau, ka mate te rangatira me tōna iwi katoa, a, ka tipu ake he iwi anō. Ka mahi pāmu rātou i nga taha o tēnei awa. I reira anō tētahi tangata ko Haki tōna ingoa. Tokorua ana tamariki, ko Mere te ingoa o te kōtiro, I tētahi wā, ka haere te kōtiro nei kī te kaukau, a, ka mau ia e te taniwha nei. 

Ka oma haere atu ona hoa ki te kainga, ka korero atu. Ka haere mai nga tāngata katoa ki te mātakitaki i te wai. He paruparu. Kātahi ka mōhio rātou kua riro a Mere e te taniwha. I muri iho ka heke haere te wai. Kāore te tai e eke ana ki tēnei wāhi, engari i nga rā e haerēre ana te taniwha, ka piki te wai. Tae noa ki tēnei wā, ka pēnei te āhua o tēnei awa.  

Ko te ture o to mātou kāinga kia kore ai te tangata e kaukau i tēnei awa, i Te Rua Taniwha a Awatere. 

Mō te kaitiaki

Nā Tame Hawea
Nā Caroline Campbell te pikitia

He maha ngā kōrero mō ngā kaitiaki Māori. Ko ētahi kōrero he pai, ko ētahi kōrero kāhore e tino pai. Pēnei nā ko ētahi kōrero e kī ana ka huri tonu mai ngā kaitiaki ki te patu tangata. Ko te pātai, "He aha te kaitiaki?" Ehara hei kukume mai i a koe kei tukia koe e te motokā, kei takahia rānei e te hōiho, kei toromi rānei i te wai, ērā mea, engari, kei reira a ia mō te wā e huri atu ai koe ki te whai i a ia. Ahakoa ko wai te tangata, he kaitiaki tonu tōna. E kī ana te Pākehā "he anahera tiaki." Tērā momo kaitiaki anō tērā. Heoi anō, e kaha ana ngā kaitiaki i te wā o te mākutu, o te kaitangata. 

Nō te taenga mai o tētahi mana i runga ake i tō tātou, ka patua haeretia te āhua ki ō tātou kaitiaki me tō tātou mana. Ka āhua ngaro tērā mea ki a tātou. Ā, i runga hoki i te ngoikoretanga, kua manakore, kei hea hoki te wāhi hei whakaputa ake i ngā kōrero mō ngā kaitiaki. 

Ka huri ake au ki tōku iwi tonu. Ka hoki tāua ki roto i tō tāua hītori. Ko te pātai, "He aha te kaitiaki?" Ko ngā kaitiaki e rongonuitia ana, ko ngā manu, ngā kararehe, ngā rākau, ngā maunga, ngā awa. Ko ērā nga kaitiaki o te ao Māori. Mehemea kāhore rātou, kei whea tātou? I roto i ētahi o ō mātou kaitiaki, he tīrairaka. Ka uru mai ana ki rō whare, ka āhua āwangawanga ētahi, engari ka mea ngā mātua, "Waiho noiho, he kaitiaki tēnā, he tohu." 

He manu anō tōku kaitiaki. He pākura. Ka rongohia e tangi haere ana i te pō. Nā, he tohu tēnā ki a mātou. Pēnā ka tūpono tana rere ki runga tonu i tō whare, he tohu aituā tēnā ki te whānau. Engari i akohia mātou e ō mātou koroua ki te karakia whakataha. Engari me karakia wawe tonu i mua i te mutunga o te tangi o taua kaitiaki. Ki te kore hoki, ka tūpono taua aituā. Kāhore he aukati. 

Ka hoki anō ahau ki te pātai a ētahi, "I hea ō koutou kaitiaki i te wā i murua ai ō koutou whenua, i patua ai koutou?" Ā, i reira tonu rā, kāore kē hoki te kaitiaki e māwehe atu i a koe. Ko tāna mahi he ārahi, he tohutohu, he āwhina i nga mahara, i ngā whakaaro, ki te ara tika, ki te ara pai. 

I te ope taua ka haere ki te pakanga, ka haere te tohunga i mua o taua ope me te karakia haere ki te kaitiaki. Ā, kei muri te ope taua e whai atu ana. Nā tērā te kōrero, te amorangi ki mua, ko te hāpai ō ki muri. 

Nā, hei whakamutu, ka huri ahau ki te kōrero mō tōku kaitiaki ināianei. I te wā i uru ahau ki te whakapono Karaitiana ka noho ko te Karaiti tōku kaitiaki. Kei te paipera ētahi kōrero e mea ana, 'Koia anō te aroha o te Atua ki te ao, e hōmai ana e Ia tāna tama kotahi kia kāhore ai e ngaro te tangata e whakapono ana ki a ia, engari kia whiwhi ai ki te oranga tonutanga.' 

He maha ngā tau e haere ana ahau i roto i tēnei hīkoi, ā, i kitea e ahau e pūmau ana a Te Karaiti. Ehara tēnei i te kōrero whakaiti mō ōku kaitiaki Māori, nōtemea ka noho tonu ērā hei wāhi nui tonu i roto i ōku whakaaro. Engari pērā me ētahi atu anō o ngai tāua, kua kitea e ahau te aroha me te pono me te kaha hoki o tēnei kaitiaki a te Karaiti. 

