Te Wharekura 45

Ka tae ki te wā hoatu he ingoa mō ngā takere o te waka. Ko tā te ao Māori hoki, kia mau ki te ingoa o tētahi tīpuna. I whakaaro ahau me haere tika taku tono ki aku mātua kēkē kia whakaaetia mai ngā ingoa o aku tipuna mō ngā takere. Ko taku tipuna a Whareāhuru Gilbert te takere tāne, ko taku kuia a Pūrewa Tahiwi te takere wahine. Ko te hui whakaingoa i tū ki Otaki i te whare karakia o Rangiātea, i te rohe o Ngāti Raukawa. Ko te Raiatea hoki he ingoa i heke mai i Te Moana Nui a Kiwa i te kāinga tūturu e kīia nei, ko Hawaiki. 

Mō Tainui: Ko Hoturoa te rangatira, ko Ngatoroirangi te kaiwhakatere. I ū mai ki Whangaparāoa, kātahi ka hoe atu mā Tauranga Moana ki Hauraki, tau atu ana ki te Whanga o te Waitemata. Kātahi ka tōia i te tuawhenua ki Manukau. Ka rere whaka te uru ki Mōkau. Mai i reira, ka hoki anō ki Kāwhia ū ai. 

Mō Te Arawa: Ko Tama Te Kapua te rangatira. I wehe mai i Hawaiki i te wā o Tainui. I ū mai anō hoki ki Whangaparāoa, kātahi ka tere tapatapa tai atu, ū ana ki Maketu. 

Mātaatua: Ko Toroa tōna rangatira. I ū mai ki Whakatāne. Nō muri mai hoki i a Tainui me Te Arawa. 

Kurahaupō: Ko Ruatea tōna rangatira. I aituā tēnei waka i Rangitahua, pakaru tonu atu. I eke mai a Ruatea me tōna tira ki runga ki a Mataatua. 

Tokomaru: Ko Manaia tōna rangatira. I ū mai hoki ki te taha rāwhiti o Te Moana a Toi te Huatahi. 

Takitimu: Ko Tamatea te rangatira. I tau mai ki Nukutaurua i te takiwā o te kuiti o Te Māhia. I huri haere i te Aotearoa whānui, ū rawa atu i te awa o Wairau i te rohe o Te Taitonga. 

Aotea: Ko Turi tōna rangatira. Ohorere tana hūnuku mai i Hawaiki. I ū mai i te ngutuawa o Whanganui. 

Ētahi atu o ngā waka ko Nukutere, Horouta, Mahuhu, Māmari, Āraiteuru me Te Mamaru. 

I ahau i Pahiātua, ka tino māuiui te tohunga whakairo a Te Rua Kaika. Ko tana hiahia kia mauria mai ngā takere waka nei ki Porirua kia āta kite ai ia i te tīmatatanga o te mahi hanga. Kātahi ka kawea mai e mātau ngā takere ki Porirua ki reira hanga ai. 

Ko te tino mahi he hanga i ngā takere kia rite ki ērā o ngā tīpuna o te ao tawhito. He rite ngā takere o aua waka i ngā tahā wai. Pupuhi ana ngā tapa, ā, ko te taha whakarunga he whāiti. Roa noa mātau e tārei ana, eke rawa ana ki tō te mahi tika. 

Oti rawa ana ngā takere, kātahi ka tahuri ki te tuhi i te takotoranga mō ngā rara. I taua wā, he maha ngā manuhiri i haere mai ki te mātakitaki i tā mātau mahi me te pātai mai hoki me pēhea e taea e mātau te hoe i tēnei waka e rua mita nei te teitei o ōna taha. 

Nāku i whakamārama atu, "Ehara tēnei i te waka hoe, engari he waka rā, kia riro ai mā te hau kē e whakatere ki te moana. E whai ana mātau i ngā tapuae o ngā tīpuna me ō rātau mōhio mō te mahi whakatere i te moana." 

