Nō Ngati Raukawa tēnei tipuna
Nā Ralph Hotere ngā pikitia

Ko tēnei tangata, ko Wairangi, nō Ngāti Raukawa. Ko tōna kāinga ko Rurunui, i te takiwā o Wharepuhunga. Ngā wāhine a Wairangi tokorua ko Parewhete, ko Pūroku. I a Wairangi e ngaro ana i Kāwhia, ka tae mai tētehi tangata rangatira o Ngāti Maru, ko Tupeteka te ingoa, he whanaunga ki a Parewhete. Ka noho manuhiri te tangata nei i Rurunui. E rua ngā pō e noho ana i te kāinga, i te ata ka titiro atu a Pūroku, e piri ana te kōkōwai i te pāpāringa o Tupeteka, nō Parewhete. Kua mōhio a Pūroku kua taea te wahine rā e Tupeteka. 

Ka hoki a Tupeteka ki tōna kainga, ki Te Aea. I muri tonu i a ia ka tae mai a Wairangi. Ka kōrerotia e Pūroku, "Ko tō wahine kua hara ki tētehi tangata, ko Tupeteka te ingoa. I kitea e au ki te kōkōwai o Parewhete e piri ana i te pāpāringa o Tupeteka." Kātahi ka riri a Wairangi, ka patua e ia a Parewhete. 

I te pō, ka oma a Parewhete; haria ana e ia ētehi kōkōwai; ka haere tonu i te huarahi o Tupeteka ka tae ki tētehi mānia, ka pania te kōkōwai ki te mānuka, nā reira ko Mānukatūtahi. Ka haere ia, ā, ka tae ki Āniwaniwa, ki te awa o Waikato, ka pūkaia iho tētehi o ngā kākahu, ka haria ētehi. Ka whiti ki tērā taha o Waikato, haere tonu. Ka tuhia tētehi kōkōwai ki te pari ki Parikārangaranga, kei te takiwā o Tūrangamoana. Ko whiti i Waihou, ka tae ki Te Aea. Ka moe i tāna tāne, i a Tupeteka. 

Ka kimi te iwi nei, a Ngāti Raukawa, i a Parewhete; nā, ka haere ētehi i te ara o Parewhete, ka haere noa atu ētehi. Ka kitea te mānuka i pania ki te kōkōwai - Te Mānukatūtahi. Haere tonu, ka tae ki Āniwaniwa, ka kitea ngā kākahu. Ka mōhiotia kua riro ki Te Aea ki te takiwā o Te Aroha. Ka hoki ērā ki Rurunui, ka kōrerotia atu ki te iwi, ki a Wairangi hoki, "Kua riro a Parewhete ki Te Aea; i kitea e mātou ki te kōkōwai, ki ngā kākahu." 

Huihui tonu iho a Ngāti Raukawa, ka rūpeke. Ko ngā tāngata kei roto i te iwi ko Tamatehura, muri iho ko Wairangi, muri iho ko Ūpokoiti, a muri rawa ko Pipito. Ko te nui o te iwi nei, hokowhitu. Ko te rākau a te iwi rā, he patu parāoa, he meremere, he patu kōwhatu, me ā rātou patu roroa, he tewhatewha, he taiaha, he pouwhenua, he koikoi me ērā atu rākau. Kātahi ka haere ki Te Aea. 

Kua mōhio te iwi o Te Aea tērā a Ngāti Raukawa e haere atu. Ka taka te whakaaro i a Tupeteka. kia hangā he whare hei kōhuru. Te taenga atu o Ngāti Raukawa, kua oti te whare, he wharau; i hangā ki te tahatika o Waihou, i raro iho o te pā nei, o Te Aea. Ka whaona te wharau nei e te hokowhitu rā. Ko Wairangi te tangata whakamutunga ki te tomo i te whare. Ka titiro a Wairangi, ko ngā poupou o te whare he kōhurihuri kahikatea. Kātahi ka rere a Wairangi ki te tute i te whare, kore rawa i ngāoko. Kātahi ia ka whai kupu, "He whare kōhuru tēnei!" Ko te tohu tuatahi tēnei i mōhio ai a Wairangi, he kōhuru te mahi a te iwi rā. 

Te nohoanga o te hokowhitu nei i roto i te whare, ka tukua e te pā te karere ki roto o Hauraki kia tīkina mai kia patua a Ngāti Raukawa. Ka whiu te kai a te tangata whenua, ka haere te iwi rā ki te kai. He kotahi te kūmara i roto i te rourou mā ngā tāngata tokorua. Ka pau, ka noho i roto i tō rātou whare. Hī ake te ata, ka hoatu anō he kai mā te iwi rā. He kotahi kūmara mā te tangata kotahi. Ka pau, ka noho awatea noa, ahiahi noa. 

I te ata, ka rangona te ngawē o te kurī, e ai te whakaaro, "Ē! ka whiua te kai nei!" Nā, kua kitea te amoamo o te tuna kauī. Ka kitea kua puta i tētehi taha o te pā, kua haere whakatētehi taha o te pā, ka huri ki tua o ngā whare. Nā, ka puta anō, ka huri anō, kua ki te ope rā, "E rua ngā amo ika." He maha ngā putanga; kāore ia ko aua tuna anō, engari he tangata kē nāna i amo i tēnā putanga, i tēnā putanga. Ko ngā kurī he mea patu kia ngawē, kāhore i patua kia mate. He mahi nei he pupuri i a Ngāti Raukawa kia tae ake te ope patu i a rātou. 

