Te waka Aurere  

Nā Te Uri o Te Houtaewa. 

Ko te tīmatanga tēnei o ngā kōrero mō te waka nei. Ā tōna wā ka puta anō tētahi wāhanga, ā, tae rawa ki te hokinga mai o te waka nei mai i Rarotonga ki Aotearoa.  

Koinei ngā kōrero mō te tohunga a Hekenukumai Pūhipi 

Ko Whangatauatia te maunga 

Ko Te Oneroa a Tōhe te moana 

Ko te Tū Moana te tupuna 

Ko Māmari te Waka 

Ko Ruanui te tangata 

Ko Te Rarawa te iwi. 

I tupu ake tēnei kaumātua a Hekenukumai Pūhipi i roto i tana iwi a Te Rarawa i raro i te maru o te maunga Whangatauatia ki Whāroa i te taha o Te Oneroa a Tōhe i te Taitokerau. Mai i a ia e tamariki ana, ka rongo a ia i ngā toto o ana tūpuna i roto i a ia e korikori ana i tana ngākau, i tana wairua rānei, kia mahia he waka ōrite anō ki ngā waka i haere mai ai tātou te iwi Māori ki Aotearoa mai i Hawaiki. 

Ko te mahi tūturu a tēnei tangata he mahi wāpu whakawhiti awa. Nō reira, ka mōhio a ia ki nga āhuatanga o ēnei momo mahi, ki te hī ika, me ngā mahi katoa e whanaungatanga ana ki te moana. 

I te tau kotahi mano, iwa rau, waru tekau mā toru, ka tūtaki tuatahi a Hekenukumai Pūhipi ki ngā kaihoe me ngā rangatira o te waka, Hokulea. Ia tau, ia tau, mai i tērā wā, ka hoki atu a Hekenukumai Pūhipi ki Hawaii ki te tautoko, ki te āwhina, i ngā toa o ērā moutere i a rātau e whakatikatika ana i tō rātau waka Hokulea mō tana haere nui i runga i te Moana nui a Kiwa, arā, ki te aru i ngā tapuwae o ngā tūpuna. 

I hanga whare me ētahi atu kaupapa i whakatūria e ia, nā, ka tino rangatiratia te kaumātua nei e te iwi o Hawaii. I reira anō ka tīmata ia ki te whai te mātauranga e pā ana ki te ārahi waka mā te tirotiro ki ngā whetū mārama, me te āhua o te moana, me te āhua o te rangi, me te āhua o ngā manu, me te mahana o te tai. Otirā, ngā tikanga katoa i tae ora mai ai ngā tūpuna i o rātau haerenga i te Moana nui a Kiwa. 

I te tau kotahi mano, iwa rau, waru tekau mā rima, ka tae mai a Hokulea me ōna rangatira ki Waitangi. I roto i ngā mihi pōwhiri kōrero hoki a ngā tohunga i te huihuinga, ka puta te inoi a tēnei rangatira rongonui, a Tā Hēmi Henare, ki a Hekenukumai Pūhipi. Kātahi anō a ia ka kite i te mea whakamīharo, ā, he waka tūturu. Hāunga anō ngā waka taua e mōhio nei tātau, engari, ko tēnei te waka Hokulea i rite ki ngā waka i haere mai ai ngā tūpuna. Nā, ka mea atu anō a Tā Henare ki tana mōkai ki a Hekenukumai Pūhipi kia hangā e ia tētahi waka kia rite anō ki a Hokulea, engari me hangā anō i te rākau tūturu o Aotearoa, ā, me whakatika mai ngā kaihoe i te motu whānui. 

Engari he tini ngā mahi me mahia e rātau i mua atu i tō rātau haerenga ki te Moana nui a Kiwa. Ko te tuatahi, me rapu ētahi kauri, ā, kīhei i roa ka kitea ēnei i tētahi ngahere i te Taitokerau. I te tīmata, korekau te kāwanatanga i whakaae kia tapahia ēnei tamariki a Tāne. Engari, nō te mutunga o tētahi hui, ka kitea e te katoa i te pai te puta i tēnei kaupapa te mahi waka, nā, ka whakaae te kāwanatanga kia whakahingatia ngā kauri nei. 