I taua wā tonu, ka tae mai te reta a Francis Cowan he tangata nō Tahiti. I te tau 1956 nāna nei i hanga tētahi waka i te rākau inanga. Ko te ingoa o taua waka ko Tahiti Nui. I rere atu taua waka mai Tahiti ki te takutai o Chile. I kī mai hoki tana reta mo tana moemoeā kia rere atu he waka takere rua mai i Tahiti ki Aotearoa. Nōna ka tae mai ki Tāmaki Makaurau, ka rongo mō tā mātau mahi. Ka pupū ake te hiahia kia whai wāhi mai ia ki tā mātau kaupapa. I whakaaturia e au taua reta ki taku matua ki a Arohanui Gilbert, o Ngāti Raukawa. 

Kātahi ka whakaritea e au kia hanake a Francis kia kōrerorero tahi rāua ko taku matua. He mokopuna a Francis nā Tamatea Tautu, te kīngi whakamutunga o Raiatea. I haere hoki ahau ki te mau i taku take ki ngā kaumātua o Tūhoe na rātau nei ngā rākau, ki te whakamārama atu me whai tonu a Hawaiki Nui i te kawa, me te huarahi o te hekenga mai o Te Arawa me Tainui. Ko te take kei te takoto ināianei, ko te tāpae atu i te waka ki a Francis kia rere tuatahi mai i Tahiti ki Aotearoa nei. I tāpaea tēnei taonga ki a ia i te hui nui i Maraeroa. Nō muri mai, nō te taenga ki Tahiti kātahi ka hoatu ko Hawaiki Nui hei ingoa mō te waka. 

Nō te mārama o Tīhema, i te tau o te whitu tekau mā iwa, i whakaritea kia hui ahau ki a Arthur Meihana me Pita Iraia ki te inoi mō ētahi rākau mai i Whirinaki, hei hanga i tētahi waka rua nei ōna takere. He mema rāua nō te Poari Kaitiaki o Tūhoe. I whakamārama atu ahau ki te kaupapa he hanga waka, hei haerenga atu mai i Aotearoa ki Rarotonga, ki Tahiti, ki te whakamātau mēnā i reremoana kōpikopiko atu ō tātau mātua Māori ki ngā moutere. 

Ko te tōtara te rākau i hiahiatia, a, māku tonu e titiro ko tēhea. Ahakoa he tauhou ahau ki tēnei momo mahi, engari i mōhio pono tonu ahau, ngā tohu o te rākau tika. Mau tonu ahau ki ngā tohutohu a aku kaiako i kī mai rā ki ahau, kaua e tīkina ngā rākau tata ki te taunga o te huka, i ngā rākau rānei kei ngā taha tāheke e tipu ana. Pakari kē atu te tinana o ngā rākau kei te tipu i ngā whārua. 

Ko ngā rākau kua mate haere, ka tipuria te upoko e te kiekie, me te rātā. He nui ngā rākau pēnei i kitea e mātau. Ko ngā mahi tūkino rākau a te paihamu i whakaaturia mai e ngā kaitiaki ngahere. Ko ēnei ngārara ngā hoariri mō ngā uri a Tāne Mahuta. 

I kimi hoki mātau i ngā rākau mātotoru ngā kiri. Koia nei hoki ngā mea kua pakari hei hanga waka. Ko te tohu o ngā tōtara kiri tūpuhi, he wahie ngohengohe rawa mō te mahi waka. I tirohia e mātau ngā pakiaka. Ko te tohu o te pakiaka pēpē, he rākau mate kua puare kē a roto, kua kainga e te pirau. 

E rima rā mātau e kimi rākau ana. Nātemea e rua anake ngā rākau i whakaaetia mai e rātau, kia tika tonu taku titiro. Ki te turakina e ahau tētahi rākau puare katoa a roto he mea pirau hoki, e kore e taea e ahau te hanga waka. Nō reira kia tika tonu taku titiro rākau. 

I te rā whakamutunga, ka kitea e ahau nga rākau tika mō taku waka. Rua tekau noa iho ngā whātinga i waenganui i ēnei rākau. 

I mea atu hoki ahau ki ngā kaitiaki rākau, "Ko ēnei ngā rākau." 

Tika tonu tērā. Te tino papai hoki o ēnei rākau. 