Ka haere, ka ahiahi, kua tae mai te tangata o Hauraki, kua kōrero, "Kikī tonu a Waihou i ngā waka o ngā iwi o Hauraki. Kei te ata ka eke mai, ka patu." Heoi anō, ka rongo a Parewhete i te kōrero rā, kātahi ka puta te aroha o te wahine rā ki a Wairangi me tōna iwi. Kātahi ka heke iho, ka tae mai ki a Ngāti Raukawa. Kātahi ka tangi, ka tangi hoki a Wairangi me Ngāti Raukawa katoa. Ka mutu te tangitū a te wahine rā, kātahi ka tāpapa atu ki runga i ngā turi o Wairangi, ka haehae i ngā ringa ki te matā kia heke iho ai te toto ki runga i a Wairangi, kia tapu ai i ōna toto, kia kore e kainga. 

E haehae ana, ko ana kupu ēnei: 
"He aha koe i haere mai 
I te rourou iti a Haere, 
Tē noho atu ai koe 
I te tokanga nui a Noho?" 

Ka mutu te tangi a te wahine rā, ka hoki. I whakarongo a Wairangi ki ngā kupu o te tangi a Parewhete, ko te tohu tuarua tēnei i tae mai ki a ia. Ka rapu te iwi rā, kitea iho e tā rātou rapu, he kōhuru. 

Kātahi ka tukuna tā rātou taurekareka kia haere i roto i te iwi o Tupeteka e whawhati rautao ana, e kohi kōwhatu ana mō te hākari. Haere ana te tangata rā, uru ana a ia ki roto ki te hunga whawhati rautao, ā, e mahi tahi ana. Kāore i roa e mahi haere ana, kua pātai ia ki te hoa, "Mō āwhea rā te whiu kai nei mā Ngāti Raukawa?" 

Ka kiia atu, "E tatari ana kia tae ake te ope, kei te hoe ake i roto o Waihou. Ka tae ake, ka patua a Ngāti Raukawa. Mā tērā ke te kai e mahia nei, ma Ngāti Maru." 

"Nā, hei āwhea rā te tae mai ai kia hohoro ai te patu iho i ēnei, i a Ngāti Raukawa?" 

Ka kī mai te hoa, "Kei te ata pō ka eke, ka patua." 

Kātahi ka wehe haere te taurekareka nei, ka hoki, kua pō hoki. Ka tae ki a Ngāti Raukawa ka kōrerotia, "Kei te ata ka huaki. Ko te kai e mahia mai nei mā tērā kē, mā Ngāti Maru." 
" I roa te iwi nei e nohopuku ana kāore he hamumu, kāore he aha. Roa rawa, kua tū a Tamatehura. kī runga, ka ki, "Me haka." Ka whakatika mai a Wairangi, ka whakaae; muri iho ko Ūpokoiti, muri iho ko Pipito. Whakaae katoa me haka. 

Ka ū a Tamatehura, ka whakahua i te haka: 
"Puhi kura, puhi kura, puhi kākā 
Ka whakatautapa ki Kāwhia 
Huakina! 
Huakina!" 

Ka kī tērā, hei tāna ka huaki. Ka noho ki raro. Kei runga ko Ūpokoiti, ka whakahua i tāna haka: 

"Ko Te Aea o ia rangi, e ... 
Ko Te Aea o ia rangi hui ake 
Ko Te Aea o ia rangi.: 

Ka kī hei tāna ka huaki. Ko Pipito, ka whakahua i tāna haka: 

"Ka whakakopura rua a Rangi-hape, 
Teina Tupeteka, e . . . 
O Tupeteka, e, o Tupeteka. 
Huakina! Huakina!" 

Ka tohe hei tāna ka huaki. 
Kātahi ka tu ko Wairangi ka whakahua: 

"Tahi ka riri, toru ka whā, 
E matamata hopukia! 
Homai rā tō whiri kaha, toro kaha, 
Kia wetewetea, wetewetea. 
A te! A ta! A tau!" 

Ka whakaaetia e te iwi hei tā Wairangi ka huaki. Ka tukuna e Wairangi tāna taurekareka ki a Parewhete kia piki ki runga i te tuanui o tōna whare i te ata, kia kore ai e patua. Ko te koha tēnei a Wairangi ki tāna wahine. Tae ana te taurekareka, hoki mai ana. 

Ka ākona ngā haka e te hokowhitu tae noa ki te hahaetanga o te ata. Kātahi ka whakaputaina. Hokowhitu, e whitu anō ngā kapa. Ka tika te haka i waho o te whare, ka tīmata te takahi me te aue noa iho. Te rangonga o te iwi o te pa i te haruru, ka oma iho ki te matakitaki haka. 

Kātahi ka puta a Tamatehura, ka hāmama te waha, ka pūkana ake ki te rangi, ka pūkana iho ki te whenua. Kua puta a Tupeteka, noho ana i runga i tōna atamira rāua tahi ko Parewhete. Ka kite i a Tamatehura. e māwhiti ana ngā karu i runga, i raro. Ka pātai ki a Parewhete, "Ko tō tāne tērā?" 
Ka kiia atu e te wahine, "Ēhara." 