E rua hoki ngā kauri i hinga i ngā toki, me karakia tapu ngā karakia tawhito e te tohunga a Hekenukumai. I te mutunga o ngā karakia nei, ka tōia ngā kauri ki Te Aurere, ko te kāinga hoki tēnei o Hekenukumai. Nā, i reira, ka tīmata ngā kaimahi waka i ngā karakia me mahi anō, kia oti tika ai te waka nei. Ka haere ngā mahi i a rātau e mahia nei. I ēnei mahi, ka haere ngā whakaaro hei a wai mā ngā kaihoe? Ko ngā whakaaro kei ngā tama o te motu, kia whai mana ai te waka mai i tērā iwi, i tērā iwi. 

Ko te kaiārahi o te waka nō te moutere o Micronesia. Korekau atu he tohunga mōhio atu i a ia mō tēnei mahi, te tirotiro whetū mārama, me tōna kaha anō te haerere i te Moana nui a Kiwa. Ka mōhio ia ki ngā tini āhuatanga a Tangaroa rāua ko Tawhirimātea. Nā, ko ia te tino kaiārahi i te waka. E rua atu anō ngā tāngata nō ngā moutere o te Moananui a Kiwa, tētahi nō Hawaii, tētahi atu anō nō Micronesia. Nā, ko tēnei o Micronesia te kaiwhakamārama whakapākehā hoki i ngā kōrero a tō rātau tohunga, engari, ko te kāpene o te waka ko Stanley Conrad nō Te Aupōuri. 

He tītaha i ō parirau 

Nā Wiremu Kaa i kohi ēnei o ngā kōrero a Moni Taumaunu i te marae o Whangarā i te tau 1977 

He kōrero mō te haere ki te tangi, ā, mō te ako whaikōrero. 

KAIPĀTAI: Tēnā koe e Koro. Me tīmata mai pea a taua kōrero mō te tangata haere ki te marae, haere hoki ki te tangi? 

KAIWHAKAUTU: Ā, ka pai ngā pātai. Mā te pātai hoki ka hua te kōrero. I tōku nei tamarikitanga mai, kāhore awau nei i mōhio ki te haere ki te marae. Ka pakeke haere awau, ka titiro awau ki te mahi a te kuia, a te koroua, e tangi tūpāpaku ana, kāore au e aro atu. Haere mai tonu awau hangai tau. Kia tae atu awau ki te kāinga ka mea mai aku matua ki awau, "Kāore koe i peka atu ki te tangi?" 

"Aha, hei aha tena mea." Ko au i tera wa kua moe wahine, a, kua timata taku hanga tamariki, a, ka mate he tupapaku ki te marae, ka kite atu awau i nga kuia ra, e heke mai ana te kea o te ihu, te roimata, kahore awau e mohio he aha tena mea a te pouri, no te mea kaore ano kia pa ano ki awau. Puta atu awau ki te kainga, ka riria awau e aku matua.  

“Kaore koe i peka atu ki te marae ki te tangi?" 

Kātahi ka mea atu awau, "E, kaoretahi." 

Anei tā rātou kōrero. Tino kōrero tēnei i mau i awau mai i tērā rā tēnei rā: 

"He tītaha i ō parirau. 

 He tītaha i ō parirau." 

Kāore awau e mōhio tēnā kōrero. Engari, nō te hāngaitanga o ngā mate nei ki taku tinana, kua tae mai taua pōuri e pōuri rā aua koroua rā, me aua kuia i te marae, e noho mai rā i runga i te tūpāpaku. Ka hoki ōku whakaaro ki tērā kōrero 

E tītaha i ō parirau 

Nōhou i tēnei rā, nōku āpōpō. 

Koirā tērā kōrero — ka pā te mate nei ki a au i tēnei rā, kei a koe āpōpō. 

