Ngā taonga pūoro tāwhito a te Māori 

Nā Hirini Melbourne
Nā Caroline Campbell te pikitia

Tēnei ka koira iho ngā karu ki ngā taonga pūoro o te ao tawhito ka whakaaro ake, he aha rā ngā tangi kai roto i ō rātou poho? He aha hoki ngā kōrero tuku iho a ngā tīpuna mō rātau? Me pēhea te whakapūoro ake i ō rātau reo kia rongo ai ngā taringa o ngā uri whakatipu? 

Ko wēnei wāku pātai mō ngā taonga pūoro i te wā tuatahi i kite au i te Whare Taonga o Tāmaki Makaurau, i te tau 1970. Mau tonu tēnei tūtakinga roto i ōku mahara mō wētahi tau maha tonu. Nā wai ka puāwai ko tēnei waiata mō te taonga pūoro nei te pūtōrino. 

Taku pūtōrino 

nō wai rā ngā ngutu 

hai whakapā ki ōu 

hai puhi i te hauora  

kia rarongoa ai anō tō reo? 

Kai te rongo mai koe 

e Hineraukatauri 

te puhi o te tangi  

hotuhotu mokemoke 

o ngā mōteatea. 

Nā tēnei i oho ake ōku whakaaro mō ngā taonga nei, i tahuri ai ahau ki te rapu i ngā tikanga, i ngā kōrero, i ngā tuhituhi mō Ngā Taonga Pūoro Tawhito a te Māori. 

Te kimi i ngā momo pūoro whakatangitangi  

Ka hoki ngā mahara ki ngā wā i rarongoa ai ēnei momo taonga pūoro i roto i ngā mahi a ngā whānau me ngā hapū, me ngā iwi hoki i ngā wā o neherā. Nō tēnei wā ka rangahau ake i ngā mahi pūoro a ngā mātua tīpuna. 

Otirā, kua roa e rangahau ana, e kōrero ana ki ngā mōrehu kuia, mōrehu koroua o ngā iwi tokomaha, huri noa i Aotearoa. Nā roto i ēnei mahi, kua ora mai anō ētahi o ngā pitopito kōrero mō ngā taonga pūoro o te ao tawhito. Ko ēnei aua pitopito kōrero e whai ake nei. 

Ko tētahi kōrero nui mō ēnei taonga kāore rātau i hangaia hai whakangahau, hai whakapārekareka noa i te tangata. Mō ia taonga, he reo, he kaupapa, he tikanga, he kōrero. Ko te pātai tuatahi: i ahu mai ngā reo tangi o ngā taonga puoro i whea? Ko te whakahoki poto, i ahu mai rā i ngā tangi o Rangi, i ngā tangi o Papatūānuku, i ā rāua uri whakatipu me te whenua e kīia nei ko Aotearoa. Tēnā kia whāia e tātau ētahi o aua kōrero rā. 

A Rangi rāua ko Papa 

Nā Hirini Melbourne

I te tīmatatanga i noho tonu te whānau atua i roto i te pō. Inā hoki kāre anō ngā mātua, ā Rangi me Papa, kia wehea. Ka tipu te hāmumu kōroiroi i waenganui i te whānau atua nā te kōpapa o tā rātau noho. Ka whakaritea me wehe ngā mātua. I te mutunga nā Tānemāhuta i wehe. Ka heke ngā roimata ua o Rangi. Ka kake ko ngā kohu roimata o Papa. 

Ahakoa i wehea ngā mātua, kāore tonu i mutu ngā amuamu a te whānau atua. Ka tipu ko te rui, ko te pakanga i waenga i a rātau. Ka pupuhi ngā hau pūkeri me ngā hau mapu a Tāwhirimātea, ka rarā ngā rau o ngā rākau a Tānemāhuta, ka pupuke ngā ngaru a Tangaroa, ka puta te pao o ngā rākau riri a Tūmatauenga, ka tioro ko ngā reo tangi o Rongomātāne rāua ko Haumietiketike i te mataku. I roto i ngā hoihoi o ngā pakanga, ka puta ko te reo iti pūoro o Hinepūtehue ki te whakarata i ngā riri a ōna pāpā. 