Ko Tamatehura te kaiwhakahau i ngā haka katoa. Ka mutu te haka a Tamatehura ka puta ko Ūpokoiti, e tātaki ana i tāna haka, Ko Te Aea o ia rangi. 

Ka pātai anō a Tupeteka, "Ko tō tāne tērā?" 
Ka whakahokia mai, "Ēhara." 
Ka puta ko Pipito. Ka pātai anō a Tupeteka, "Ko tō tāne tērā?" 

Ka kī atu anō te wahine, "Kāhore anō kia puta." 

Te mutunga o te haka a Pipito, ko te putanga o Wairangi. Te putanga mai i te whare e māwhiti ana ngā karu, ko Kōpū ki te rangi, ko Wairangi ki raro ki te whenua. 

Ka rere anō te pātai, "Ko tō tāne tērā?" 
Ka whakahokia e te wahine, "Āe! Koia tērā." 
Kātahi ka haere iho a Tupeteka, me tōna wawae haere i te tangata, ā ka puta ki mua tonu ki te aroaro o te haka. Takoto tīraha ana i reira ki te mātakitaki. 

Kātahi ka tīmataria e Wairangi, "Tahi ka riri, toru ka whā." 
Ko ngā patu poto a te hokowhitu nei i huna ki muri i ngā tuarā, i titia iho ki roto i ngā tātua kōtara. Te taenga ki ngā kupu whakamutunga o te haka a Wairangi, A te!, kua mau ngā ringa ki ngā patu; A ta! kua maunu mai; A tau!, kua huaki te ope, kua patu i te tangata. Te tāngata tuatahi tonu ko Tupeteka, i mate i a Wairangi. 

Ka patua te iwi o Te Aea, ka hinga tērā pā i te ope a Wairangi. Ko ētehi i patua ki roto i te wai. Ko ngā rauwhare me ngā wāwā i rukea ki roto i te awa. E toru nga piko e toe ana, ka eke ai te iwi o Hauraki. Ka tūtaki i te toto, i te rauwhare, i te wāwā o te pā, kua mōhio kua hinga te pā, ka whati. 

Ko Parewhete i piki ki runga ki te tuanui o te whare, ka ora. Ka riro mai i a Wairangi tāna wahine, ka hoki ki tōna kāinga, ki Rurunui. 

Nā Ralph Hotere ngā pikitia

Nā, ko tēnei wahine, ko Te Huhuti, i pērā tahi anō ia me Hinemoa. Ko Hinemoa, nāna i kau te roto o Rotorua. Nā, ko Te Huhuti, nāna i kautāhoe te roto o te Roto-ā-tara. Nō Ngāti Kahungunu tēnei wahine, a te Huhuti, te tupuna wahine o Te Hāpuku; te tikanga i kautāhoetia ai e ia te roto o te Roto-ā-tara, he kawenga nā te humāriretanga o Te Whatuiāpiti; nō konei i kautāhoetia ai e ia taua moana; nō reira kīhai ia i tawhitawhi kia whakaaroaro rānei, kia aha rānei; kāo, ko tōna whakaaro i pēnei nā, "Ahakoa nui te moana, me aha? Engari me whakamātau - ā, māna ka totohu, he aha koa; ā, māna e ū, e pai ana." 

Nā titiro rā, e hoa mā, ki te whakaaro o tēnei wahine; kīhai hoki i tawhitawhi tōna whakaaro, nō te mea kua whakaarorangi noa ake tōna ngākau ki te ātaahuatanga o Te Whatuiāpiti, te kuku o tōna manawa. 

Nā, ka kau ia, a ka ū ki te kāinga o Te Whatuiāpiti; e ū kau atu ana anō ia, inamata kua kitea ia e te whaea o Te Whatuiāpiti. Nā, oho whakarere taua ruruhi; kātahi ia ka titiro atu ki a Te Huhuti; ānō te kiri! me he pari tea, ko te tūranga mai ki uta o te wai. Ka haere atu ki te kuia rā; te ahunga atu, heoi rā ka titiro atu te ruruhi rā ki te ātaahua mai o te wahine raka; ananā! me he haeata e toea ana i te taha ā rangi, koia ia ko te rite o tuawahine. 

Anō ka whakatata mai ki te kuia raka, ka whakataukī atu te ruruhi rā ki a Te Huhuti, "Ē! ē! e tia tonu tōu humārire, me ngā pari teko nei! āe, me he haeata e toea ana i te taha ā rangi ko tōu pai." 

Kihai hoki i hamumu a tuawahine. Kātahi ka ui atu te kuia raka ki a ia, "E hika, ko hea koe?" Otirā ko tuawahine kīhai hoki i hamumu. 

Me i reira ka ui atu anō te ruruhi rā ki a ia; kīhai rawa ia i kī atu ki a ia. 

I reira te waha o te kuia raka ki te kī atu ki a ia, "Taikiri! taikiri! Kāore rawa nei koe e kī mai ki ahau?" 

I reira tata kātahi rā anō ka hamumu atu te māngai o tuawahine ki te kuia raka, ka mea atu ia, "Kei whea koia te kainga o Te Whatuiāpiti?" 

Ka mea atu te kuia raka, "Tēnei rā tō māua nei kāinga; haere mai tāua ki reira." 