Ka hoki tōku whakaaro pōuri pēnei, ahakoa he aha – te poti, te kurī – i te mate i runga marae, ka peka awau ki te tangi. Tōku mōhiotanga tērā. Tērā tāima ki tēnei rā, ahakoa he aha te tūpāpaku, ka tae awau ki te tangi, ahakoa he whanaunga nōku, ehara i te whanaunga. 

Nā, ka noho na awau i taku noho. Kāore awau e mōhio ki te whaikōrero i runga marae. Tērā anō ngā tūpāpaku o Reporua, ka takahia te whare, nā rā ka ngaro ki rō oneone, ko te mahi hoki o tērā pō, ka ngaro te tūpāpaku, he whakakoa i te paranihi, arā, ko te iwi nōna te tūpāpaku. Te mea hei whakakoakoa i a rātau, kia āhua makere ngā pōuritanga kei runga i a rātou, he waiata, ā, ngā mahi whakakoakoa. Nā ka titirongia ō mātou tīpuna i taua wā, koirā te wā tika hei akonga i a mātou ki te whaikōrero mā ngā tamariki. Kāti, ka karanga mai rātou. 

"E, e Moni, ko koe tētahi, me tū koe ki te ako ki te whaikōrero, koia nei te wā tika, te wā pai." 

E kī ana ki a tāua te Māori, he pō whakapakake kia paopaotai ngā haeretanga, kia wareware ngā haeretanga o te tangata kua mate, kia haruru, kia papā nga wāhi katoa. Hei aha? Hei whakarerekē i te āhuatanga o ngā pakeke i a ia e ora ana. Ka kite tonu hoki te wahine rānei, te tāne rānei, ngā tamariki rānei, kite atu rātou i tō rātou kōkā me tō rātou kōkā kua mate. Ka kite atu rātou e haere ana, e kōrero ana, kei te rongo tonu rātou, engari, ki te tae atu te iwi takahi whare ki roto, ka takahia mai, ka pakakē, ka aha, kei roto hei whakawareware i te pae tapu. Ka noho mātou e whā. Ko mātou i pikingia ki te whaikōrero. I awau e noho ana i raro, nui atu te kōrero i te haere mai ki awau. Kāore awau e mōhio ko tēhea kōrero hei kōrerotanga māku i te tuatahi. Kua tata mai te wā rā ki awau, ka tū tēnā, ka tū tēnā, ā, ka tae ki te wā ki awau. Kāti, ko tāku tūtanga ake, ka kite atu awau ki tāku pāpā me tāku kōkā e tiro mai ana ki awau, me taku mōhio atu ki ngā kōrero i roto i ō rāua puku ki awau. 

"Tēnei tūtae e tū mai nei, he aha rā taua mea e pahure i a ia?" Koia nei tonu ngā kōrero i uru mai ki roto i ōku whakaaro. I kō mai i a rātou, ko ōku hoa haere ki te kura. Kei te kite atu awau i aku hoa e pēnei atu ana tētahi ki tētahi. I reira, ka oma ngā kōrero i roto i ōku mahara. Ka tū awau ko tāku kiri anake, ko taku tinana anake, ka rapa awau kia hoki mai ngā kōrero i roto i ōku mahara i awau e noho ana ki raro. Engari, i awau e tū rā, whakana atu rā, kore awau e mōhio he aha he kōrero māku. Ka noho awau ki raro me tāku hinapōuri i te mea, ki taku mōhio ka mutu anō te wā e karangahia mai awau ki te tū ki runga takiwā. I mua atu rā hoki, i ngā whare, kei te kōrero te tangata, tāku manako atu, kia pērā awau. Heoi anō, ka heke awau ki raro. Kāore te tangata e pīrangi ki awau. Kite tonu, kore nōku e mōhio ki te kōrero. Ka tangohia katoatia i roto i taku hinengaro tēnei mea a te kōrero. 

