Te Wharekura 36

Te taniwha apu kai

Nā Ani White
Nā Kimbra Taylor ngā pikitia

Tērā tētahi taniwha ko Okoroire tōna ingoa, e moe ana i te taha o te roto, tata tonu ki te kura o ngā tamariki o Ruamatā. Tino roa tōna moe. Tata tonu ki te rau tau pea. Tōna ohonga ake, tino hemokai ia. E koko ana tōna puku i te kore kai. 

"Taku tino hemokai, te kararehe tuatahi kia whakatata mai ki konei he kai māku!" 

Engari kore rawa tētahi mea iti, tētahi mea rahi rānei e whakatata atu ki a ia. Ka rongo ia ki ngā tamariki o te kura e waiata ana. 

"Ahaha! He aha kē ērā momo kararehe?" tana kī.  

"He kai pea māku." 

Kātahi tōna ihu ka tū ki te hau. He kakara tino reka e ahu mai ana. Ka whai ia i tōna ihu, ka tūpono ki ngā kai e hora ana i roto i te kāuta o te wharekura. Kātahi anō ia ka kite kai pērā. Ahakoa tōna hemokai, ka whakaaro ia mo te timotimo i ngā kai katoa, kia kitea ko tēwhea te mea tino reka. 

"Tino tauhou ahau ki ēnei kai. Tērā pea he piro, tērā pea he kawa. Tērā pea kore pai mō te punua taniwha pēnei i ahau." 

Ka toro atu tōna ringa ki te kai tuatahi. 

"Mmm. . . he aha kē tēnei kai? Āhua rite ki ngā kēwai o tōku roto engari, he rahi kē atu me te haunga hoki!" 

Ka whatia e ia tētahi o ngā waewae koura. Ka puritia tōna ihu, ka ngote i te waewae koura. 

"Mmm. . . tino reka tēnei kai. Tōna waiwai, tōna ngāwari, tōna heke māniania i te korokoro ahakoa tōna haunga." Ka mitimiti a Okoroire i ōna matimati me te anga waewae o te koura mara. Kōtamutamu ana ōna ngutu i te reka o tana kai. 

Ka titiro a Okoroire ki te kai tuarua. He tuna pāwhara e takoto ana. Kātahi anō ka tangohia mai ki waho o te umu, ā, kua pania i te pata. Te werawera o te tuna me te rewa o te pata, tino reka rawa atu tōna kakara. 

"Mmm. . . he aha kē tēnei kai? Tino reka rawa atu tōna kakara." Ka paku hongi ia i te tuna me te kī, "Āe, ko tēnei te kakara e rongo nei ahau." 

"Ka paku kinikini atu ia i te tuna me te kī, "Mmm. . . tino reka rawa atu!" 

I a ia e ngotengote ana i ōna matimati hinuhinu, ka tau ōna whatu ki ngā kina poha. "Aiii. . . he aha kē tēnei kai?" Ka āta pā atu tōna ringa ki ngā anga kina. 

"Auē ... tino tuatete tēnei kai! Ko wai te pōrangi kai i tēnei kai? Taihoa . . . he aha kē ēnā?" Kua kite atu a Okoroire i ngā hua o ngā kina e pipiri ana i roto o ngā anga kina. Ka tīkarohia e ia ētahi o ngā hua ki roto i tōna waha. Anō te reka! 
Ko te tino reka o taua kina, tata tonu ia ki te kai i ētahi anō. Engari kua kite atu ia he paepae kiki tonu i te parengo. 

Ka koko parengo ia ki roto i tōna waha, me te kōtamutamu anō o ōna ngutu. "Hmm. . . āhua totetote tēnei kai. Ka pai pea hei kīnaki mo ētahi atu kai." 

Ka titiro ia ki kō atu. He ipu puata e tū ana, me tētahi paepae kikī ana i te kuku. He pūhā, he riki, he kuku i roto i te ipu. He whakamara tēnei, engari he kai tauhou ki a Okoroire. 

Ka mitimiti ia i tētahi o ngā kuku. "Āhua rite tēnei kai ki ngā kākahi o tōku roto, engari he āhua totetote kē atu." 

Kātahi ia ka tāhoro i tētahi wāhi paku o te whakamara ki roto i te kapu o tōna ringa, ka makaia ki roto i tōna waha. Whākanakana ana ōna whatu i te reka o tēnei kai. 

Kātahi ka ara anō tōna ihu ki tētahi haunga tino tauhou. E rua ngā paepae kai. He kānga kōpiro tētahi, he kānga pungarehu tētahi. He huka, he kirīmi i roto i ngā kai e rua. Ka toutou ia i ōna matimati ki roto i ngā kai e rua nei me te ngotengote hoki i ōna matimati. Anō te reka! Kua whākanakana anō ōna whatu me te kōtamutamu o ōna ngutu i te reka o ēnei kai! 