Ka mau te kuia raka ki tōna ringa, ka haere rāua, ā ka tae ki te whare o Te Whatuiāpiti; ka rongo te tangata rā, inamata kua maranga ki runga, kua titiro atu ki te wahine rā, ka mihi atu ia ki te wahine rā: me pēhea hoki koa ua ana ? Ka koa rā , ka kite atu hoki i te whakahiangongo a tōna ngākau : me tuawahine hoki ka koa, ka tae atu ia ki a TeWhatuiapiti- te kaitokomauri o tōna puku. 

Ēhara, moe ana rāua nei, ā, tupu noa ō rāua nei uri; ā, moroki noa nei, mahara tonu rātou ki ngā whanonga a tō rātou tupuna wahine, a Te Huhuti, i tāna kauanga i te moana o te Roto-ā-tara; no rēria te kupu o tēnei waiata : 

"Nā Te Huhuti, nāu i kau mai, 
Ko Hineteko i te Roto-ā-tara, 
Ā, ea ake ana, ko Hinehore, ko koe." 

Titiro, e kore e wareware i ōna uri ngā ritenga pai a tō rātou nei tupuna. Nā, ko te tikanga o Te Huhuti i pai ai ki a Te Whatuiāpiti, he pai no Te Whatuiāpiti; otirā ko ngā painga o Te Whatuiāpiti e rua, ko tētahi painga ōna ko Taku, ko tētahi ko Tū. Koia tērā te tikanga i pai ai ia, kia moe ia i a Te Whatuiāpiti, nō reira te tikanga i kauhoetia ai e ia te roto o Te Roto-ā-tara, i whakaaro ia kia moe ia i a Te Whatuiāpiti hei tāne pai māna, kia rua ai ngā painga ki a ia, ko Tahu, ko Tū, mo ngā ritenga o waho, ko te mea ia i tino hōkaka ai ia kia haere ki Te Whātuiāpiti hei hoa mōna. 

Nā Paora Temuera
Nā Ralph Hotere ngā pikitia

Ko tēnei Pōtaka-tawhiti he kurī mōkai nā Tama-te-kapua rāua ko tana teina, ko Whakatūria. He tamariki rāua nā Hou-mai-tawhiti. Ko tēnei kōrero nō te wā anō i te iwi e noho ana mai i Hawaiki; nō mua tata atu i te hekenga mai ki tēnei whenua, ki Aotearoa. 

Kei te takatū te iwi mō te heke mai. Kua kitea hoki kua kore i kaha ngā moutere e nohia nei e rātou ki te whāngai i te iwi. Kua tupu te ririi waenganui i ngā hapū e noho tahi ana i runga i ngā moutere mō ngā wāhi tupunga kai whenua, kai hua rākau. 

Ko Hou-mai-tawhiti he whanaunga tata tonu ki a Uenuku me Toi-te-huatahi, engari he pā kē tō Hou, wehe kē i tō Uenuku me Toi. I tētahi wā, ka whakaaro a Uenuku ki te toro atu i tana tuakana, i a Hou; kua roa hoki te wā i ngaro mai ai i a Hou. Ka rongo a Toi, ka hiahia hoki te haere tahi me Uenuku. Ko tēnei Uenuku he tohunga, ā, he rākau poroporo tāna, kei te taha tonu o tana whare e tupu ana. Ka mutu anō te poroporo i runga i taua moutere. Ōna hua he minaminatanga nā te katoa. 

Ka tae ngā tāngata nei ki te pā o Hou, ka pōwhiritia mai e te tangata whenua. Ka mutu ngā mihi, ka whiua te kai. Te hōmaitanga he taro nei anō, me ētahi kūmara, torutoru nei. Ka mutu anō, kāore he kīnaki. Ka mutu te kai ka poroaki iho ki a Hou, ka hoki ki tō rāua nei pā me te pukuriri hiakai hoki. 

I a rāua e haere ana, ka whai tahi te kurī mōkai a Tama-te- kapua rāua ko te teina i ngā tokorua nei. Ka tawhiti atu i te pā o Hou, ka hopukia te kurī, a Pōtaka-tawhiti, e Uenuku rāua ko Toi, ka patua, ka kainga. Ko te wāhi i a Toi, he wāhi iti nei. 

Te hokianga mai o Tama-te-kapua me te teina i te kaukau, karanga noa i tā rāua mōkai, korekore ana. Ui atu ki tō rāua pāpā, kāore hoki tērā i mōhio kei hea. Kātahi ka kī atu ki a Tama-te-kapua kia haere ki te pā o Uenuku rāua ko Toi, tērā pea i whai i a rāua. 

Ka tae ki te pā o Uenuku rāua ko Toi, ka tīmata te karanga haere i tā rāua mōkai, "E Pō, e Pō!" Ka tae ki waho o te whare o Toi, ka rongo i te auē. Kātahi ka tomo atu ki roto me te karanga haere atu, "E Pō, e Pō!" 

Rokohanga atu e Tama-te-kapua me te teina e ngana ana a Toi ki te kokopi i tāna waha ki ōna ringa e rua. Heoi, kei te auē ake te kurī i Toto i te puku o Toi. Te kitenga mai o Toi i a Tama-te-kapua me Whakatūria ka whakataukī, "Ai, taukiri e-e! I huna iho hoki koe ki Toto ki te hōpara nui a Toi - e tau ake anō koe. E, taurekareka!" 

