Te Wharekura 31 

Te okiokinga o te iti a Tūhoe Pōtiki

Tēnā kōtou tamariki mā. Kai te haere tātau ki Ruātoki. 

Waihotia ā kōtou pukapuka. 

Hara mai! Hara mai! Ka hoki tātau ki Ruātoki. Ki tēneki o ngā rohe o Tūhoe. Whai mai! Whai mai! Ēngari kia tūpato. He kōrero, he kawa, he tangata. Me mōhio i mua i te hīkoi a te waewae tapu. 

Katia ō kōtou kanohi. Huakinga ō kōtou whakaaro. Whakatuwherahia. Tukua kia rere. Whakarongo. 

He kohu! He kohu! 
Tau ana. Tau ana. 
Tau tāpapa ana 
Ki runga o Maungapōhatu, 
Ko Hinepūkohurangi. 

Kua uwhia, 
Kua uwhia e ia 
Ki te kākāhu 
Kai hiwi nei 
O te kohu. 

Ka awhiawhi rāua, 
Ngā tahu nei, 
I te awhi tangata, 
I te awhi aroha, 
I te awhi ātaahua. 

Ka hono! Ka hono! 
Ko tahi te rū. 
Te rū nekeneke. 
Huri ana i te takahurihuri. 
Wiri ana i te takawiriwiri. 

Haruru ana ngā koawaawa. 
E wāwā ana hoki, 
E pūpū ana hoki. 
Rewa tū ki te rangi, 
Ko rāua i eke. 
Eke panuku. 
Eke paneke. 
Hui e. 
Taiki e! 

Hurainga ngā rārauwhe, 
Ka puta. 
Hurainga ngā toka, 
Ka puta. 
Hikia te kohu, 
Ka puta te iti a Tūhoe. 

Huakina ō kōtou kanohi tamariki mā. Whai mai. Kia piri. Ka kuhu tātau ki ngā kohu o Tūhoe. Ki roto i te uma o Hinepūkohurangi. Kai tēraka taha he ao tawhito, he ao rerekē, he ao hou. Ka hoki tatau ki te whenua o ngā tūrehu, o ngā patupaiarehe, o rātau mā. Hara mai. 
Ai! Ko Tūhoe Pōtiki tēraka. He tipuna. He tangata. 

Kaua e wehewehe! Kia tere mai! Arā! He maunga e whakaatu mai rā i ōna tihi. Ko Maungapōhatu. He tohu. He whakatauākī. E hoa! A koe i muri rā. Piri mai kia tata. Kai ngaro koe. Kia tūpato! He wai. Arā! He moana. Ko Waikaremoana. He rua taniwha. Te rua o Haumapūhia. Nā te oreore o tōna tinana ka kare te moana. 

Ai. . . e! Ko wai tēraka i mua rā ? He pū tāna. Ēngari, kāre e kite mai. Kaua e mataku tamariki mā. He tangata ia. Nōna tēnei huarahi. Ko Te Turuki ia (Te Kooti). Nāna i hanga te Hāhi Ringatu. Auē! Kua ngaro anō. 

Hara mai tamariki mā. Ka hoki anō tātau. Kua tawhiti rawa tā tātau haere. Arā anō te maunga rā a Maungapōhatu. Titiro he tāone. Nō Rua Kēnana tēneki tāone. I koneki ia e whawhai ana mō te ora wairua o tōna iwi. Hara mai tamariki mā. Waiho mai rātau ki koneki. 

Hai tohu, hai whakamaharatanga mō ngā rā o nehe rā, me ngā rā kai mua i a tatau. Aneneki, ka whai tātau i ngā koawaawa nei. Kia tae mai tātau ki te awa ka heke ai. Ai . . . . e Kua hiki te kohu. Kua uru mai te whiti o te rā. Kemokemo ana ngā whatu i te mārama. Ka tuwhera ngā whatu . . . . 

Ko Ruatoki e tū mai ana. 

Ka māwhiti taku haere 
Ki ngā tihi o Maungapohatu. 
Ki ngā tapuwai o Waikaremoana. 
Ka titiro iho, 
Ko Ruatahuna. 
Ka whai te kekeno i te pae o te whenua, 
Ko Te Whāiti, ko Waiōhau. 
Rere taniwha i te awa o Tauranga, 
Ko Te Waimana. 
Ka hoki mai ano au ki raro ko, Ruātoki. 
E, ko te aitanga a Tūhoe. 

He aha tātau i hara mai ai ki koneki? 

He titiro i ngā mahi a te tangata whenua. He whakarongo. He ako. He here tangata ki te tangata. Te hunga mate ki te hunga mate. Te hunga ora ki te hunga ora. Kai koneki te okiokinga o Tūhoe whānui katoa. 