Nā, tērā tētahi tīpuna o ōku i runga moenga, ko Takaanini te ingoa, i Mangahānea. Ka haere awau ki reira. Ā, ka kite mai te koroua rā i awau ka mea mai, "E taku tamaiti, haere mai rā, i haere mai koe kia kite ia a au." Kua kore hoki te koroua rā e kaha ki te haere. He tangata mōhio ki te kōrero, ki te whakapapa. Ka takoto te koroua rā ka mea mai, "E taku tamaiti, haramai rā." Ka pēnā mai ōna ringaringa ki awau, ka ringaringa atu awau ki te koroua rā. Ka mea mai ia,: He aha te take nāna koe i mau mai ki konei?" 

Ka kī atu awau, "E Taka, he mate tōku." 

"Tēnā, kōrero ki au to mate." 

Ka kōrero awau ki a ia mō taku tūtanga ki runga. Tangohia katoatia ngā kōrero i awau. I awau e noho ana i raro, nui atu te kōrero, kāhore awau e mōhio ko tēhea kōrero hei kōrerotanga māku. 

Whakarongo mai a ia ki awau, kātahi ka ki mai ia ki awau, "I a koe e tū ana koe ki runga, ko wai ngā tangata i kite atu koe?" 

Ka kī atu awau, “Ko taku pāpā me taku koka. I reira tonu ka ngaro ōku whakaaro, wareware i awau āku kōrero rā i awau e noho rā ki raro me tāku mōhio tonu rā, ānei ngā kōrero a taku pāpā rāua ko taku kōkā: 'E te tūtae e tū mai rā ki runga. He aha rā tana e pāhure i a ia e tū mai nā?' Koinei tonu ngā kōrero i roto i āku whakaaro." 

Ka mea mai ia, "Koinā tō raruraru" 

"Tuarua, ōku hoa kura. Kei te kite atu awau e panapana ana ētahi i ētahi." 

Kei te mea mai ki awau, "Tō rātau hoa e tū rā ki runga. Koia nei ngā raurau nei." 

Kātahi ka mea mai ki awau, "Ki te tū koe i runga marae, kaua koe hei kite i te tangata. Ahakoa ko te Kuini kei te tiro mai ki a koe, kauaka koe e mōhio atu te Kuini kei reira. Akuanei ka hoki katoa mai ēnā kōrero ki a koe. Kaua koe hei pēnei he tangata kei reira kei te tinihanga mai, kei te whakatakune, kei te panapana, kei te hianga, kei te titiro mai ki a koe, kaua koe e kite i a rātou. Ko tō kōrero me kōrero e koe. Akuni ka haere noa iho mai pēnā noa a te kōrero, ka maringi mai, ka rite ki a koe i te wā e noho ana i raro." 

Kātahi ka kōrero atu ki a ia (e mōhio hoki awau ki te kōrero Pākehā, no te mea, i te kura hoki awau),  

"You mean to say, to be solemn?" 

"Āe! Koia nā taua kōrero. Kia ū koe ki runga i ō kōrero i whakaarotia koe i a koe i raro. Ki te kore e ū, ki te parori ō whakaaro i a koe e tū ana, ka tangohia katoatia atu i a koe." 

I tērā rā mai ki tēnei wā, kua mōhio awau ki te kōrero i runga i tana kōrero, "To be solemn — stick to the point." Koia nā tāku kōrero ki a ia. 

"Āe! Koia nā. To kaupapa i whakaarongia e koe i a koe i raro, koinā to kaupapa." Kātahi ka ki mai ia, "Tuarua, kauaka koe hei whakahoki anō i tō kōrero, 'Haere mai, haere mai, haere mai. Haere mai, haere mai, haere mai.' Ki te ki tētahi tangata, 'Haere mai, haere mai, haere mai,' me huria e koe ō kōrero. He takeo tēnā kōrero ki te tū atu te tangata ki runga, 'Haere mai, haere mai, haere mai.' Tū atu te tangata, ' Haere mai.' Nā wai rā, kua hoha te 'Haere mai, haere mai, haere mai.' Me tārai koe ki te huri i ō kōrero he kōrero kē, kia aha ai? Kāore hoki koe e ora i te mīti anake, me hoatu he parareka hei kīnaki ka tika. 