Katahi a Okoroire ka noho ki te whakaaro ko tēwhea o ngā kai hei kai tonu māna. 

"Ko tēwhea rā? Ko tēwhea? Koura mara, tuna pāwhara, kina poha, parengo, kuku, whakamara, kānga kōpiro, kānga pungarehu rānei? Ko tēwhea kai hei kai māku?" 

Kāore i tau ōna whakaaro. Ko te reka rawa atu o ngā kai katoa. Kua tino hemokai rawa atu a Okoroire i tēnei wā. Kore taea te aha! Ka kainga e ia te koura mara me te tuna pāwhara. Ka kainga e ia te kina poha me te parengo. Ka kainga e ia te kuku me te whakamara kia pau katoa. Ka kainga e ia te kānga kōpiro me te kānga pungarehu kia pau katoa. 

Kore rawa tētahi paku toenga kai! Puta rawa mai ngā tamariki o te kura ki te kai, kua kore katoa! Ko Okoroire tērā e tīraha haere ana i te kī o tōna puku. 

Taniwha, taniwha apu kai e! 
Taniwha, taniwha apu kai e! 
Tērā pea ka moe koe 
Rua rau tau, rua rau tau e! 

Ngā koiora moana tae kitakita o Aotearoa

Ko Kim Westerskov he kairuku tango whakaahua o Aotearoa, nāna ngā pikitia. Nāna hoki i tuhi ngā kōrero Pākehā kua whakamāoritia nei
Nā Akuhata Tangaere i whakamāori

E pōhēhē ana ētahi tāngata, ka kitea nga ika tae kitakita i ngā moana mahana o ngā whenua wera anake. He tika, he ika tae kitakita me ētahi atu koiora moana kei ngā ākau kāoa. Ahakoa rā, he mea pērā anō kei ngā moana o Aotearoa. Kāore e taea te whakahē, he kaha kē atu te tae kitakita me te ātaahua hoki, o ētahi o ngā wāhi rukuruku o Aotearoa nei i ērā o ngā moana mahana. 

Tekau mā whitu tau au e rukuruku āwhio haere ana i Aotearoa i nāianei. Ko te mahi, he tango i ngā whakaahua o ngā kararehe tauhou, o ngā kararehe whakamīharo, kei reira e noho ana. Nāku i whiriwhiri ētahi o ngā mea pai o aku whakaahua tae kitakita, mō tēnei tuhinga. 

I tangohia te katoa mā te rama whakaahua — mārama ana te kite atu i ngā kararehe nei mo te wā poto, i a au ka tango i te whakaahua. Mā te tango pēnei, ka kanapa te whakaatu a ngā kararehe nei i ō rātou tae kitakita. Ki te kore he rama, ka pōuriuri noa iho ō rātou āhua. 