I te tau 1981, ka mauria e mātau ngā takere nei ki Papara i Tahiti. Ko ngā mōhiotanga Māori, me ngā mōhiotanga Tahiti, ka hanga i te waka. Nō Tahiti ngā rākau o runga. Te nuinga o ngā kaimahi nō Tahiti. I hanake taku taina, a Kimihia, ki te awhina i a mātau mō te iwa mārama. Nō muri mai i tana hokinga ki Aotearoa, e whitu mārama a Francis me ōna hoa e rua, e tauhere ana i te waka. He rau kokonati ngā taura, i hangaia mai hoki i te Moutere o Raivavae. I whakatau ahau e toru mano ngā puare i pokaina e mātau hai here i ngā rara ki te takere. I hangaia mai hoki e te iwi o Tahiti he whare rākau inanga mō te waka. Ko tā ngā Hāmoa, he whatuwhatu i ētahi whāriki mō ngā pakitara, me ngā whāriki rākau inanga mō te tuanui. 

E ai ki te kōrero, ko Papara te wāhi tūturu o te waka o Nukutere. Nō tō mātau taenga ki Papara, ka kī mai te iwi rā ki a mātau, he uri rātau nō Hoturoa ka hono hoki rātau ki ngā tikanga o Tainui. Mīharo ana tērā. 

No te rua tekau mā whitu o Noema, i te tau 1984 te whakaterenga o Hawaiki Nui. Kāore te rahoraho o runga i katia, he hiahia no Francis kia kite a ia i te pikinga mai o te wai me te taunga o te waka i rō wai. I te rā o te whakaterenga, ka tahuri te iwi o Tahiti ki te whakatohe mo ngā puare wiri kāore i te tino mau te whakapuru, ā, kei te tuku tonu mai kia paratī whakaroto te wai tai Otirā, kāore he raruraru. Ka tōia atu e mātau te waka ki te takiwā o Faa'a ki reira whakamātau ai i a ia.  

Kātahi mātau ka tahuri ki te whakarite ko ēhea ngā mea pai hei mahi i te tokotū. Natemea no konei anake ngā taonga hei hanga i tēnei waka, ka whakaaro a Francis ko ngā rākau inanga ngā mea pai hei hanga i ngā rākaura. Nāna i whakarite kia tekau mā toru putu te roa, ka tāpiri atu i te rākau manga, ka herehere ma te taura kokonati. He rākau inanga anō hoki ngā kotokoto. 

Ko te mahi tuatahi mo te rākau manga, he whakamākūkū ki te wai tai kia kore ai e kainga e tētahi momo noke, kia kore hoki e kinotia e te wai tai. Engari ia, i mua o te whakatinanga o ngā rākau, me ngā tokotū o te waka, i tahuri mātau ki te whāwhā atu ki ngā āhuatanga tawhito mo te hanga i ēnei mea. Na Francis i whakatau me whai mātau i te āhuatanga o ngā rā o Tahiti. I te tīmatanga, i āhua whakahē tonu ahau ki tēnei, ko taku hiahia hoki kia whai mātau i ngā mahinga rā a te Māori. Engari, natemea na mātau tonu i tāpae tēnei waka ki a ia, ka hinga atu mātau ki tāna. 

I hangaia e mātau te tauira o te rā i runga i ngā otaota o te tapatai. Kātahi ka haria nga whātinga o ngā rā ki te iwi o te moutere o Rurutu kia riro ma rātau e whatuwhatu mai i ngā rauhara. No te otinga mai i a rātau, kātahi anō mātau ka āhei ki te whakamātau i te rerenga rā o te waka i te moana. Tekau rawa ngā mārama e whakamātautauria ana te āhua o te waka ki te rere haere i roto i ngā piki me nga heke o Tawhirimātea. Ko te hoe aratika te mea roa ki te whakatikatika. He tohunga ahau mo te hanga waka, he tohunga a Francis mo te whakamau i ngā rā, ngā tokotū, me ngā kotokoto. Engari e rua māua he kūare ki te whakahaere kia tika te toro o te ihu o tēnei mea a te waka.  

Nāwai rā, ka tahuri a Francis ki te hanga i tētahi atu rā. He mea hanga nāna i ngā maramara rā o te ao tahito. I puta pēnei ai te whakaaro ki a ia, na te kore o tētahi atu waka hei pae ārahi mo mātau. Māharahara katoa ia kei whara mātau, ā, pai kē kia mauria anō ētahi atu rā, kia noho māhorahora ai te hinengaro. 