Tuatoru, kaua koe hei maremare, he rapa kōrero hoki tērā." 

E toru ngā mea i kōrero mai a ia ki awau, mau tonu awau i tēnei rā. Nā reira tonu awau, nāna i toki ake, me taku hiahia tonu hoki kia tū awau ki runga marae. Ā, mau i awau tērā mea a te whaikōrero. 

Mō Rongowhakaata 

Nā Te Ohomauri Stewart. 

I ngā rā o mua, e maru ana te noho a te tangata i te huarahi e haere pērā atu ana ki te moana i te rohe o Rongowhakaata. Ko te ingoa tawhito o te huarahi nei, ko Tuaraki. Ko te ingoa o tēnei hapū ko Ngāti Maru. Ko te tipuna ko tōna ingoa ko Taharākau. Ko te kōrero, e toru āna tamariki, he tāne katoa. Āna tama mātāmua e rua, i tukuna e ia hei ārahi i āna tama toa ki te whawhai. Kotahi mano rātou. 

Ka piki rātou mā ki Waerenga o Kuri haere ai, ki te Tohe o Te Wairoa. I te whawhai tonu rātou, a, tae rawa atu ki Te Wairoa, otirā, ērā, ki Pākōwhai. I reira ka patua rātou me nga tama e rua a Taharākau. Waimarie ana ētahi ki te puta. Ko to rātou hokinga atu tērā ki te kāinga. No to rātou taenga ki te marae, ka kōrero ki a Taharākau kua matemate āna tama e rua. Ka puta te mamae me te pouri ki a Taharākau mo tēnei parekura nui i runga i a ia me tōna hapū i a Ngāti Maru. 

Ka whakaaro tōna hapū ka tukuna e ia tana pōtiki, tana mōkai, ki te ngaki i te mate nui nei i runga i a ia me tōna hapū. Engari ka tuohu tōna mahunga ki te tangi. Ka kī a ia, "Kāore, kāore ahau i te tuku i taku mōkai ki te mate, me waiho noa iho a ia hei mōkai māku." 

Ko te whakatauāki mo tēnei hapū ko: 

Tini whetu ki te rangi, 

Ko Ngāti Maru ki raro. 

Tini kahawai ki te moana, 

Ko Ngāti Maru ki uta. 

Te kuaka 

Nā Reverend Makoare Taurere nō roto i Te Pīpīwharauroa, 1902 ēnei kōrero.  

Kāhore he manu kē atu e rite ki ngā manu takutai nātemea e whāngai ana ēnei manu i roto i ngā wai pāpaku, he roroa ngā waewae kia pai ai tā rātou koutū, me ngā ngutu roa hoki hei tango mai i ngā kararehe iti mai i ngā paru me te onepū. E toru ngā haua kuaka, he karoro, he kura, he kakao. Otirā, ki te tauhou, kāore tētahi i rerekē i tētahi. Mā te tangata anake e matatau ana ki te manu takutai e whakamārama ki te tauhou. Tērā ia e kī, koia anō e tau ngā wehenga ingoa o te kuaka i rere mai nei ki Aotearoa me Ahitereiria. Rere mai ai rātou mai i te whenua tokahuka o Siberia me Alaska. 

Me tango mai ēnei o ngā kōrero a Reverend Makoare Taurere i puta i te nūpepa, Te Pīpīwharauroa 1901. He minita rongonui no Te Hāhi mihinare, ā, kua wheturangitia. Haere rā e Koro ki te wāhi kua whakaritea mō tātou katoa. Waiho mai āu tuhinga hei waiū mā ngā mokopuna.

Rongo – he kōrero nanekoti 

Nā Mange Tautare. 