• He punua matuawhāpuku tēnei. I tutaki māua e rua tekau mā rima mita i raro i ngā wai o Alderman Islands i waho o Moehau. 
• He rite ngā pūkorukoru kōwhai nei ki te panekoti hāngorungoru. Otirā, ko ngā hua kē ēnei o te rori tonatona. Ko ia kora kōwhai, kora tino iti nei, he hua kua whakapiria tētahi ki tētahi mā te ware tatakī. (Kei te tekau mita o ngā wai o te Whanga o Ōtākou.) 
• He pūru e āpititū ana, engari he pouaka māti noa iho te rahi. He ātaahua, he māwhero me te mā te āhua o tēnei rori. Ko āna kai he kararehe muimui, noho pipiri. He huihuinga kararehe pēnei i te uru rākau kei raro i te wai nei, te wāhi noho. (Kei te rima mita o ngā wai o Alderman Islands.) 
• Ko te ingoa o ngā ika nohinohi e tere nei i runga ake i te māra tae kitakita hautai nei, he "demoiselles." (Kei te whā tekau mita o ngā wai o ngā moutere o Tawhiti Rahi e tū mai rā i waho i te takutai uru o te Taitokerau.) 
• He rite te "ascidian" nei ki tētahi whakamarumarunga raiti rerekē nei te āhua. Engari, e rua ki te toru henimita noa iho te teitei. Pērā i nga hautai me te tini noa atu o ngā kararehe noho wai tai, kāore e taea e ngā "ascidians" te nukunuku haere. Kāore rātou i te māharahara, notemea, tere mai ai ā rātou kai i runga i ngā ia kei roto i te wai. I kitea e au tēnei i te tekau ma rua ki te tekau ma rima mita o ngā wai o te kokoru o Ōmaha, e pātata ana ki Warkworth, Te Taitokerau. 
• Hopukina ai e ngā humenga nga ika nohinohi me ētahi atu kararehe pakupaku, mā ō rātou kawekawe tini. Kātahi ka haria te kai e ngā kawekawe ki te waha kei tō rātou pūtahitanga. Ko te ākau i te pakihitanga o te tai, te wāhi noho o tēnei humenga. I kauhoe au i runga ake i taua humenga i te paringa o te tai. E tere katoa ana ōna kawekawe. (Rakiura.) 
• Kotahi noa iho te kai a tēnei rori, arā, ko te kararehe ngohengohe e kīia nei ko "dead mans fingers". Ko rātou ngā wāhanga āpure, he karaka te tae, kei te whakaahua nei. (Kei te ono mita o ngā wai o te Whanga o Ōtākou.) 
• Pēnei i a tātou nei, moe ai te āhuruhuru i te pō. Ko te mea rerekē i a tātou, ka huri whero kitakita tō rātou tae ina moe ana rātou. I taku whakaohotanga i tēnei, tere tonu tana huri ki tōna tae awatea, arā, he kiwikiwi me konatu ki te mangaeka. (He mea i whakaahua i te pō. Kei te rua ki te toru mita o ngā wai o te taiapure rāhui kei te kokoru o Ōmaha, e pātata ana ki Warkworth, Te Taitokerau.) 
• Ahakoa he kararehe kē rātou, he rite te āhua o ngā "zoathids" nei ki te pū puāwai tae kitakita kōwhai. Piri ai rātou ki runga hautai me ētahi atu momo kararehe o te wai mātaitai. Ka haere te wā ka mate i a rātou aua kararehe. (Kei ngā wai o ngā moutere o Tawhiti Rahi.) *Anei ētahi hautai koikara me ētahi hautai paoro korowha. (Kei te whā tekau mita o ngā wai o ngā moutere o Tawhiti Rahi.) 
• Kāore he ākau kāoa i Aotearoa nei, engari he kāoa anō a tātou pēnei i te mea whero nei. Ko te tino kōpuatanga o te moana te wāhi noho o te kāoa whero. Engari i te takutai uru o Te Whakataka Kārehu a Tamatea, e āhua pāpaku ana te wāhi noho, ā, ka taea te ruku kia kite i a rātou. (Kei te rua tekau ma rima mita o ngā wai o Piopiotahi.) 

E kī... Nā wai i hopu?

Nā Wānanga Te Ariki
Nā David Burke ngā pikitia

"Rēnata, matiki! Matiki! Rēnata, matiki! Ke kama! E haere ana māua. Ināianei tonu. Ke kama!" 

Kātahi anō au ka oho, otirā, kei te taumaha tonu ōku whatu i te matemoe. Te hōhā hoki! Kei te pōuri tonu a waho, engari, anei kē ngā nanenane e whanawhana ana ki te haere. 
"Aua atu! Me haere kōrua. Ko kōrua ngā pū mō te hopu ika. Waiho au kia moe. Kei te matemoe tonu au. Nā, haere . . . haere atu kōrua." 

"E tama. Tō māngere hoki. Ke tere, matiki! Matiki!" Kātahi ka warea ngā tokorua nei e te pōrangi. Ka mau kē te wehi. Ka kūmea e rāua ōku paraikete me tōku pera, ka panaia au ki waho i tōku moenga, ā, tata tonu au te putu ki raro. 

"Kāti, kāti. Kua oho au, kua oho au."  

Kātahi ka hāmeme au, "Pokokōhua." 

"He aha tērā?" 

"Kāre koe i rongo? Tō turi hoki. Me horoi ō taringa.  

I kī atu au, kua paera te kōhua?" 

"Mō te aha?" 

"Mō te parakuīhi hoki." 

"E hoa, kātahi anō koe ka oho kei te matekai koe. Hei aha ai? Tēnā, kāre tātau e parakuihi ana kia hoki rawa mai tātau. Koina te take o tā tātau haerenga, hei hopu ika hei parakuihi mā tātau. Tēnā, ke kama . . . maranga!" 

Ka maranga au, āhua parori te tū, ka mau i a au ōku kākahu, ka whakatikatika i ngā taputapu mō te hī ika. Kāre rawa i roa kei runga rori mātau e haere ana, ko tōku taokete ko Piripi, me taku irāmutu ko Whai. 

"E Piripi, e Whai, kia āta haere. Kei mahue au i a kōrua.” 

Ko te kamakama hoki ō ngā tokorua nei. Parahutihuti ana tā rāua haere, engari kei muri au e whai ana, kei te āhua matemoe tonu. "Kia āta haere." Moumou tāima noa iho. Kāre rāua i rongo. Ki tonu pea o rāua taringa ki te tāturi. He tino mate tēnei o ngā tokorua nei. Te kore taringa. Nā, teretere tonu tā rāua hare. 

Ka pātai au, "E Piripi, e haere ana tātau ki hea?" 

Ka whakahoki mai a ia, "Ki Snowy's Rock. "  

Kei te tino mōhio au kei hea taua wahi. 