Hara mai, ka haere tātau ki te titiro, ki te tūtaki, ki te kite, ki te mātakitaki. He mahi o mua, he mahi o muri. Me tika katoa. Ki te kore, ka hē. 

Ngā mahi o muri

Ngā mahi a te tangata whenua 

Ko te rā tuatahi tēneki. 
Ka titiro tātau ki ngā mahi a ngā tāne o muri i te tuatahi. 
He Whakatauāki;  "E moe i te tangata ringa raupā." 

Te whakatū tēneti 

1. Kai te aha wēnei? 
2. Kai te pupuri i ngā taura o tēneti. 
3. Herea ngā taura ki ngā poupou. 
4. Me paopao ngā poupou kia mārō. 
5. Tuituia ngā taha kia kore ai e uru mai te marangi. 
6. Ana kua tū te tēneti. Tū mārō ana. Tū teitei ana. Tū whānui ana. E kore e hinga. Kua noho ngā kaimahi ki te kai paipa. 

Hai aha te tēneti? 
Hai uwhi i te iwi. 
Hai wāhi mō ngā mahi whakamākūkū korokoro. 

Te hunuhunu poaka  

Ko wēnei ngā kaimahi kai. He poaka, he kau, he hipi, he heihei, he kaimoana, he aha, he aha, ha aha ngā kai ka mahia. Titiro kai te hunuhunu poaka wēnei. 

Kua patua ngā poaka. Me hunuhunu ināianei, kai rāwa te manuhiri i te huruhuru poaka. 

1. Mahia he ahi. Tahuna kia kā. 
2. Ka mura te ahi, utaina te poaka ki runga. Te māhuna i te tuatahi. Ka wera ngā huruhuru o te poaka i te ahi ka waruwaru ai mā naihi. 
3. Ka oti te hunuhunu, kua reri te poaka ki te tīpoka. Tangoa mai ngā terotero, te puku, me ngā ate ki waho. Kaua e porowhiua. He tino wēnā. 

Ka titiro tātau ki ngā mahi a ngā wāhine o muri inaianei. He whakatauaki; "Wahine i te waewae, ringaringa kakama, moea: Wahine i te ngutungutu, whakareria atu." 

Ko te mahi tuatahi a ngā wāhine he whakamahana i te marae mō te manuhiri. 

Ko wēnei wētahi o ngā mahi i mahia e ngā wāhine o muri. 

He rahi atu ngā mahi kāre i mau i te whakaahua. Araraka, he whakareri tēpu, he pīra rīwai, he horoi pereti, he aha, ha aha. 

1. He whakareri pārawa hai whāngai i te hunga hiakai. 
2. Kua pā mai anō te ao hou, hai whakamama i nāa mahi. Kai te tahitahi te kuia nei i te whare kia māheahea ai te moe a te manuhiri. 

Te whakarāpopototanga 

1. Ko muri te wāhi mahi kai o te marae. Ngā ingoa mō ngā kaimahi o muri ko te hunga wera, ko te ringa wera rānei, ā, ko te tūmau rānei. 
2. Ka kite hoki tātau, i muri he mahi a te wahine, he mahi a te tāne. He mahi hoki a ngā taitamariki, he mahi hoki a ngā pakeke. 
3. Ki Tūhoe ko te manuhiri ka kai tuatahi. Kia mutu tā rātau kātahi anō te tangata whenua ka kai. 

He pātai 

1. He aha ngā mahi a ngā tāne me ngā wāhine o muri ki ō kōtou iwi? 
2. He aha te tikanga o te kōrero, "mā muri ka tika a mua ?" 

Ko mua

Kai mua ko ngā kuia me ngā koroua e whakatikatika ana i ā rātau mahi. Kai te whakarite rātau i ngā kōrero, i ngā karanga, i ngā mihi, i ngā whakapapa, i ngā ture, i ngā mate, i ngā kaupapa hoki o te hui. Kai te whakarite hoki mā wai e kōrero ngā wāhanga o ngā whaikōrero. Kua oti. Kua tutuki. Kua tō te rā. Kua pōuri. Hara mai tamariki mā, kua rahi mō tēneki rā. He rā anō āpōpō. E moe kia māheahea ai kōtou mō āpōpō. 

WHITI! WHITI! HEI! 

Te whakaeke 

Ko te rā tuarua tēneki. Titiro tamariki mā. Whakarongo. Kia mau pai. Kua tae mai te manuhiri. Ko Te Rewarewa te marae. Ko Te Pūrewa te tangata. Ko Te Rangimoaho rāua ko Kura-mihi-rangi ngā whare. 

Ko wai te manuhiri? 

Ko ngā uri tonu o Tūhoe kai ngā pito o te whenua e noho ana. Kua hoki mai rātau ki ngā whakatupuranga, ki ngā karangatanga maha, ki ngā maunga me ngā awa kōrero, ki te okiokinga o te iti a Tūhoe. Kia hono ai rātau i roto i tēnei ao whakamarara, ao hurihuri, ao rangirua. 