I te tīmatanga i whakaaro mātau kia tokowhitu te rōpū mo te haere. Engari i te wā e whakamātauria ana te āhua o te waka ki te rere moana, ka kitea he nui rawa tēnei. Na Francis tonu i whakatau kia rima ki a ia, mo te rōpū haere. Ko ia hoki ka noho ki te kei, hei kaiārahi, hei tumuaki. Ko ahau hoki me te tangata hei tiaki i ngā rā, te tūmau, me te tangata hopu ika ma te whānau. Ko Greg Terepai ("Ace") Cuthers no te motu o Mangaia, ko Rodo Parau no te moutere o Rurutu o ngā moutere o Tuhaa Pae, me Alex Roper he tangata no Rānana, nga mea i whakaingoatia. 

He wai te kawenga tino taumaha o to mātau waka, kia whiwhi te tangata kotahi i te rua rita i te rā. Ko te tino kai he taro, ta'rua (he momo taro), kūmara, me ngā hua rākau maroke, me ngā hua rākau mata. Ko te kīnaki o ēnei kai he ika. Ko te tikanga mo ngā haerenga roa pēnei i tēnei nei, kia rahi ake ngā waka i to mātau: e rua tekau mā rua mita nei te roa, e rua nei ōna takere, kī tonu ki ōna kawenga, e runa noa iho nga tāngata ka eke ki runga.  

Kotahi tau mātau e whakarite ana i a mātau. I mua o to mātau wehenga mai i Tahiti, ka puta tinihanga te kupu ki te heipū ka hinga atu tētahi o mātau ki te moana, me mārō tonu te rere o te waka. I te wā hoki e whakamātau ana mātau i te rere o te waka, ka kitea he waka uaua tēnei ki te huri mehemea ka hinga tētahi ki rō wai. Rokohanga kāore ā mātau kahokaho whakaora. Me tūpato rā mātau ka tika. 

I a mātau i Raiatea, ka puta ngā kōrero tawhito a ngā kaumātua mō te marae i Taputapuātea me ngā haerenga o ngā tīpuna ki Rarotonga me Aotearoa. Kātahi ka mauria mātau ki Pufau he whanga tawhito tērā i te taha uru o te moutere. I te pō o tō mātau wehenga i Raiatea, ka pikitia e te iwi te puke Temehani ki te tahu i tētahi ahi i runga i te atamira i reira. Ko te hiahia ia o te iwi kia kite ai mātau i te tohu o te ahi hai ārahi i ngā waka rere i te moana. Ki te mau tonu te waenganui o tō mātau waka ki te ahi, ka tae tika atu mātau ki Rarotonga. 

I tino whai ahau kia mōhio ahau ki ngā tikanga a ngā tīpuna mō te whakatere waka ki runga i te moananui whānui. I whakaritea e mātau i Papara, kia oti mārika tō mātau waka i te taha pare atu ki te uru. I akona e mātau te āhuatanga o te noho a nga whetū i te rangi mai i te marama o Hepetema ki te mārama o Pepuere. Koia nei hoki nga marama o te rerenga atu o te waka ki Aotearoa. I tirohia e mātau te āhua o te karawhiu o ngā hau tika i aua marama o te tau. I ngā rima tau o te hangānga o te waka, ka āhua mōhio mātau ki te toro me te takoto o ngā whetū, te rā, me te mārama - te rere o ngā whetū - i runga i te rangi me te tuapae. Ko te whakaaro, ko te marama kī, te wā tika hei wehe atu kia maumahara ai mātau ki te takoto o ngā whetū i te rangi. 

Kei te mōhio hoki mātau inā piki mai te marama, kia mau tonu ki waenganui o ngā pou whakairo o te kei. Kia tika tonu te toro o tō mātau waka i mua o te putanga o ngā kapua ki te rangi. Ko te rua karaka i te ata te wā, ka ki katoa te rangi i te kapua. Mā Francis hoki e whakaatu mai kia piki te marama, i te wā poto i muri mai, ka puta ko Kōpū. Ko te moka o te rā hei tohu, hei reira hoki te kitea a Kōpū e piki ana ki te rangi. 