"Auē, ka ngēngē hoki ngā waewae ki te whakaaro noa iho. Te mamao hoki." 

"Hoianō, kua oreore kē tōku tinana, kātahi ka pakari te haere. Ka piki rori mātau, ahu ki tētahi puke, kāore i roa, kei runga mātau e tū ana. Kātahi anō ka whiti mai te rā. "E hika, te ātaahua hoki." 

Tīhaehae ana ngā pūhihi i ngā kapua o te rangi. Kārohirohi ana te moana, he marino tonu hoki. Ko te mīharo hoki o ngā tae e tau atu ana i ngā kapua. "Ka mau kē te wehi." 

Ka kōrero a Pipipi, "Hara mai, me heke tātau." Ā, ka heke mātau mā tētahi arā hipi kōpikopiko ki tātahi. Tae atu ka hāparangi mai a Piripi, "Kei te haere atu au ki Snowy's Rock. Kei te hara mai anō kōrua?" 

Ka whakautu māua ko Whai, "Āe, kei te haere atu māua." 

Ko te toka nei a Snowy's Rock, kei waenganui moana kē, engari nō te āhua timutanga o te tai, ka ngāwari tā mātau haere. Ahakoa, tata tonu atu mātau, kei te paratī tonu te wai ki ngā taha o Snowy's Rock. Ka kau atu mātau, ā, ka piki ki runga i te toka nei. 

He nui ngā wā kua tae mai mātau ki tēnei wāhi, kāre tonu au e tino mārama he aha i tapaina ko Snowy's Rock.

Ka pātai atu au, "Piripi, he aha tēnei toka i whakaingoatia ki tēnei ingoa?" 

"Aua, kāre au e mōhio. Ko te tiko o ngā karoro o runga pea i pērā ai, na, ka rite tonu ki te hukapapa," tōna whakahokinga mai. 

"E tā, kia tika. Nāhau anō tērā, nē? E tika ana pea ko koe hoki te tiko kāre na te manu." Ka pakaru te kata i a mātau. Ko te kaha o te kata a Whai, ka tapape ia, tata rawa atu ki te hinga ki rō wai, engari, ka tū hāngai ia, ka pai. 

Ko Piripi anake anō i whai matira. Ka whakamau ia he mōunu, kātahi ka tukuna ki rō moana. Te tino kaha hoki o tōna makanga, ka roroa rawa atu te rere, a, kātahi ka heke ki rō wai. "Whū! Kīkino koe e hoa. Kāre kē e painga ki a koe." 

E hī ake ana a Whai i te taha o te toka me tana aho. Ko au hoki kei te mātakitaki. Roa tonu te wā kāre anō kia mau i a rāua he ika hei parakuihi ma tātau. Ka mea atu au, "E hoki ana au ki uta. Me waiho ki a korua, ngā toa hopu ika, hei hopu he ika kaitā mō tā tātau parakuihi." 

Ka hoki rawa au ki waenga tāhuna, kāore i roa ka huri au, ā, ko Whai e haere mai ana. Ka noho māua i te one titiro atu ai ki a Piripi i runga i a Snowy's Rock e hī ana. 

Kua whārōrō kau ahau, tata tonu ki te moe, ka ūmere mai a Whai, "Rēnata, titiro, titiro!" Ka maranga au.  

"Tiro! Te ngaru pīkiwhara e hara mai ana." Ka hāparangi māua ko Whai ki a Piripi. Auē, te tūreiti hoki. Nō te tino teretanga o te hekenga atu o te ngaru rā, kua taia iho a Piripi ki rō moana. Tere tonu tā māua oma ki te whakahirihiri ki a ia. 

Ka pātai atu a Whai, "Piripi, kei te ora koe?" 

"Ā, kei te pai au." 

Ka mea atu au, "He tohu pea tērā kāre tēnei te rā e tino pai ana mō te hopu ika." 

Ka whakaaro, ka whakaea mai, ka kī, "Koira pea. Tēnā, me hoki tātau ki te kāinga." 

Tōna mākū hoki, kua tōpuni ōna kākahu, hū katoa. Ka kohikohi mātau i ōna taputapu i taka atu ki rō wai, ā, kātahi ka hoki ki te kāinga. 

Taenga atu ki te kāinga ka ui mai a Kuia, te hoa wahine a Piripi, "Kei hea ā koutou ika hei parakuihi mā tātau?" 

Kaha ana te tautau o ō mātau ngutu ka kī atu a Piripi, "E nui ana ngā kai parahua, otirā, kāre i mau i a mātau." 

"Tō koutou kore take noa iho. Hai aha, haramai ki te kai." 

Nā tō mātau matekai hoki ka pakaru mai te menemene. Ka pātai au, "He aha te parakuihi ma tātau?" 