Te mōhiotanga o Tama-te-kapua kua kainga tā rāua kurī, ka noho te whakatakariri. Ko te kīnga atu, "Mō tenei mahi kino a kōrua ko Uenuku, tērā kōrua e rongo ki tā māua mahi ki a kōrua āpōpō." Te hokianga o Tama-te-kapua me te teina ki te kāinga, ki tō rāua pāpā, ka kōrerotia atu te tukunga iho o tā rāua mōkai. Ka pōuri a Hou. 

Kātahi a Tama me Whakatūria ka hanga whakaaro hei takitaki i te kōhuru o tā rāua kurī, o Pōtaka-tawhiti. Ka oti tā rāua whakaaro ka hangaia he poutoti. Ko te whakaaro i oti nei i a rāua me haere rāua ki te pā o Uenuku rāua ko Toi, ka muru mai i ngā hua o te poroporo a Uenuku. 

Ka oti tā rāua whakariterite i te pō, ka haere. Ka tae ki te wāhi i tupu ai te poroporo a Uenuku. Ko te haerenga atu o Tama-te-kapua i runga i āna poutoti, ka tīmata te katokato i ngā hua o te poroporo, kotahi ki roto i te waha, kotahi ki Toto i te kete, me te tukutuku iho i ētahi ki tōna teina, ki a Whakatūria. Ka kī ō rāua puku me ā rāua kete, ko te hokinga ki te kāinga. 

I te pō tuarua ka hoki anō ngā tāngata nei ki te muru mai i ngā hua o te poroporo a Uenuku. Te aonga ake i te rā tuatoru, ka haere atu a Uenuku ki tāna poroporo; te tirohanga atu, kua itiiti ngā hua. Kātahi ka tāria me kore e mau te tangata tāhae. 

I te pō tuatoru, ka haere anō a Tama-te-kapua me te teina ki te whakaemi mai i te toenga atu o ngā hua o te poroporo a Uenuku. Tērā a Uenuku me tōna iwi e noho tauwhanga mai rā. Ka kitea mai, ā, ko Tama-te-kapua me te teina e haere atu ana. Kotahi i runga i ngā poutoti, kotahi kei raro e haere ana. Ko te huakanga atu e ngā kaitūtai, ka mau ko Whakatūria, ka pahure a Tama-te-kapua. Ko te rerenga i runga i āna poutoti ki te moana. 

Kātahi ngā kaiwhai ka mea kia tuaina ngā poutoti kia hinga atu ai tā rātou tangata ki te wai, kia toremi atu. Ko te karangatanga a Tama-te-kapua kia tukua atu ia ki uta, ā, ka tua ai i āna poutoti. Te taenga atu kātahi ka tuaina. Te hinganga iho o Tama-te-kapua, ko te whakatakanga ki runga, ka oma, ka kahaki i a ia. Whai rawa ake te hoariri, kua pāmamao kē tā rātou tangata e rere ana. Whai noa, kore rawa i mau. 

Kātahi ka ārahina a Whakatūria e te iwi o Uenuku ki te pā. Ko ētahi i mea, "Me patu 
kia mate." 
Ko ētahi i mea, "Kaua. Engari me whakairi ki te tahu o te whare rūnanga o Uenuku, ka tāhū he ahi i waenganui o te whare, ā, mā te auahi e patu." Ka rite te kōrero ka whakaoraia a Whakatūria. Ka tahuna he ahi, ā, ka piki te auahi. Ka noho ki te haka, ki te whakatūwaewae, ka whakatumatuma ake ki tā rātou tangata. 

Ka tae te kōrero ki a Tama-te-kapua kei te pērātia te tūkino i a Whakatūria. I te pō tuarua, ko te haerenga a Tama-te-kapua ki te whakataki i te teina. Ka tae ki waho o te whare ka pikitia te taumaihi, ka eke ki runga. Kātahi ka karohia iho i te wāhi i mōhio ai ia kei reira a Whakatūria e oi ana. Te hounga iho, ka tika tonu iho ki te teina. 

Ko te pātaitanga iho, "E Tū, kei te ora tonu koe?" 
Ka whakautua ake e tērā, "Āe. Ko koe tēnā, e Kapu?" 
Kātahi a Tama-te-kapua ka tīmata te akoako iho i te teina ki ngā kaupapa e marere ai a Whakatūria i roto i nga ringa o te iwi e ngari ake rā i raro. "E Tū, kei te whakarongo kau koe?" "Āe." 

"Tuatahi, me karanga iho koe ki te hunga rā kāore ō rātou painga ki te haka, ki te whakatūwaewae, ki te waiata. Mehemea ko koe, pai kē atu te tikanga o te haka me te whakatūwaewae Nā, ki te tukua atu koe ki raro, kī atu kia āta horoi koe i a koe, kia murua te kini ki te hinu, ka titi i te kura ki te māhunga, ka toro atu i tētahi taiaha. Kātahi koe ka tīmata ki te tūpeke me te pūkana, me te whēterotero i tō arero. Kātahi koe ka rere haere i roto o te whare. Ka tae ki te tuarongo, ka hoki mai ki te papa o te whare. Ko te toru o ō hokinga mai i te tuarongo, kei waho ahau o te tatau, māku e whakatuwhera te kūaha, ka rere tika mai koe ki waho, ka tūtaki atu ai tāua i te kūaha." 