Inā mau mai a Kōpū, kātahi ka titiro atu ki te Taki o Autahi. Ko Te Ika a Māui e whātoro whakararo ana rā ki te Taki o Autahi i runga i te tuapae o te uru, engari kei te uhi tonu te rangi i te kapua. I herea tētahi raukapakapa hei pupuhi mā te hau, kia mōhio ai mātau te huarahi mai o te hau. Mā konei hoki ka mōhio mātau mēnā kei te tītaha kē te toro o te ihu o tō mātau waka, engari kore rawa i huri te pupuhi o te hau. Engari kia puta ngā kapua inā tae mai te pō, kātahi ka āhua uaua te whakatere o tō mātau waka. Hei ngā wā o te kore whetū, ka makaia tētahi taura roa hei tō haere i muri i te taurapa o te waka. Mēnā ka titaha te haere ki mauī ki matau rānei, mā te toro o te taura e tohu kei te kotiti te waka. Mā tēnei taura me nga raukapakapa tō mātau waka e ārahi, kia puta rānō ngā whetū. Koia nei anake ngā taonga āwhina i tā mātau mahi whakatere i te moana. 

Ko ngā momo waka pēnei i te pahi, e kīkī ana ki te taonga me te rau tangata, ka taea te rere ki runga ki ngā moana tawhiti kē atu i te rua mano kiromita. He maha ngā āwhina o ēnei haerenga tawhiti ki ngā tini moutere e takoto tohatoha nei i Te Moana Nui a Kiwa. E whai ake nei ngā whakamārama mō ngā mōhio o te iwi Māori ki te haere moana kia ū tika ai rātau ki uta. 
 

• Ko te whai i te rerenga atu o te manu mai i te wā kāinga ki ētahi whenua tawhiti. Ko ngā tohu mō tēnei haerenga ka whakatakotoria ki te whenua. 

• Hei ngā pō, ko te taha tiro whetū te taonga tātaki i te tuapae kia 32 ngā wehenga. Ko tā te tohunga whakatere, he tirotiro i ngā whetū i ngā pō kia mau hāngai ki ngā tohu whakaatu i te huarahi ki te whenua hou. Kia piki haere tētahi whetū, ka neke atu i tētahi o ngā tohu, ka whatinga atu ki tētahi o ngā whetū e pātata ana ki ngā tohu. Mā te pēnei ka taea e te kaiwhakatere te waihanga i te huarahi o te ara whetū ki te whenua hou. 

• Inā tae ki te moana, kei reira te tini o ngā tohu o te taiao, hei pupuri i te rere o te waka kia tae tonu ai ki te whenua. Ko tā ngā hau roa, he tākiri i te hotu o te moana. Ko tā te kaiwhakatere he pupuri i te rere a te waka kia mau. Inā ngaro ngā whetū, me mau tonu te rere kia rite te takoto ki te ngāngā o te tai. 

• Ko ngā moutere puia pērā i a Hawai'i, ahakoa kei te 150 kiromita te tawhiti o te tū, e kitea tōna pueru kapua e pōito ana i runga ake i tōna tihi. Ko tēnei tū āhua i hangaia mai e ngā hau roa a Hinepukohurangi inā piki atu ki te tihi o ngā maunga. Kia eke whakarungatia te 92 mita, kotahi tākiri te takahanga o te makariri. Hei konei ka kūtia te haukū kia pakaru whakarunga hei kapua, kia tū teitei ki runga rawa ake i ngā pihipihi o ngā maunga. 

• Mā ngā kapua o te whenua anō hoki e whakaatu mai te takoto o ngā moutere toka pokapoka kei te pāpaku te takoto. Te kaha pāpaku o ēnei moutere, kotahi mita noa iho nei te teitei i te tai pari, kei te rua tekau mita pea te teitei o ngā rākau kokonati uaua nei te kite atu ahakoa kei tekau rānei kei te rua tekau rānei te tawhiti ki mua. Ki ngā mea mātau ki ngā mahi whakatere waka, ka puta ki raro — ki ngā wai pāpaku o te taha moana, ngā tohu o ngā rākau o te whenua — ka whakaatu ki ngā kapua o te rangi. 

• Mā te moana anō hoki e whāki te tata mai o te whenua. Ko ēnei ko te motumotutanga o te rere o ngā ngaru i te whenua, te rerekētanga o te āhua o te moana e whāki mai ana kei te pāpaku haere, te puta o ngā rimurimu, me ngā tāwhaowhao, te kitea atu i ngā momo ika piri ki te takutai, me te puta o ngā aihe. 