Ka whakahoki mai a Kuia, "He ika hoki." 

"E kī. . . nā wai i hopu?" 

"Na wai hoki! Na Watties." 

Ka titiro mātau ki a ia me te pākete ika kei tōna ringa, ka hemo katoa mātau ki te kata. 

Te waka kawerangi

Nā Colin Moana i whakamāori ngā tuhinga Pākehā a Ian Hancock

Ka taea e te waka kawerangi ki te rere atu ki tua i te kukume o te ao ka hoki mai anō, e hia kē ngā rerenga. Ko te tino mahi a te waka nei, hei kawe ngā waka whatu irirangi ki runga rawa, ka tukuna i reira hurihuri ai i te ao. Ka taea anō ki te tiki atu ka whakahokia mai ki te papawhenua. 

Ko ēnei ngā kōrero mō tētahi o ngā waka kawerangi i hiki atu he waka whatu irirangi o Tawhirimātea hei whakaahua i ngā kapua hei whakahoki mai ki a Papatūānuku. 

Ka huakina mai ngā tatau i runga i te waka kawerangi, ka utaina he waka whatu irirangi ki roto. Ka katia nga tatau, ā, ka toia te waka ki te papatuku. 

He karuru tonu a te waka nei, e kikī ana ki te hinu. Ka whakapiria te waka ki te paepae hinu nunui, anō he karuru e mau ana ki ōna taha. He hinu anō a ēnei karuru e rua hei hāpai kia rere pūmau ai ki runga rawa. 

Ka tomo atu ko te rangatira, ko te kaiwhakarere, me ngā kaiāwhina tokorua ki roto i te waka kawerangi, ka here tātua rātou ki ngā tūru, ka titiro mehemea e pai ana ngā mea katoa. E pai ana, kātahi ka murara mai ngā karuru katoa. 

"Ka hikitia tana waka 
Ka hāpainga tana waka 
Auē, Auē, Auē ha. Hei!" 

E rua miniti noa iho mai i te whakarewatanga, e karawhiu ana tōna rere ki te rima mano kiromita ki te haora me whā tekau kiromita ki runga rawa. 

"Ki runga i te rangi 
Tū iho nei 
Tū iho nei 
I ahaha!" 

Kua kore he hinu o ngā karuru e rua. Ka pēhia e te rangatira he pātene hei tuku i ēnei karuru kia wātea te paepae hinu nunui. Heke iho ngā karuru nei ki te papawhenua, ā, mā ngā kapohau e kawe ki roto i te moana. Ka riro mā te kaipuke kaitiaki e tiki atu. A te wā ka whakamahia anō ēnei taonga. 

Ina ka pau ngā hinu a te paepae hinu nunui ka tukua ki te moana. 

I tēnei wā kei te rere te waka kawerangi i runga i ōna ake hinu. Ka rere ki te takiwā pēnei e rua rau kiromita ki runga rawa, ki te rua tekau mā waru mano kiromita e karawhiu ana ki te haora. E waru miniti noa iho kua pāhemo mai i te wā i tīmatahia. 

Kua māmā ngā kaimahi i tēnei wā. Ka wetekina ō rātou tātua here tūrū ka rere kau ana ki te papa whakarere. Kua tae ki te wā ki te tuku i te waka whatu irirangi. Mā tētahi o rātou e pēhi te pātene hei huaki ngā tatau. 

Mai i te matapihi ka kite ratou i te waka whatu irirangi Tawhirimātea. Hei reira mā ngā kaiwhakarere e whakamahi te matā kōrapu pēnei i te ringaringa, ki te hiki ake ki waho o te waka. 

Ka tukua te waka whatu irirangi ka rere kau atu ki te taha o te waka kawerangi. Ka kurupaetia te matā kōrapu ka whakahokia ki roto, ka katia ngā tātau. 

Mā tētahi o nga kaiwhakarere e tono he tohutohu ki te waka whatu irirangi kia tīmata i te mahi. Ka hoki mai he whakaahua ki ngā kaimahi o te waka kawerangi, ka mōhio rātou kei te tika te haere o te waka whatu irirangi. 

Kua mutu rā ngā mahi a ngā kaimahi ka here tātua ki o rātou tūru. Kātahi te kaiwhakarere ka tīmata i ngā karuru, ka murara, hei pana ki waho o te huarahi āwhio ka hoki ake ki te papawhenua. 

Toru tekau miniti noa iho kua hipa ka hoki ake te waka nei ki roto o te kukume o te ao. Parahuti ana tōna rere ka hihi te wera i waho o te waka ki te mano takiri henekereti. 

Kua pau ngā hinu ka rere pēnei i te rerehau, ka tata haere ki te papawhenua. Ka āta haere, ka mātao tōna kiri. Mā te kaiwhakahaere e arataki te waka kawerangi mō te toru tekau mā rima. miniti ki te tūnga rererangi. 