Ka mutu ngā tohutohu iho a Tama-te-kapua ki te teina, ko te hekenga atu ki raro, ka haere ki te roro o te whare, noho tatari mai ai ki te teina. 

Te rongonga o Uenuku me Toi me tō rāua iwi i a Whakatūria e kōrero iho ana, ā, whakahawea ana ki a rātou me ā rātou hāka, kātahi ka mea, "Tēnā koa, tukua iho te tangata e kīkī iho nei te waha he mōhio ia ki te haka, he aha rānei." 

Kātahi ka tukua iho, ā, ka āta rite katoa ngā mea katoa i akoakongia atu rā e te tuakana, e Tama-te-kapua, ki a ia. Ko te tarapeketanga, tau rawa atu i te tuarongo o te whare, me te pūkana, me te whāterotero, me te whakatumatuma atu ki te aronga atu ki a Toi-te-huatahi. Kātahi ka rua ngā tarapeketanga. I te toru, tau rawa mai ki te ahi kei roto i te whare. Kapo tonu ki tētahi o ngā motumotu o te ahi e kā rā i roto i te whare. 

Kua tuhera te kūaha i a Tama-te-kapua, tau rawa atu a Whakatūria i waho. Tūtakina mai te kūaha, herehere rawa. Kātahi kā tōna te motumotu e kā tonu rā ki ngā tūparuparu o te whare. Ko te muranga i mura ai - pau atu a Toi me Uenuku, me tō rāua iwi, i te ahi. Ki tētahi kōrero, ko Uenuku me Toi-te-huatahi me ētahi o te iwi i puta ki waho, ka ora. Ko ētahi i pau atu i te ahi. 

Kia mōhio koe – Mehemea ka tae koe ki Ōhinemutu, ka tomo ki roto i a Tama-te-kapua, whare rūnanga o Ngāti Whakaue, ka kite koe kei runga o te pou tokomanawa o taua whare he upoko kurī. Koia tēnā te whakamahara mō Pōtaka-tawhiti. Nā Te Arawa tēnei kōrero. 

Nā Pei te Hurinui
Nā Ralph Hotere ngā pikitia 

Ka pakeke a Tūrongo, ka puta te whakaaro i a ia kia haere ia ki te mātakitaki whenua. Ko tana haerenga atu i Kāwhia, ka ahu atu ki te tonga, ā, ka tae ki Pātea. I reira ka tūtaki ki tētahi wahine o reira, ko Ruapūtahanga. He wahine ātaahua a Ruapūtahanga, he urukehu, he kiritea, he puhi hoki nō ngā iwi o runga i a Aotea. Ka piri a Tūrongo ki a Ruapūtahanga, ā, ka kōrerotia rāua, ā, ka whakaaetia a Ruapūtahanga ma Tūrongo. Kātahi ka whakaritea mā Ruapūtahanga e whai atu, kia hoki a Tūrongo ki tāna iwi ki te hanga kāinga hoki mō te taenga atu o Ruapūtahanga me tana iwi. Te taenga o Tūrongo ki Kāwhia, ka tahuri ki te hanga kāinga mōna, ka mahia he rākau 
mō tana whare puni. 

Tērā kua tae hoki te rongo ki a Whatihua mō te ātaahua o Ruapūtahanga. Ka puta te whakaaro i tērā kia riro i a ia te wahine a tana teina. I tētehi rangi, ka tae mai a Whatihua ki te wāhi e mahi rā te teina i tana kāinga. Rokohanga mai e Whatihua e tārai ana a Tūrongo i te tāhuhu o tana whare. Kātahi ka mea ki te teina, "Ka roa rawa tō whare. Engari me whakapoto mai, ā, me poro te tāhuhu." 

Ka whakaaro te teina, koia anō pea kei tā tāna tuakana te tika kia tere ai te tū o tāna whare. Ka poroa te tāhuhu, ā, ka hangā te whare rā, ā, ka oti. Ka tae mai anō a Whatihua, ka kōrero atu ki te teina kia mahia āna māra, ā, korekore nei āna kūmara i whakatoe ai ki āna rua kūmara. 

Tērā hoki a Whatihua kei te hanga kāinga mōna ki te taha atu ki te moana o Aotea, ki Te Wharenui. Ka mahia e ia tōna whare kia rahi noa atu i te whare o tana teina. He pai hoki te wāhi i tū ai; he anga nui atu ki te moana, he tairanga hoki ki runga. Ka tahuri hoki a Whatihua ki te mahi i te kai - i te manu o te maunga, i te ika o te moana, i te tuna o ngā awa, me ngā huhua a te Māori -tōna nui nā! 

Kāti, ka rite katoa ngā mea i whakaaro ai a Whatihua, ka tukuna tana karere ki te ki atu ki a Ruapūtahanga kia haere mai. 

Te haerenga mai o Ruapūtahanga me tōna ope nui tonu, ā, ka tae mai ki Kāwhia. Ka mate a Tūrongo i konei. Kāore hoki i te mōhio tērā tāna wahine kei te haere mai. Ko āna māra kāore anō kia hauhaketia. Te hurihanga o tana iwi ki roto i te whare, kāore i mene ki roto, i te iti rawa. I reira a Whatihua i taua wā e titiro ana ki te teina e pōkaikaha noa iho ana ki tana manuhiri. 