• Ko ngā manu hanga kōhanga i ngā paripari ka rere kia tata ki te ono tekau kiromita te tawhiti atu ki te hī i te moana. Hei ngā ahiahi mā te rere o ngā manu e whāki, inā hoki rātau ki ō rātau nohonga.

E toru rā i muri mai i tō mātau wehenga atu i Raiatea, ka pakaru mai te haumātakataka. Ko Francis te kaitirotiro, ko Alex te kaihoe. E rua rawa ngā whati o te tokotū hinga rawa ana ki runga i te whare waka. Inā te nui o ngā ngaru, rite tonu ki ngā maunga teitei, otirā, me tere tonu tā mātau tahuri ki te tōtō mai i te tokotū, me te rā ki waho o te moana kei kaha kē atu te pakaru. I tapahia e mātau ngā taura katoa, kātahi ka tōia mai te rā, me te tokotū. Nā te kaha o te pupuhi o te hau, i uaua ai te kōrero, kei roto kē hoki mātau i ngā ringaringa o Tāwhirimātea me Tangaroa. Kātahi ka tukuna te punga rere o tō mātau waka, ka tatari kia pau ngā riri o te āwhā. E toru nga rā e whanga ana kia tau te moana. I hangaia e mātau he tokotū poto, e rua mita te potonga. I hangaia anō e ahau tētahi atu tokotū mai i ngā toenga. Nā Alex hoki te rā i whakakope, i taea ai e mātau te haere, me te mīharo ki te tere tonu o te rere o tō mātau waka. 

E whitu rā e mau tonu ana te āwhā nei. He moe kinikini anake te mahi i ia rā. Ka pātata atu mātau ki Rarotonga, ka timata te pupū ake o te rekareka. Ko taku hoa wahine a Raipoia i te takutai e tatari mai ana, me te māharahara o ngā whakaaro. Nō muri rawa mai ka kōrero mai ki ahau. I kite mai hoki ia i tā mātau tokotū poto e puta ana, e ngaro ana, i te pāhuka o ngā ngaru. Koirā te rahi o ngā ngaru. 

I pōhiritia mātau i Rarotonga. I puta ngā kōrero mō ō rātau tīpuna whakatere waka o te ao tawhito nō mua kē nei i a mātau. Kātahi mātau ka tahuri ki te whakarite mō te wāhi whakamutunga. Tuatahi, he kimi tokotū hou mō te waka. Kia rawaka hoki ngā wai mō te toru tekau mā ono rā. I ūtaina hoki ētahi kokonati, ētahi miere nō te puihi, ētahi panana maroke, panana torouka, he papaia, me te tini atu o ngā hua o Rarotonga. Ka pau te rua wiki ki Rarotonga, ka ūtaina ēnei taonga ki runga ki te waka, kātahi ka ahu atu ki Aotearoa. 

I wehe atu anō mātau i te pō ki te wāhanga uaua o tēnei haerenga. Nā te nui o te āwhā me te karawhiu o ngā haumātakataka kīhai i taea te māngoingoi ika. Ko te pai kē, i noho maroke a mātau kai i roto i te whare waka. 

Nā wai rā ka pau te kaha o te āwhā. E ono rā i muri i tō mātau wehenga mai i Rarotonga, ka mau mātau i te wāhi o te hau kore, he iti rawa nei tōna pupuhi. I puta ohorere mai tētahi waka mīhini mau taonga ko Te Tiare Moana te ingoa. Te kōrero mai a te rangatira kei te tika tonu te rere o tō mātau waka. I inoi atu ahau inā tae rātau ki Ākarana me tuku atu he kōrero ki aku mātua kei te pai tonu ahau. Nō muri mai ka rongo ahau i haere tika atu tētahi o ngā tāngata o tēnei waka ki Rotorua ki te kōrero ki aku mātua me te whakaatu i ana whakaahua o tō mātau waka i te moana nui. 