Tata rawa atu ki te tūnga rererangi, e rere kau ana ki te toru rau rima tekau kiromita ki te haora, ā, kua mātaotao. Ka whakaheke atu ki te papawhenua. Kotahi haora te roa i tōna hoki rerenga mai i runga rawa. 

Ka puta ake ko te rangatira, te kaiwhakahaere me ngā kaimahi ki waho. Ka tīmata ngā kaimahi o te tūnga rererangi ki te whakapaipai te waka nei mō te hokinga ki runga anō. 

Tāneatua

Nā Tamati Kruger
Nā Wayne Hapi ngā pikitia

Ko tēnei tipuna a Tāneatua i ū mai i runga i te waka o Mātaatua. E kī ana ētahi o ngā koroua ko Tāneatua tonu te tohunga o tēnei waka, ērā hoki, ko ia te kaitiaki o Rongomai, te atua o te waka o Mātaatua. Otirā, na Rongomai i kāpehu mai rātau ki Aotearoa. 

He tino maha tonu ngā wāhi kei roto i te Tohe nei o Mātaatua na Tāneatua i tapa te ingoa, ā, koinei te whai atu i aua rārangi kōrero. 

Kāore i roa e noho ana ki Whakatāne ka whakaaro ake a Tāneatua ki te haere ki te rapu kāinga noho mōna. Ina hoki, kua puta kē i a Puhi te kōrero i kī rā, "He tangata haere huarahi tēnei tangata, a Tāneatua. Kāti, ka whai te tipuna nei a Tāneatua i te awa o Ohinemataroa, e mōhiotia nei e tātau ko Whakatāne i tēnei rā, ka whai ia te awa ki uta. 

Ka tae ki tētahi wāhi; ka whakarērea iho e ia tētahi o āna kuri, he tipua. Ko tōna whakaatu ināianei, he hiwi, ko Otarahioi te ingoa. Ā, ko te wāhi i tapaia tonutia ko Tāneatua. He taone tēnei wāhi ināianei, kāore i tawhiti mai i Whakatāne. 

Ka whai te tipuna nei i te awa o Ōwhakatoro, hoatu haere ana i ngā ingoa mo tēnā wāhi, mo tēnā wāhi, arā, koTe Karoro-o-Tāneatua, he maire tērā, ko Te Tāpapatanga-o-Tāneatua, ko Nga-tamāhine-a-Tāneatua, he pōhatu katoa ēnei kei roto o te awa o Ōwhakatoro. Ko te pūkaki o taua awa, nāna i tapa, ko Te-wai-pōtiki-a- Tāneatua. Kei konei anō hoki tētahi hiwi ko Otāneatua te ingoa, ā, ko te rākau nāna i whakatapu, ko Kākahutāniko tērā. 

Mai i Ōwhakatoro ka hoake atu ia ki te awa anō o Whakatāne, i tētahi wāhi ka whakarērea iho e ia āna tamariki, he māhanga. Koinei rā ngā awaawa e kiia nei, ko Kānihi rāua ko Ōhora, a, ko Nga Māhanga tonu te ingoa o te wāhi. 

Ki te pae maunga o Te Purenga, kei roto i tētahi repo, e huna ana tana kuri, a Mariko, ā, kei Ōriha, ko tētahi atu anō o āna kuri ko Te Pāhou te ingoa. He tipua tahi ngā kuri nei. 

Ka tae a Tāneatua ki Te Kōhurutukuroa. He hiwi tēnei pātata atu ana i te marae kāinga o Ohāua-te-Rangi. I reira ka whakatā ia i raro i tētahi hīnau. I a ia e whakatoro atu ana ki te tiki hua mai i taua rākau, ka kōrero iho taua hua rā ki a ia ka kī, "Kaua ahau e kainga, ko te iho au o Kataka!" I tenei tonu, ka whakatapuhia e Tāneatua taua rākau, ka kī ia, "Ka whakarihia ahau, ka whakatō tamariki ahau." Ka tapaia taua hīnau rā ko Te-iho-o-Kātaka.  Mai i taua wā ki tēnei, i runga i taua kōrero ana, ka haere te wahine huatea ki Te Iho o Kātaka, kia mai kore, ka whai uri.  

I te wāhi o Opūrākau, ka hangaia e Tāneatua tōna kāinga, ko Whareariki  te ingoa. I konei, ka waiho e ia te puhi nāna rā i mau mai i te waka o Mātaatua.  

Kei roto i te awa o Whakatane he pōhatu na Tāneatua i tapa ko Taku-ahu-te-kā. E ai ki nga kōrero he "uruuruwhenua", arā, he wāhi karakia whakamāhaki i te rangi mo nga tira haere. Kāre i tawhiti atu i konei he pōhatu tipua anō, ko Te Kōmata-o-te-rangi te ingoa. E kiia ana, mēnā ka whakatata atu he waewae tapu, kāore i roa ka ua te rangi. 