Ka mea atu a Whatihua, "Me tuku ake te iwi nei ki tōku kāinga." Ka tonoa te iwi rā ki te kāinga o Whatihua, ā, ka haere ki reira. Ka manaakitia e Whatihua a Ruapūtahanga me tana iwi. I te pai o te kāinga, i te nui o te whare, i te nui hoki o te kai, ka whakamihi a Ruapūtahanga me tāna iwi ki a Whatihua. 

Kātahi ka kōrero a Whatihua ki a Ruapūtahanga mō tana teina, mō Tūrongo, "Ēhara tō tāne e whai nā koe, he tahā wai rere." Ka riro te wahine nei i a Whatihua, ā, ka moe rāua. Ka hono i a rāua ngā tātai maha o te hekenga mai i a Hoturoa o runga i a Tainui, ki ngā tātai o Turi o runga i a Aotea. 

Mōhio rawa ake a Tūrongo ki tana raru i ngā mahi a tana tuakana. Ka pēwhea ai hoki? I roto i te pōuri ka puta te whakaaro o Tūrongo me haere atu ia i Kāwhia. Puta tonu ake hoki te whakaaro i a Tūrongo, e ea ai tana mate me riro mai i a ia te puhi rongo nui o te Tairāwhiti, a Māhinārangi. 

Tērā kei te hauāuru e hau ana ngā rongo o tērā wahine. He ātaahua, ā, e reia ana hoki e te tāne. Ka oti te whakaaro o Tūrongo ko te haerenga ki te matua, ki a Tāwhao. Ka haere a Tūrongo ki te rāwhiti, ā, ka tae ki te kāinga o Te Angiangi rāua ko te whāereere, ko Tuaka, i te takiwā ki Kahotea. 

Te taenga atu o Tūrongo, e mahi whare ana ngā tāngata o tērā kāinga. Ko ētahi i te mahi kai mā ngā tāngata mahi i te whare. Ka haere a Tūrongo i ngā tāngata mahi manu ki te maunga. He tino tāngata mōhio a Tūrongo ki tērā mahi, ā ka waiho hei whakamihi mā te iwi o Te Angiangi. 

I tētehi rangi ka mea atu a Te Angiangi ki tāna tamāhine, ki a Māhinārangi, "Me moe koe i a Tūrongo hei rangatira mōu. He tangata kaha ki te mahi kai." Kāore i utua e Māhinarangi te kōrero a tana matua. 

Tērā te whare rā kei te mahia, ā, ka uru. hoki a Tūrongo ki tērā mahi. Ka kitea he tino tangata hoki ia ki tērā mahi. Kāore rawa e tata mai ētehi ki a ia mō te wāwāhi rākau. Nō te wā e haere ana tēnei mahi, ka timata te whakatata o Māhinārangi ki a Tūrongo. Tērā tāna mahi he titiro i te huarahi hokinga o Tūrongo ki tana whare moenga. 

Ka taka i tētehi pō, ka puta a Māhinārangi ki waho i tōna whare, ka tūtaki ki a Tūrongo e hoki ana ki te moe. Kāore i tere te mōhio o Tūrongo ki te wahine e haukoti rā i a ia, he maha hoki ō rāua pō e tūtaki pērā ana. Ko te tohu a Tūrongo ko te pai o te kakara o te hinu raukawa, pania ai e Māhinārangi ki a ia, ka haere ai ki te tūtaki ki a Tūrongo. 

Nāwai i pērā ngā tokorua nei, kātahi ka āta kōrerotia, ā ka whakaaetia a Māhinārangi mā Tūrongo, ā, ka moe rāua. Kā hapū a Māhinārangi, ka tae atu a Tāwhao kia kite i te tamaiti, i a Turongo, kua roa hoki e ngaro mai ana. Te mōhiotanga o Tāwhao kua moe a Tūrongo i a Māhinārangi, ka mihi te kaumātua rā, kātahi ka mea ki te tamaiti me hoki mai rāua ki te hanga kāinga mō rāua ko Māhinārangi. I mua i tō rāua hokinga ka mea iho anō a Tūrongo ki a Māhinārangi, ka tata tana whānau me haere atu; e hiahia ana hoki ia kia whānau tāna tamaiti ki tōna whenua. 

Ka hoki mai a Tūrongo rāua ko te matua, ko Tāwhao, ā, ka tae ki Kāwhia. I reira ka karangatia e Tāwhao a Whatihua kia tae mai. Te taenga mai o tērā o āna tamariki, ka wehea e ia te whenua ki a rāua ko Tūrongo. Ko te rohe i waenganui i a rāua, āhua tata tonu ki te rohe ki te muri o te Rohe-pōtae inaianei. Ko te taha tonga i a Tūrongo, ko te taha ki te muri i a Whatihua. 

I runga i te whakaaro o te matua kia wehe te noho a āna tama, ka ungā e ia a Tūrongo kia ahu ki uta nei, mahi kāinga ai mōna. Ko te haerenga mai tērā o Turongo, ā, i te taha tonga o te awa o Manga-ō-rongo, i runga i tētehi pukepuke nei, ko Rangi-ātea te ingoa, ka noho ki te mahi kāinga ki reira. 