Kua rere te karanga a te tangata whenua. 

"Hara mai e te manuhiri 
Hara mai ra e. . . e. . . ! 
Mauria mai ngā mate o ngā rā 
O ngā marama 
O ngā tau i. . . e. . . !"

Kua whakahoki mai te manuhiri. 

"Karanga mai rā ! 
Karanga mai rā ! 
Karangatia mai rā ngā mate 
Kai roto i a mātau 
Karanga mai rā ! 
Karanga mai rā !"

Kua eke mai. Kua tangi. He aroha mō rātau kua ngaro ki te pō. 

Kua tutuki. Kua rere te aroha, te pōuri, te mamae. Kua rere ināianei ngā whaikōrero. Ko te tangata whenua ka tū tuatahi. Ka mutu rātau, ka huri ki te manuhiri. 

"Te iti a Tūhoe. 
Hara mai ! Hara mai ! 
E, nō muri nei ka kīia, 
Tūhoe moumou taonga, moumou kai, 
Moumou tangata ki te pō !"

He whakaaraara, he tauparapara, he mihi, he poroporoaki, he whakatauākī, he take, ngā korero i oti ki runga i te marae. He waiata hoki. 

"Taku rākau e 
Tau rawa ki te whare e 
Ka ngaro a takahi e 
Te whare o te 
kahikatoa. . . ."

Kua ea ngā whaikōrero. Kua hono, kua kotahi te tangata whenua me te manuhiri i te tangi, i te kōrero. Kua rūrū, kua hongi. Koineki ngā tohu tinana o te kotahitanga. 

Te whakarāpopototanga 

1. Ko mua o te marae te wāhi whakahaere o ngā karanga, o ngā mihi, o ngā kōrero. Koineki hoki te wāhi whakaeke o te manuhiri. 
2. Ko te nuinga o ngā kōrero o mua i te marae he whakapiri, he whakahono, he whakakotahi i te tangata whenua me te manuhiri. 

Ngā mahi tākaro

Ko ngā papa tākaro wēneki. Kai konei ngā mahi haka, mahi waiata, mahi whakangahau a ngā tamariki me ngā pakeke hoki. Hara mai ki te titiro, ki te whakarongo hoki. 

E koro 
Tuhoe Pōtiki 
Hoki wairua mai 
Ki te titiro 
I ō tamariki  

E tū taha atu nei 
E hāpai nei  

Ā kōtou mahi. 

Ko tēneki te rā hokihoki o ngā manuhiri.  

Kai te hoki ki ngā pito o te whenua.  

Ko te tangata whenua ka mahi tonu. 

Arā, he pōkai i ngā tēneti; He pōkai i ngā tēneti ki roto i o rātau pēke moe ai. 

Tū mahue ana ngā whare kai. Kua kore te kakara o te kai. 

Kua oti ngā mea katoa. Kua kore te hunga. Torutoru noaiho ngā tangata kua toe mai. Mokemoke ana. Tū makariri ana ngā tīpāta. 

Kua kore he tāngata hai takoto i ngā waewae o ngā poupou. 

Ēngari, e kore e wareware. Mau ana ngā mahara ki ngā mahi i mahia. Kua kite ngā kanohi. Kua rongo ngā taringa. Kua mōhio. 

Titiro ki ngā tamariki e awhi nei i a rātau. Waiho tēneki hai whakaaro whakamutunga mō te okiokinga o Tūhoe. He whakaaro awhi i te iwi. Waiho hoki tēneki hai tohu. Waiho mai ngā tamariki mā tō rātau whare tīpuna e awhi. 

"E te whare e tū nei 
I te wao a Tane koe e tū ana 
Kati ināiakanei ko koe tēnā ko Tane Whakapiripiri."

A - K 

H 

Hinepūkohurangi   Mist Maiden 
hiwi   hill 
hono   join, bind 
hurainga   uncover, reveal, unfold 
huria   turnover 

  
K  

kare   ripple 
koawaawa   gully 

M - P  

M 

Mahara   memory 

P  

patupaiarehe   fairy folk of the forest 
pōkai   fold 
pūpū   boiling 
porowhiua   throw 

R – WH

R  

rangirua   uncertain 
rewatū ki te rangi   elevated to the sky 
rū   shake, quake 

T  

tahitahi   sweep, clean, tidy 
Tāne Whakapiripiri   reference to symbol of unity 
tihi   peak 
tīhore   strip off, peel, take skin off 
tīpoka   cut out, to slit with knife 
tūrehu   ghost of the forest 

W  

wāwā   resounding, echo 
waru   scrape 
wiriwiri   shake, wriggle, twist and turn 

WH 

whakamahara (tanga)   commit to memory 
whakamarara   scatter, separate 
te whakarāpopototanga   summary