Ko Hinepūtehue he tamāhine nā Tānemāhuta rāua ko Hinerauāmoa. Nāna i hopu ngā hau a Tāwhirimātea ki roto i tōna poho. Kātahi ka huri ia ki te whakarata i ngā tangi a ngā mea tamariki. Nā tēnei mahi a Hinepūtehue, ka puta mai pea ētahi o ngā taonga reo pūoro reka a te Māori. Ko ngā reo pūoro o ngā hue katoa he hūmarie, he ngāwari, ā, he mea whakamenamena i te wairua o te tangata. 

Ngā pūoro i mahia e te hue

Nā Hirini Melbourne
Nā Caroline Campbell ngā pikitia

Te huepuruhau

Ko tētahi taonga hue ko te huepuruhau. He hue nunui tēnei. Ka waiho kia maroke, a, ka tapahi ai i te pito o te kakau. Ka tangoa nga kākano ki waho. Ki te pupuhi koe i te pito puare, kua puta te pūoro o te hau hāmumu. 

Waiata huepuruhau 

Hau ki tua 

hau ki waho 

hau ki roto 

i ahau nei  

hei kawe rangi 

mo te kupu e. 

Te huepuruwai 

Ki te waiho noatia nga kākano ki roto tonu o te hue nui, ka waiho kia maroke, ka taea te āta huri i te hue kia puta ko tētahi pūoro rite tonu ki tētahi wairere. Ko tēnei taonga pūoro he huepuruwai. Anei he waiata māna. 

Waiata huepuruwai 

Māringiringi 

māturuturu 

te ua 

roimata e. 

Te poi āwhiowhio 

Ka taea anō te whakamaroke i ngā hue pakupaku. Ko wēnei ngā momo whakararā a te Māori hai whakarata pēpī, hai whakatangitangi rānei i roto i ngā kanikani whakatautau a ngā wāhine. 

I roto o ētahi iwi he mea whakamahi ngā hue pakupaku hai poi āwhiowhio. Ki te piua te poi nei, ka puta te pūoro manu. Ko wētahi ka rite ki te kū a te kererū, ko ētahi ka rite ki te kōrero a te riroriro, a te mātātā hoki. Ka piua te poi āwhiowhio i te wā tuku i ngā karakia ki a Tāne i mua o te tiki manu o te wao nui hai kai. 

Waiata poi āwhiowhio 

Poi āwhiowhio 

amiorangi 

e kō nei i te wao nui 

tapu ā Tāne 

he reo wairua 

nō ngā manu e. 

Te ororuarangi 

Ko ētahi hue he roa ngā kakau. He pai ēnei hai hanga ororuarangi. Ko tēnei taonga pūoro he rite ki te kōauau, engari ko ngā wenewene noho piri tonu. 

Waiata ororuarangi 

Whakarongo 

ki te reo āio o 

Hinepūtehue 

e ororuarangi nei 

ki te ao. 

Te koauau ponga ihu 

Ko tētahi pūoro hue reo reka ko te kōauau ponga ihu. Ko tēnei, he mea hanga mai i te hue pakupaku. Ka maroke ana te hue ka tapahia te pito o te kakau E rua nga wenewene ki te taha. Ko tōna reo he reo whakamomori, he reo whakamoemoeā, he reo tangi hotuhotu nei. 

Te wao-nui a Tāne 

Te wao-nui a Tāne – ētahi atu reo o ngā taonga pūoro 

Nā Hirini Melbourne
Nā Caroline Campbell ngā pikitia

Ko ngā reo o ētahi o ngā taonga pūoro i ahu mai i ngā tangi o ngā ngārara, o ngā manu, o ngā wai, o ngā rākau me ngā hau o te taiao. Tuatahi me kuhu tātau ki te wao nui a Tāne ki te mātakitaki me te whakarongo ki ngā mea o reira. 

Ko te atapō te wā pūatatangi o ngā manu. Hai reira oho ake ana te wao i ngā kō o ngā manu. He nui ngā momo taonga karanga manu a te Māori hai whakataurite ki te tangi o ngā manu. Ko tētahi ko te rau rākau tonu hai pepe i te manu. Tirohia ngā whakaahua hai whakaatu i te tauira mō tēnei. Ko ētahi he momo whio he mea hanga i te kōiwi manu, i te kōhatu rānei. 

Waiata 

E kō 

e kō 

ngā manu e 

i roto 

i te māra 

a Tāne 

kia hiki 

ake ai 

te atakura 

kia whiti 

ake ai te rā. 

Te karanga weka 

Ko tētahi taonga whakamīharoko te whio hai karanga weka. Ko te karanga weka he kakau poto tōna, ā, ko tētahi pito ka piko whakarunga. Kotahi noa te wenewene. 