Ko tō mātou whare kei te taha o tētahi awa kirikiri e tū ana. Te awa kaukau tēnei mai rā anō i ō mātou tūpuna. He awa hīnga tuna me te hao i ētahi ika nonohi e huaina nei he mohi. He wāhi tākaro hoki mō ngā tamariki. Engari, i tēnei rā raumati, kei te noho ahau i te parenga o te awa, e matakitaki ana i ngā tuna e ata tere ana i te wai, me ngā rakiraki me ā rātou pipi. Koia tēnei o tōku nohoanga ki te oti aku mahi pāmu. He tino mātotoru te tupu o ngā momo rākau i konei, arā, te mamaku, te ponga, te nīkau, te pūriri, te rimu, me ngā tānekaha. Kei konei katoa e tupu ana ngā tūpākihi. Tino ataahua te whakarongo i ngā tui e tangi ana, arā, me te wai e rere ana i runga o ngā kōhatu. Rite tonu e waiata ana ki te ao ngahere. 

I roto i ngā wawau o te ngahere, me te awa, kua rongo aku taringa i tētahi tangi. He rite tonu he pau haere ana te kaha. Kua kite atu ahau he nanekoti kua whiwhiwhi kē ki ngā manga o te rākau tōtara me ētahi waea taiepa. Ka whakamakeretia e au te kararehe nei, kātahi ka arahiria ki tō mātou whare. Tino mate te āhua, ā, kāhore noa i kai mō tētahi wā. I te taenga ki tō mātou whare, ka horoia ki te wai mahana, me te hopi, me te whakamaroke i ngā huruhuru. Kātahi ka whāngaia ki ngā toenga rau kāpiti mata. 

Arā, kotahi wiki i te kitenga i te awa, kua tino ora te nanekoti nei. Kua mate kē tana punua, kua tino tetere kē te ū. Kua mea taku māmā me miraka. Tino whai miraka tēnei nanekoti. Ora katoa mātou i te miraka mō te inu tī, me te pāreti. Ko ngā wā miraka, kei te ata me te ahiahi. Ka roa e noho ana me mātou, kua tino rārata tā mātou nanekoti, arā, kua tangi mai ki te karanga atu koe i tana ingoa ko Rongo. I karangahia ko Rongo i te mea i rongoina i te taha o te awa e tangi ana, ā, e whakahē ana te manawa. I ngā kōrero, kāhore he miraka pai atu mō te tamariki. He tino pai anō hoki i te mea kāhore he utu. 

I taua pō nei, e kai ana mātou me te reo irirangi e tangi ana. Ka puta te reo o te kaiwhakapaoho mō tētahi nanekoti e ngaro ana. Ngā whakamārama, he nanekoti tino rangatira. Tōna tātai, nō tāwāhi, ā, ko tona utu e whā mano tāra. I te kitea, e rima rau tāra mā taua tangata. Waea tonu atu taku whaea, ā, ka puta mai he Pākēhā i te ata, ki tō mātou whare. Koia tēnā ko te nanekoti, ā, ka hari nui kua kitea me mātou hoki kei te pouri. Kua whakahokia a Rongo ki tōn rangatira tūturu. Hari rawa te Pākehā nei i te pai o tā mātou tiaki i a Rongo, ā, ka waiho mai mā mātou, e rua ngā nanekoti miraka, me te rima rau tāra. He nui ngā manaakitanga ki a mātou. 

Arā, tā taku whaea, kia atawhai ki ngā kararehe, ki te tangata hoki, he aroha te mea nui i te ao katoa. Ka hoki anō ahau ki taku wāhi nohonga i te taha o te awa. Āe rā, he tika ngā kōrero a taku whaea, me te tino mokemoke i roto anō i a au mō Rongo, kua whakahokia nei rā ki tana rangatira. 

Te kererū o Te Urewera 

Nā Agnes McFarland. 

He tohu aroha tēnei nā Agnes ki tōna tipuna koroua ki a Te Iwikino Kepariki 

Ka oho ake au, ka titiro whakarunga ki ngā whetū 

E kānapanapa mai ana. 

Ka titiro whakararo iho ko te marama 

E mumura mai ana tōna ata. 

Kātahi ka pā mai te makariri i roto i ahau, 

Ka titiro whakarunga. 