I tae rawa a Tāneatua ki te pae maunga o Huiarau, a, ki roto hoki o te mārua o Ruatāhuna. Kei reira hoki ētahi atu wāhi nāna i whakaingoa.  

Mai i tēnei haere ana, ka hoki ia ki te tai moana, arā ki Otarahioi, a, oti atu ki roto o te riu o Tauranga, e mōhiotia nei ko Waimana ināianei. I Mohoaonui ka hī ōna pewa i te aua o te whenua, ka kiia tērā wāhi ko Matahi, na te hinga o nga pewa o Tāneatua.  

Ka tae te tipuna nei ki Tahora, ka whakatū tōna puni, ka tahu ia i tētahi ahi kōpae mōna. Engari, i wera tonu atu i tana ahi tētahi wāhi whenua. Kāti, ka tapaia tonu taua wāhi ko Te-wera-a-Tāneatua.

I hoki mai a Tāneatua ki Otarahioi noho ai. E ai ki nga kōrero a ētahi koroua o Tūhoe ka tika hoki kia mau pūmau tōna ingoa ki tēnei wāhi. 

Otirā, koinei ētahi o nga kōrero a nga koroua mo tēnei tipuna mo Tāneatua, te tohunga o te waka nei o Mātaatua. Te tangata i kiia nei he haere huarahi, te tipuna o nga uri whakaheke o Mātaatua whānui tonu. 

A – K 

A 

ahi kōpae   camp fire 
ahu   in the direction of 
āhuruhuru   goat fish 
ākau   reef 
anō te reka!   how sweet it is! 
āpure   patch 
āpititū   charge 
arā hipi kōpikopiko ki tātahi   winding sheep track to the beach 
āta pā   touch cautiously 
aua atu   never mind 
awaawa   valley 
awatea   daytime 
āwhio   around 

 

E  

e, ai ki nga kōrero   according to what has been said 
e hia kē nga rerenga   flying many times over 
e kī   you don't say 
e tā, kia tika   hey man, you're having me on 

 

H  

hai aha   never mind 
hāmene   murmur 
hāngorungoru   gathered in folds, frilly 
haunga   odour, smell 
hautai   sponge 
hemo katoa mātau ki te kata   we killed ourselves laughing 
hemokai = matekai   starving, very hungry 
henemita   centimetre 
hihi te wera   intense heat 
hīnau Hīnau   tree 
hinu   fuel 
hinuhinu   greasy 
hiwi   hill 
hoake atu   to go unto 
hua   egg 
huarahi   āwhio orbit 
huatea   childless 
huihuinga   colony 
humenga   sea anemone 

 

I 

ia   current 
iho   umbilical cord 
irāmutu   nephew 

 

K  

ka mau kē te wehi   amazing, awesome 
kai parahua   nibble bait off hook 
kaiwhakahaere   pilot 
kaiāwhina   crew 
kairuku   tango 
whakaahua   underwater photographer 
kaitā   large 
kākahi   a type of freshwater shellfish 
kakama   quick 
kakara   pleasant smell 
kanapa   bright 
kāoa   coral 
kāore i tau ōna whakaaro   he couldn't make up his mind 
kāore i tawhiti mai   not far from 
kāpehu   guide 
kapohau, heketau   parachute 
karawhiu   drive along, spin out 
kāre anō, kāhore anō   not yet 
kāre kē e painga ki a koe   no trouble to you 
kārohirohi   shimmering 
karoro   seagull 
karuru   rocket 
kau   swim, wade 
kawekawe   tentacle 
ke kama, kia kama   get a move on 
ke tere, kia tere   hurry up 
kēwai   freshwater cray fish 
ki rō, ki roto i te into kia mai kore   in hope of, in expectation 
kikī   full 
kīkino koe e hoa   you're not bad mate 
kina poha kina   removed from shell 
kinikini   nibble 
kirīmi   cream 
kiromita   kilometre 
kitakita   bright of colour 
kiwikiwi   grey 
koikara   finger 
koiora   life 
koiora moana   sealife 
koira pea   perhaps that's it 
koko   lean, thin, scoop 
kokoru   bay 
konatu   mix 
kāpuatanga   deep 
kora   dot 
kore taea te aha   couldn't be helped 
kore take   useless 
korokoro   throat 
kōtamutamu   open and close repeatedly, smack of lips 
kukume o te ao   the outer horizon, pull of gravity 
kurupaetia   to retract, to enfold 