Waiata 

Karanga wekaweka 

karanga wekaweka 

wekaweka whakatoi 

wekaweka whakatoi 

weka hīkoi 

poutoti toitoi 

tīmotimo toro haere. 

Te ngata pupurangi 

I te awatea ko te kohu e noho ana i te kāuru o ngā rākau tū teitei. I ētahi wao ko tēnei te wā puta o tētahi pūorooro reo iereere. Ko wai ra? Nō wai tērā reo? Nō te kēhua pea? Kāo! Nō te ngata pūpūrangi e noho ana ki ngā rau kiekie i ngā peka o ngā rākau tiketike. 

Te pūpūharakeke, pūpūwhakarongotaua rānei 

Kai Te Aupouri me Ngāti Kurī tētahi atu ngārara ngata he pūpūharakeke tōna ingoa. Ko tētahi ingoa anō hoki he pūpūwhakarongotaua. Ko tēnei ngata kei ngā pūharakeke e noho ana, ā, he kaitiaki no Ngāti Kuri i te wā o ngā pakanga o neherā. Ko te kōrero o tērā iwi me pai tonu te takahi haere a te taua, notemea ki te whakatumekehia tēnei ngata, kua tioro i tana whiopūhihiroa. Nā tērā i mōhio te iwi he kino kei te haere. 

Te koauau 

Ko te taonga pūoro rongonui a te Māori ko te taonga e kīia nei he kōauau. Ko te kōauau he mea hanga mai i te kōiwi, i te rākau hoki. I ngā wā o mua ko ngā kōiwi kōauau he mea tango mai i ngā parihau o ngā manu nunui o te moana, pēnei i te toroa nei. Ko ētahi nō te waewae kurī, engari ko te tino kōiwi ko tērā o te tangata. Ko te nuinga o ngā kōauau kōiwi i roto i ngā whare taonga a te Pākehā he kōiwi tangata. Ko ēnei ngā taonga whakahirahira o mua. 

Ahakoa he mea hanga mai i te kōiwi i te rākau rānei, he rite tonu te hanga o ngā wenewene mō ngā ringa. Ki wētahi e rua, e toru neke noa atu pea ki te ono ngā wenewene. Ko te nuinga o ngā kōauau kai roto o ngā whare taonga ināianei e toru ngā wenewene. 

E kīia ana ko te tangi a te kōiwi tangata te tangi iere rawa atu. Hoianō, ko te waiata o raro ake nei he waiata mō te kōauau toroa. Kei roto i tōna reo he tangi mokemoke, he reo wairua nō te manu nei. 

Waiata 

Toroa tangi ariki 

e rere, e rere 

ki te rangi 

hai kawe atu 

i ngā roimata 

māturuturu 

roimata toroa 

hai tukutuku 

mo tōku whare 

mokemoke. 

 Te nguru 

Arā atu anō tētahi taonga pūoro he āhua rite ki te kōauau. Kotahi noa te rerekē, ko tētahi pito he piko pēnei i te karanga weka nei. Ko tēnei e toru nga wenewene mo nga ringaringa hai hanga rangi waiata. Ko tēnei taonga e kiia ana he nguru. Ka whakatangihia tēnei ma te waha, a, ma te ihu hoki. He kaha tōna reo. Engari ki te whakatangihia ma te ihu ka rongo koe i te hau mapu hotuhotu. Anei tōna waiata. 

Waiata 

Ko te ngū 

o taku ihu 

mōhou 

e te tau. 

Ko te tuki 

o taku manawa 

mōhou 

e te tau. 

Ko te roi 

o aku mata 

mōhou 

e te tau.

Te rangorango, te purerehua rānei

Nā Hirini Melbourne
Nā Caroline Campbell ngā pikitia

Kai roto o te wao nui a Tāne tētahi ngārara rere. Nō te whānau ngaro taua ngārara nei. Engari he rerekē anō tēnei momo ngaro. Tuatahi ki te kite koe i roto o te wao he topa noa tana rere. Ka topa, ka karo, ka topa anō. Ko tana tangi ko te hāmumu o ōna parihau. Ko te ingoa o tēnei ngaro he rangorango. Tērā tētahi taonga pūoro a te Māori he rangorango tōna ingoa nātemea he rite te tangi ki te rangorango. Ko tētahi atu ingoa mō taua taonga pūoro he pūrerehua. Inā ka piua, ko tana rere he rite ki te pūrerehua. Anei he whakaahua o te pūrerehua, o te rangorango hoki. Ki te whakarere, me piu ki runga ake i to māhuna. Ka rere ana kua tangi pēnei i te rangorango, ā, kua rere pūrerehua. 