Kaitiaki

Nā Kura Wehipeihana

He kaitiaki tō tēnā, tō tēnā. He mea pai, hei whakatūpato i te tangata. He kaitiaki oranga tangata, he matakite, he whakatūpato i te tangata. Mō tātau te Māori, ō tātau kaitiaki he maha. He poaka, he kurī, he tuna, he manu, he ruru ētahi. Rite tonu ki te anahera nā Te Atua nei i hōmai hei tiaki i a tātau. Kāore tātau e mōhio no hea. Nō neherā, nō rātou mā nō ō tātau tīpuna. 

He kēhua, he kaitiaki rānei? 

Tā māua haere he whakamōhio atu, he tono ki taku kuia, kei te hiahia māua ki te moe i a māua. Whakaaea pai noa iho mai a ia. "Tāhau e pīrangi ai kei te pai. He tangata hūmarire, he tangata kaha ki te mahi, māhau e atawhai tēnei tangata aroha ki a koe. Mahia mai ngā moenga. Anā a ia ki te rūma o mua moe ai," tana kōrero. Ā kāti, ko taua rūma, hāngai atu ki tō mātau urupā. Ko waia kē mātau. Ko māua ko taku kuia ki roto i te rūma tua atu i te kīhini. Mahia e au ngā moenga. 

Nō te roanga ake o te pō, ka haere mātau ki te moe. I taua pō, ka maranga mai taku kuia, ka haere māua ki te wharepaku o waho. Ka tangitangi mai ngā ruru, e whā rawa. Ka kī taku tīpuna, "E whā rawa. Te mea tuawhā, he manuhiri nā tāua. Ngā mea e toru kai te tiaki i a tāua, kai te pai tāua." 

Kāore au i āro ake ki ana kōrero i taua wā. Ka hoki māua ki rō whare. Ka haere te wā, ka karanga ake a ia, "Kai te kainga ahau e te kēhua. Tikina tō hoa ki roto ki tō tāua rūma, i runga i tērā moenga." 

Ka haere au ki te tiki, ā, ka kōrero atu i ngā kōrero. "Kai te pai, he kaitiaki tēnā nōku. Kaua e māharahara. Kai te pai. Ki te kite koe, he mea pai. He whakatūpato kai konei a ia kai te tiaki i ahau." Ka whakamōhio atu ki taku kuia. 

I a māua i Te Rāhui marae i Tikitiki, i tētahi tangihanga, ka rongo māua i te ruru nei e tangitangi ana. I te matenga o tōna kōkā, ka kite au e noho ana i waho, i runga i te wini. Taku kītanga atu ki taku hoa, ko tāna whakautu mai, "Kai te pai, he tangata haere, ko taku kōkā kai i a koe ināianei." I kua mate tōna kōkā. He kaitiaki, he whakatūpato i te whānau o tēnei rohe. 

Te kupu nei a te kaitiaki 

I haere māua ko tētahi wahine ko Topsy te ingoa ki te whakatūtū Kōhanga Reo mō ngā mokopuna i roto i te rohe o Wairarapa. Te tono mai ki a māua kia whitu ngā Kōhanga Reo, ā, e rua marama te wā. Pō, ao, koinei tā māua mahi. Tētahi ki Frasertown, e rua ki Papawai, tētahi ki Carterton, e toru ki Te Oreore. He hui, he hui i ngā wā katoa. 

I tētahi o ngā hui, ka pātai tētahi kuia, "He tapu ā tātau mokopuna. He tapu tēnei kupu a te kaitiaki. He aha koutou i tapa ai te ingoa ko 'Kaitiaki', pēhea kē a kaiāwhina, a kaiako rānei?" 

Ko taku pīrangi mā taku hoa e whakahoki. Ka kī mai a ia, "Kāore, māhau e whakahoki." 

Ka noho puku ahau. Nō te roanga ake, anei taku whakahoki. 

"He tika tō kōrero e kui, he tapu tēnei kupu a te kaitiaki. He tapu anō ā tātau mokopuna. Kai te mōhio tēnā, tēnā, he kaitiaki tōna.  

Mehemea he kurī, he manu, he poaka, e mōhio ana. He mea ngaro ki tēnā, ki tēnā. Nā reira, ka tapaina e mātau he Kaitiaki. Nā Te Atua te mokopuna i hōmai ki a tātau hai manaaki, hai tiaki mā tātau. Nō reira he tapu ngā mokopuna, he tapu te kupu nei a Kaitiaki. Ka kī mai taua kuia, "Kai te tika e hine, he tapu ā tātau mokopuna." 

A – K

A 

anahera tiaki guardian angel 

aranui pathway 

aroaoā sorrowful 

K  

Karaiti Christ 

Karaitiana Christian, Christianity 

karakia whakataha prayer of warding off 

kautere float along, floating 

koma ōna makawe combing her hair 

koropupu boiling, bubbling 

M – P 

M

mātaki look, gaze, observe 

māmā light (of weight) 

manawareka fulfilment 

marutata close, nearby 

marutata near, close by 

moe nanu troubled sleep 

mōhū selfish 

morimori embrace, touch, feel 

muru confiscate 

O

one tāhua sand bar 

ope taua war party 

P

pāhake, pākeke grown up, aged 

pākura a type of shag 

parenga bank of stream or river 

R - WH

T

takamori slow (of movements) 

tautere float, floating 

toromi drown 

teo stranded 

Te Oreore Masterton 

U

Uawa Tolaga Bay 

W

wāhi taake a place whence one has come from 

wehiwehi dangerous, scary