I mōhio tonu a Francis na te haukaha te waka i pupuhia whakarunga, a, mamao rawa te kotiti o te waka ki te uru, kua tata kē mātau ki te ākau o te Kermadec. E whā ngā rā tino ngenge nei, e whanga ana mātau kia marino mo te reremoana. Ko te mahi he whakatikatika i ngā taura, he whakamaroke kākahu. Notemea kāore te hau huri, i whakaaro mātau mutu anake te mahi he rere tika atu ki waenganui i te ākau. Kei te huri haere, kei te āta titiro kia kore ai e tūtuki ki ngā toka. Inā puta te hiahia ki a Rodo ki te tū ki te hopu karoro, ko ta Francis me haere tonu mātau. I pōkaia a mātau kai me ngā wai ki roto ki ētahi pūkoro iti, kia ngāwari ai te nekeneke mai i tētahi taha ki tētahi taha, kia ōrite pai ai te takoto o ngā takere. 

Inā tata haere atu matau ki Aotearoa, ka tīmata te puta o te rekareka ki roto ki a mātau. Ka puta mai te tōmairangi, ngā manu, ngā rango, ngā rimurimu me ngā tāwhaowhao. I tētahi pō, ka pā mai tētahi poro rākau ki te hoe ārahi o te waka. Te mutunga mai i te rā i mua o te rā Kirihimete, e ono tekau mā whā rā i muri mai o tō mātau wehenga i Raiatea, ka kite atu mātau i a Aotea. Ko ngā kai o te hākari o te rā o te Kirihimete, e ono ngā paepae o te kākati wai māori, e whā ngā tīni mīti kau, me nga tini pini e toru. I te rā o muri o te Kirihimete, ka tae mātau ki te takiwā o Tūhua, i te rā o muri o tēnā, ka tae mātau ki te moutere o Motiti. 

I ū pai, i tutuki tā mātau haerenga mai. Kua kite mai te ao, te pono o te hekenga mai o ngā mātua tipuna e kīia nei e ngā kōrero tawhito a ngā tīpuna i roto i ngā tikanga me ngā āhuatanga katoa o te Ao Māori. Ko te kaupapa o tā mātau rerenga mai, he haere waka mai i raro i ngā ritenga tata ki ērā o te wā o ngā mātua tipuna. Kia whāwhātia, kia kitea hoki ngā mōhiotanga, ngā uaua, ngā piki me ngā heke, o ngā huarahi i hoea mai e ngā mātua Te Moana Nui a Kiwa. Kāore he pukapuka hei ārahi, mau tonu ki ngā taonga tawhito me ngā mātauranga a ngā tīpuna i heke mai i te Ao Māori, ū ana ki Aotearoa. 

Inā puta te pātai ki ahau nō konei nei, kei whea te tauranga pai mō tātau, ko tāku ki a rātau, tauhou katoa ēnei takutai ki ahau. Pērā tonu i te wā o ngā mātua tīpuna. Kāore hoki mātau i mōhio i tau mai mātau ki te wāhi i tau mai rā ngā mātua tīpuna. 

E rua ngā huarahi hai whāinga mā mātau. Te kuhu tonu atu rānei ki roto ki te whanga o Tauranga, te whakatutuki rānei i tō mātau haerenga. Otirā kāore ngā raruraru i mutu i konei: i puta anō tētahi āwhā. 

E toru rawa ā mātau whakatakanga ki Whangaokena. No muri rawa mai ka whakaaro mātau ko te mea tika kē, ko te tono he reo paoho atu ki Ākarana kia āwhinatia mai mātau - engari kia oti rānō te whakatika i te mīhini paoho. No te taenga atu o te reo ki a rātau, ka tono atu rātau ki Kaitī ki te waka hao ika a Wattie. Mīharo ana mātau i te putanga mai o te waka hao ika nei hei tō i a mātau mai i waho o Wharekahika ki taua whanga. Nō te rā whakamutunga o te tau 1985 i te ahiahi, ka tau tō mātau waka i kō paku atu i te taunga mai o te waka o Tainui i ngā rau tau maha ki muri. Me puta rā te harikoa ka tika, me pēhea atu hoki. I whakamātautauria mātau inā ka whakaterea te waka i te Tairāwhiti, i tino kitea ai te toa me te kaha o ngā mātua tīpuna ki te reremoana mai i Hawaiki ki Aotearoa nei. Mutu anake te āwhina ko te pūmau o ngā whakaaro ki ngā tohutohu, ki ngā mōhio me ngā karakia i heke mai i ō mātua tīpuna kia ū rawa mai rātau i tēnei haerenga roa i whāia nei e rātau. Tihei mauri ora ki te whai ao ki te ao mārama.