He nui ngā kaupapa i hangaia ai tēnei taonga. Ki roto o Ngāti Porou ko tana mahi he karanga i te ua. Ki roto o Taranaki he poroporoaki i ngā tūpāpaku. Otirā, ko tana mahi he kawe i nga kupu me ngā wawata pai o te tangata ki ngā wāhi tawhiti, tae atu hoki ki ngā atua. 

Anei tētahi waiata mō te pūrerehua e rui ana i te maungarongo ki ngā whenua katoa o te ao. 

Waiata 

Pūrere rā 

te pūrerehua 

rewa rawa 

ki runga rā 

ripia rā 

nga hau e whā 

ruia rā 

te rongo pai 

ru ... u ... u ... ia rā te paimarire 

hau. 

Ka tau ana te pō ki roto i te wao nui a Tāne, kua puta ngā tangi maha o ngā manu huna o te pō, tae atu hoki ki ngā tangi a ngā momo ngārara. Me waiho ērā momo pūoro mō tētahi atu wā hai kōrero ma tātau. 

Te pūtōrino a Raukatauri 

Nā Hirini Melbourne

I roto i ngā kohi kōrero nei, i tīmata ahau ki wētahi waiata mō te pūtorino nāna nei i whakapuāwai ngā tangi aroha ki ngā momo pūoro a ō tātau tīpuna, ā, ki tērā i whakahuatia ko Raukatauri te puhi o te tangi hotuhotu, mokemoke o ngā mōteatea. Kia hoki ngā kōrero. 

Ko te pūtōrino he mea hanga i te rākau pēnei i te tōtara, i te maire, i te mataī. Ko tōna hanga he rite ki te whare tūngoungou o te pepe, o te pūrerehua rānei. He aha te tūngoungou? 

Tuatahi kimihia he aha te pepe, he aha hoki te pūrerehua. Kua mōhio nei koe he aha wēnei, ka whai mai ko wēnei kōrero. Ka whānau te pepe, te pūrerehua rānei i te hua, ka whānau mai he whē. Ka kai, ka kai te whē i ngā rau, ā, ka nui haere ia. Ka tae mai te wā ka hanga te whē i tōna whare tūngoungou. Ā te wā ka puta mai hai pepe, hai, pūrerehua rānei. 

Ko te pūtōrino a Raukatauri he momo pepe, engari he rerekē ia ki ētahi atu momo pepe. Ka whānau hua te pepe nei, ā, ka puta mai he whē. Ka huri te whē hai tūngoungou, engari, ko te mea tāne anake ka whiwhi parihau hai rere haere. Ko te mea hine ka noho tonu ki roto i te whare tūngoungou. Ko tēnei tētahi kōrero mō Te Pūtōrino a Raukatauri. 

Ka tīmata i te pō, he pō pōuriuri, he pō kerekere. I taua pō, he pepe e rere ana. Ko tōna ara rere e whai ana i tētahi tangi pūoro mai tawhiti. Ko taua tangi he tangi hotuhotu, he tangi mokemoke. Papaki ana te pepe i ōna parihau kia tere tae ai a ia ki te wāhi o taua tangi aroharoha. Ehara, kua tata haere atu a ia ki te tangi waiata aroha. Ka tau te pepe ki roto i tētahi rākau tarata. Ka kimi ia nō wai te reo reka rā. Ka kite atu ia i tētahi whare tūngoungou. Ka korikori mai, ka hurahura mai taua tūngoungou. Kātahi ka āta puta mai ko Hineraukatauri mai i roto i tōna whare. Ko tōna tinana he mea tiriwhana ki te moko kōwhaiwhai. Ko nga tai he pango, he kōwhai, he mā. Ka toro a Hineraukatauri ki te awhi i te pepe, ka hono ō rāua tinana. Mutu ana tā rāua ai, ka ngoikore te pepe, ā, ka hemo. Ko Hineraukatauri ka ora hai whakawhānau i ngā hua o te whakatupuranga hou. 

Ko te tangi a te pūtōrino he rite ki te waiata whaiāipo a Hineraukatauri. Nā tēnei ka tapaia a Hineraukatauri ko te puhi o ngā tangi o ngā taonga whakapūoro a ngā tīpuna. Anei he waiata mō Hineraukatauri. 