Ka tata te wā whānau o Māhinārangi, ko te haerenga mai. I ahu mai mā Te Wairoa, ka huri mai ki Waikare-moana, ā, ka tae mai ki Rotorua. Ki ngā kōrero, he haere nui taua haere, ā, e whakamanuhiritia ana a Māhinārangi me tāna iwi ki ngā kāinga i tae ai rātou. Te haerenga mai i Rotorua, ā, ka tae mai ki kō tata mai o Tīrau, ka whānau te tamaiti a Māhinārangi, he tāne. Ka tapā te ingoa ko Raukawa, hei whakamaharatanga ki te hinu raukawa i whakawahia rā e ia ki a ia i a rāua ko Tūrongo e whakawhaiāipo ana. 

Ko te haerenga mai o Māhinārangi, ā, ka tae mai ki te awa o Waikato i raro atu o Te Hautapu. I runga ake i te wāhi kuititanga o te awa ngā waka, ka whiti mai rātou i reira. Te ekenga mai ki te taha tonga o te awa, ka ngaro te kurī a Māhinārangi. Mōhio tonu te wahine rā kua tata mai ratou ki te kāinga o Tūrongo. Kātahi ka tatari i reira. 

Te taenga atu o te kurī rā ki Rangi-atea mōhio tonu hoki a Tūrongo kua tata mai a Māhinārangi. Ko te kurī nei he mea āta waiho atu anō na Tūrongo ki a Māhinārangi i a ia i hoki mai ai. Te haerenga mai o Tūrongo me tāna kurī ki te arataki mai, ā, ka tae mai ki a Māhinārangi. 

Ka tangi te tangata rā ki tāna wahine ā, ka whakamihi hoki mō tāna tamaiti. Ka haria mai e ia Māhinārangi me tāna iwi, ā, ka tae mai ki Rangi-ātea. Ka haria e ia tāna pōtiki, a Raukawa, ki runga i te tūāhu, ka tohia. 

I te hononga o Tūrongo rāua ko Māhinārangi ka hono hoki ngā tātai nunui o te Tairāwhiti ki ngā tātai o ngā iwi o Tainui. 

Taku ara rā, ko Tūrongo, 
I wawaea ki te Tairāwhiti; 
Ko Māhinārangi, 
Ko te rua rā i moe ai a Raukawa; 
He kāwei tautika mai ki ahau. 

Nō te pātere a Ngoki. 

Nā Mohi Tūrei
Nā Ralph Hotere ngā pikitia

Ka mate a Poroumatā, ko wai hei ngaki i te mate? 

Ko Poroumatā rāua ko tāna wahine ko Whāene he rangatira, he mokopuna nā Porourangi. Ko tō rāua iwi ko Ngāti Ruanuku. Ko ngā hapū nunui i roto ko Hore, ko Mana, ko Te Kōreke, ko Te Mokowhakahoihoi, ko Te Pananehu, ko Te Poho-umauma. 

Ka mahi te iwi i te kai, ka kawe mā Poroumatā, i te hinu, i te ika, me ērā atu kai katoa. Ka hī te iwi i te ika, ka haere ngā tūmau o tō Poroumatā pā ki ngā awa ki te tiki i ngā ika i tēnā rā, i tēna rā; nāwai rā i pai te tiki, kua kino. Kua riro mā rātou e tango ngā ika i ngā taumanu. Ko ngā ika i mahue atu ka kotia mai ngā tātā, ngā whatuaro, ngā ūpoko o ngā hāpuku. Kua uru hoki ngā tama ki taua mahi. Ko ia, kāore i te mōhio: tāna he atawhai tonu i te iwi. 

Ka whakatakoto whakaaro te iwi kia patua a Poroumatā. I tētahi pō, ka titiro ia ki te pō tū i waho i te Omanga e tāruru ana, ki te Ika-o-te-rangi me ngā Pātari, ki te tae pūkohu tataiore e taipua ana i ngā maunga. Ka kī ia, "He marino tuaukiuki āpōpō, he kāwatawata tata moana te kōangiangi; ka haere au ki te moana." 

I te ata, ka eke ia ki tētahi o ngā waka, ka tae ki te taunga. E kūpapa ana te tini o ngā waka. Ka warea ia ki te mōunu i ana matau. Ka kamo ngā whatu o ngā tāngata o te ihu ki o te tā, me ō te tā ki ō te ihu. Ka pērā katoa ngā tāngata o ngā waka rā, ka kamo katoa, me te tohu mai kia patua. Ka patua, ka mate. 

Ka pōkaia te puku me te ngākau, ka makā ki te moana, ka pae ki uta. Waiho iho hei ingoa mō te wāhi i pae ai, ko Tāwekatanga-o-te-ngākau-o-Poroumatā. Huaina iho ki te taunga ko Kamokamo. E mau nei anō aua ingoa. 

Ka mate rā a Poroumatā, ko wai hei ngaki i te mate? Kei te hari rā hoki te iwi, ka kai noa ia i āna kai. Ka tangi ngā tamāhine ki tō rātou pāpā, a Te Ataakura, a Materoa, a Tawhipare. He roa te tangihanga me te mamaetanga o ngā wāhine nei ki tō rātau pāpā. Kāti tērā.