Kua kākahutia te mārama e ngā kapua, 

Whewhero ana te pō. 

Ka pupuhitia taku tinana e te hau Okiwa 

Mai tētahi pito o te whāwhārua ki tētahi. 

Ka titiro whakarunga ake ahau ko te huinga o Matariki 

Me ōna karanga maha e pōwhiri mai ana. 

Rerekau ana te matangi. 

Maringi ana ngā roimata i aku kamo 

Tangi apakura ana ahau, auē! 

Rerekau ana te awa o Ohinemataroa, o Waikaremoana, 

Me ngā awa kārangaranga o roto ake i ahau 

Ngā wai kaukau o ngā mātua tīpuna. 

Kātahi au ka kite i te hē, kātahi au ka kite i te mate. 

He wairua hēra e rere atu rā,  

Te wairua Kererū o Te Urewera. 

Whakarerea mai ana ko au anake, e tau iho nei e! 

No reira taku manu e rere rā,  

Rere ki te wao nui o Te Urewera. 

Ki ngā patupaiarehe a rātou mā 

Kua mene atu ki Rarohenga. 

A – K   

ahikouka edible base of the cabbage tree leaves. 

akuni, akuanei soon apakura dirge, lament 

awa karangaranga tributary 

awau, ahau I, me 

 

H  

haua, momo kind of, variety 

hērā, ērā those 

Hokulea a Hawaiian waka that made the journey to Aotearoa and back to Hawaii. 

Huinga o Matariki Constellation of Pleiades 

 

K 

kakao young godwit 

kanapanapa shining 

kāore tahi no 

kāpiti cabbage 

karoro white breasted godwit 

kea, hūpē mucous 

kore kau, hore kau no, none 

kuaka godwit 

kukupa, kererū pigeon 

kura red breasted godwit 

M 

māhititia kind of trap; sort according to size 

mākā less tame, shy 

manako desire, wish 

mārara scatter 

maru plenty, populated; protection, shade, shelter 

mātāmua oldest child in family 

matangi weeping continuously 

mātatoru thick 

matomato full of vigour 

memeha weaken 

mīti meat 

muremure frequent 

 

N 

nonohi, iti, paku small 

 

Ng 

ngaki i te mate avenge a death, take vengeance 

ngohengohe soft 

 

O 

Ohinemataroa river that flows from Ruatoki to Whakatāne 

onepū sandy beach 

 

P 

pahore be accomplished 

papā din, loud noise 

pārae level open country 

paranihi next of kin 

parekura people slain in battle; calamity, mishap 

parenga bank (of river) 

pēneki, pēnei like this 

pīkai pī swarm, cluster of bees 

pīkaokao, heihei hen 

pōkehe method of, the way to proceed 

pōrehurehu dimmed, misty 

pōtiki youngest member of the family 

pō whakapakakē a ritual that takes place the night after a burial, at the home of the deceased 

R  

rārata tame 

Rarohenga Underworld 

ripo diffuse, scatter 

 

T   

tahataha edge of bank 

tāhuna seaside 

Tā Hemi Henare Sir James Henare, A renowned elder from Ngāti Hine, who has since passed away 

taimaha, taumaha heavy 

takeo tiresome, wearisome 

tamatoa warrior, soldier 

tarai try 

tāwāhi, rāwāhi overseas 

tetere large, swollen (of udder), swift moving 

tītaha bypass, lean to one side, pass on one side, sideways 

tinihanga deceive, cheat, tease 

toenga left over (of food) 

totohu sink, submerge 

tūpākihi shrubs 

tūwatawata main fence of a pā, pallisade 

 

W  

wāpu wharf 

wā pū best time 

wāti, mātaki watch 

wāwau make a noise, sound 

 

WH 

whākana stare 

whakatā rest 

whakatakune intended 

wharau flight, journey, voyage 

whāwhā consider, to feel, to touch, tamper 

whāwhārua valley 

whenua tokahuka tundra 

whīwhiwhi entangled