Waiata mo Hineraukatauri 

Te pūtōrino 

a Raukatauri 

iri piri 

runga peka e. 

Kai roto 

ko te puhi 

o te tangi 

korowhitawhita e. 

He tangi 

hotuhotu 

mokemoke 

mō te tau 

kua wehe nei. 

Hai kōrero mutunga kai a Tāwhirimātea mō te pūkaea 

Nā Hirini Melbourne

Hai whakamutu ake i ā tātau kōrero, me hoki ake ki tērā o te whānau atua, ki a Tāwhirimātea. Ki te kore te hau, e kore e taea te whakatangi o ngā taonga pūoro. Nā konei me kōrero ake au mō te taonga e kīia nei ko te pūkaea. Ko tēnei he taonga whakaara i ngā tāngata ki ā rātau mahi, kia tipu ai te ora me te pai ki ngā whānau, ki ngā hapū me ngā iwi. 

Waiata mō te pūkaea 

Kōkirihia te pūkaea 

hai whakaara 

i ngā karanga 

o te whenua nei e, 

hai maioha 

i ngā reanga 

te ara mai nei e, 

hai waka kawenga 

i ngā manako 

Māori. 

Kōkirihia te pūkaea 

hai whakaara 

i ngā karanga 

a ngā whaea e, 

hai whakahau 

i ngā reanga 

te ara mai nei e, 

hai pūmanawa 

mō ngā wawata 

Māori. 

 

A – K

A 

amuamu   grumble, dissent 

apaapa   levels, layers 

apakura   lament 

ate   liver; seat of affections/emotions 

āwhiowhio   whirlwind, whirlpool 

 

H  

hāmumu   speak softly, whisper, murmur 

hau mapu   sighing wind 

hau pūkeri   rushing wind 

hemo   die 

hineraukatauri   case moth 

hoihoi   noisy, deafening 

hotuhotu   sobbing, weeping plaintively 

hue   gourd 

hūmarie   humble, humility 

 

K  

karu   eye 

kākano   seed, kernel 

kakau   neck or handle of implement 

kanikani whakatautau   a dance beautifying woman 

kōauau   flute made from wood or bone 

koira   stare, look intently at 

kōpapa   restricted, in a concave position 

kōroiroi   unsettled 

M – P

M  

maioha   greet affectionately, welcome 

māringiringi  flow, trickle (of water) 

mātātā  fern-bird 

māturuturu  tackle in drops, distil 

maungarongo  peace 

mokemoke  lonely 

mōrehu  old people, survivors 

 

N  

neherā  ancient times, the past 

 

NG 

ngahuru  ten 

ngārara  insect 

ngoikore  listless 

 

O 

oriori  chant 

orooro  rub backwards and forwards 

ororuarangi  playing two notes together 

 

P  

pakanga  war, battle 

pao  bang, crashing sound 

pārekareka  amuse, entertain 

parihau, parirau  wings 

pepe  (noun) moth 

pepe  (verb) imitate birdsong, for example, with a leaf 

poho  chest, breast 

pokepoke  knead dough or clay 

poroporoaki  farewell 

pūare  open, hole 

pūatatangi  dawn chorus 

pūrongo  tell news, report, song 

pūkaea  trumpet 

pūkahukahu  lungs 

pūmoana  sea; conch shell trumpet 

pūoro  musical sounds, melody, tune 

pupū  well up or rise up (thoughts or water) 

pūtorino  flute 

R – WH

R  

rangahau seek, search out, pursue 

reo āio calming voice or sound 

  

T  

tāhurihuri turning oneself 

tiriwhana curved, arched 

tūroa longstanding 

tūngoungou chrysalis of a large moth 

  

U 

uwha female 

uma breast 

umere sing or chant 

 

W 

waihangahia make enduring or lasting 

wairere waterfall 

wao forest 

wenewene holes in flute 

 

WH 

whaiāipo sweetheart, loved one 

whakahirahira great, highly important 

whakahui bring or gather together 

whakamīharo wonder at  

whakamoemoea cause to dream 

whakamomori desire greatly 

whakangahau entertain 

whakapārekareka please, pleasant 

whakararā to make rattling sound 

whakarata pacify or calm, subdue 

whakatangitangi utter a plaintive cry 

whakataurite imitate women 

whakatumekehia alarm or to frighten 

whiopūhihiroa long drawn-out whistling sound