M – P  

M 

māhanga   twins 
māharahara   worry 
maire   a species of tree 
makaia   cast, throw, toss 
makanga   casting, throw 
māmā   weightless, light 
mamao   faraway 
mangaeka   pale brown 
māniania   slippery 
mano takiri henekereti   1000°C 
mārua   valley 
mātaotao   cold, cool 
matemoe, hiamoe   sleepy 
māti   match, matches 
matiki, matike   wake up 
matimati   finger 
matira   fishing rod 
matuawhāpuku   scorpionfish 
matā kōrapu   mechanical arm, crane 
mita   metre 
mitimiti   lick 
moana mahana   tropical ocean 
Moehau   Coromandel Peninsula 
moumou taima noa iho   what a waste of time 
muimu  i small 
murara   ignite, start 

 

N  

na wai hoki   who indeed 
nāhau anō tērā nē?   you're making that up, aye? 
nanenane   billygoat, scallywag 
nukunuku   move 

 

NG 

ngahoro   fall out 
ngohengohe   soft 
ngotengote   suck, suckle 
 

O 

Omaha   Leigh 
one   beach, seashore 
oreore   invigorated 

 

P  

pae maunga   mountain range 
paepae hinu   fuel tank 
paera   boil 
pakaru mai te menemene   we broke out into smiles 
pākete   packet 
pakihitanga   lowest ebb of low tide paku hongi quick sniff 
panekoti   skirt 
pania   smear 
paoro korowha   golf ball 
papa whakarere   control panel 
pāpaku   shallow 
Papatuanuku   Earth 
papatuku   launching pad/site papawhenua earth 
parahuti   quick 
parahutihuti   like a flash (of movement) 
paraikete   blanket 
parati   splash 
paringa   high tide 
parori   crooked 
pata   butter 
pātata   close, near 
pātene   button 
pēhia   to press 
pērā   pillow 
pewa   a fish 
pīkiwhara   huge (literally, big fella) 
Piopiotahi   Milford Sound 
pipiri   close together 
pōhēhē   think mistakenly 
pokokōhua   boiled head (an insulting remark) 
pōrangi   madness 
pōuriuri  dark 
pū   bunch, gun (as in expert at) 
puata   transparent 
Puhi Puhi Kaiariki   younger brother of 
Tāneatua puhi   virgin or betrothed woman 
pūhihi   sun rays 
pūkaki   source 
pūkorukoru   folds 
punua   young bird or animal 
purimanga   cargo hold 
pūrū   bull 
pūtahitanga   icentre 

R – WH 

R  

raiti   light 
rama whakaahua   camera flashlight 
rangatira   commander 
repo   swamp 
rerehau   glider 
rerekē   strange 
rewa   melt 
riki   onion 
ro, roto   into 
rori   sea-slug, road 
roroa   far out (distance) 
rua rau kiromita ki runga rawa   200 kms above (earth) 
rukuruku   dive  

 

T  

tae   colour 
tāhoro   pour 
tai moana   sea-ward 
taia   wash over 
taiapure rāhui   sea reserve 
takutai uru   northern seacoast 
taokete   brother-in-law 
tapaina   name 
tapape   trip 
taputapu   equipment 
tatau   door 
tātua   here 
turu   seat belt 
tāturi   wax of the ear 
tauhou   strange 
tautau, toutou   drooping, dip, hang 
Tawhiti Rahi   Poor Knights Islands 
Te Whakataka Karehu a Tamatea   The Fiordland coast 
tere   swim, float, quick 
tīhaehae   piercing 
tīkarohia   pick out 
timotimo   peck, to sample 
timutanga o te tai   lowness of the tide 
tini   many 
tīni   change 
tipua   guardian 
tīraha   slow 
toenga   leftovers 
tonatona   warty 
tōpuni   saturated 
toro   stretchout 
totetote   salty 
tuatete   spiney 
tukuna   cast 
tuna pāwhara   dried eel 
tūnga rererangi   airport, airfield 
tūpono   come upon 
tūpuhi   hurricane 
tureiti   too late 
turi   deaf 

 

U 

uru   grove of trees 
utaina   load onto 

 

W  

waenga tāhuna   seaside, sand 
wai mātaitai   salty water, sea water 
wai tai   sea, sea waters 
waka kawerangi   space shuttle 
waka whatu irirangi o Tawhirimatea   weather satellite 
ware tatakī   Jelly 
warea   be overcome, be absorbed 
wetekina   to release, take off 

 

WH  

whakaatu   to show, reveal, to point out 
whakahirihiri   assist 
whakamāhaki   to calm 
whakamara   food prepared by steeping in water 
whakamarumarunga   shade 
whākanakana   stare wide eyed 
whakaohotanga   to awake 
whakapiria   to attach together 
whakarērea   abandon, to leave behind 
whakarewatanga   launching 
whakatā   to rest 
whakatoro   to reach, stretch 
whanawhana   eager 
Whanga o Ōtākou   Otago Harbour 
whārōrō   stretch out 
Whatu, karu   eye 
whiriwhiri   choose 
Whū!   Whew!