Te Tuku Rangatira

Wh. 31:

Ā-Waha

1. Ka mārama ki ētahi kōrero āhua roa tonu.
4. Ka mārama ki te anga o ngā momo kōrero Māori ake nei

Ā-Tā 

2. Ka pakari te tuhi me te tā i ngā momo reo tuhi me ngā reo ataata e taunga ana ia.
6. Ka whakamahi rautaki whānui ki te āta whakapūmau i te māramatanga o ngā tuhinga me ngā reo ataata maha.
7. Ka whakamahi i ētahi rautaki rangahau.
8. Ka whakamahi mahere hei whakatakoto, hei whakaraupapa i ngā whakaaro

Ā-Tinana

1. Ka hāngai te reo tinana me te reo 
ā-waha, ā-tinana ki te kaupapa 
o te kōrero

Wh. 32

Ā-Waha
1. Ka whakarongo kia mōhio ai ia me pēhea te arotake, te whakawā, te wetewete i ngā hīka-rotanga.
2. Ka whakapuaki patapatai hāngai tonu, kōrero whakamārama, tautohetohe rānei kia puta ai te reo hīkaro, te reo whakamārama hoki

Ā-Tā 
3. Ka whai whakaaro ake ki te pūtake o te tuhituhi me te kaipānui.
4. Ka whakamahi i ētahi rautaki rangahau mō te huhua o ngā take.

Ā-Tinana
2. Ka hāngai te reo ā-waha, ā-tinana ki te kaupapa

Te Wāhi me te Taiao 

3.1
Ka whakaahua i ngā huarahi i pāhekoheko ai, i urutau ai te tangata ki te taiao i ngā wā o mua.
3.2
Ka whakamārama i ngā take me ngā huarahi e whakaatu ai te tangata i tōna hononga ki tētahi tino wāhi, ki tētahi tino taiao.

Arotahinga: Te kaupapa matua o te pukapuka

• Tautohu i te kaupapa kei te taitara o te pukapuka.
• Whakamahia ētahi atahanga ohia manomano e whakarāpopoto ai te kaupapa o te pukapuka. 

Te whakamāramatanga: 

• Whakaatuhia te uhi o te pukapuka ki ngā ākonga.
• Kōrerohia ētahi āhuatanga o te whakaahua me ngā kupu kāore pea e tino mārama ki ngā ākonga. 
  • He aha te tino kaupapa o te pukapuka? 
  • Ka pēhea koe/koutou e mōhio ai?
  • He aha ngā tīwhiri kei te uhi e taunaki ana i ōu/ō koutou whakaaro?

Whakaaturia ngā whakaahua o te pukapuka. Akiaki ngā ākonga kia āta titiro ki ngā whakaahua.

• Kōrerohia ētahi āhuatanga o ngā whakaahua. 
  • Ki ōu whakaaro nō tēhea wā tēnei kōrero?
  • He aha pea ētahi o ngā mahi ka kōrerohia i tēnei pukapuka? 
  • Ka pēhea koe/koutou e mōhio ai?
• Ka mahi takirua ngā ākonga ki te wānanga i te kaupapa o te pukapuka. Ka taki tētahi ākonga i te kōrero pūrākau ki tāna e whakaaro ai, kātahi ka taki tana hoa. Ka āwhina ngā whakaahua i a rātou. Hei tauira: 
  • Ki ōku nei whakaaro ko … te kaupapa o tēnei pukapuka i te mea … 
  • I te tīmatanga ka …
  • I tēnei whakaahua ka kitea i a … e … o 
  • Kei … rātou e … ana
  • I te otinga o te kōrero …

• Whakamahia te ‘Whāriki Kaupapa’ hei rapu i ngā āhuatanga matua o te pukapuka nei.
• Mā ngā ākonga e whakaaro i ngā āhuatanga o te horopaki kua mōhio kē, kātahi ka matapaehia ētahi o ngā āhuatanga ki tā rātou e mōhio ai mō te ao, ki ō rātou ake wheako whaiaro hoki.
• Ka mutu ana te pānui i te kōrero, ka tuhia ngā āhuatanga hou kua ākona e ngā ākonga.

Ka pēhea te kaiako e hāpai i tēnei akoranga? 

• He aha kē ōu mōhiotanga mō …? Tēnā tuhia tērā ki te ‘Whāriki Kaupapa’. Puritia ēnei whakaaro i a tātou e pānui ana kia kite ai mēnā ka whakawhānui ngā kōrero a te pukapuka i ōu whakaaro. 
• He pērā tōu āhua ki tētahi/ētahi o ngā kiripuaki? He aha aua āhuatanga ōrite?

Arotahinga:
Te whakawhānui i ngā kupu a te ākonga mā te ako i ngā kupu hou.

• Kohia ngā kupu hou, ngā kīanga hou, ngā ingoa hoki o ngā wāhi ka pānuihia i roto i te pukapuka.

Pānui/Tuhi

• Ko tā ngā ākonga he tuhi i ngā kupu ki te ripanga kia puta mai he momo papa-kupu. Mā te kaiako ētahi ākonga e tohu hai kanohi hō miromiro kia arotakengia te tika rānei o te whakatakoto o ngā kupu i te Arawhata.
• He rawe mō te huhua noa o ngā kaupapa ako.

Te Whakamāramatanga:

• He rautaki tēnei hei whakawhānui atu i te puna kupu me te mōhiotanga ki ētahi kīanga reo.
• Ko tā te ākonga he kimi i ngā kupu, kīanga rānei mai i te tuhinga e rite ana te tikanga ki ngā kōrero kua rārangahia.

Arotahinga:
Ka mārama ake ki ngā kaupapa o te tāhū o te pūrākau mehemea ka āta titiro ki ngā āhuatanga ake o ngā kiripuaki.
Ko tētahi āhuatanga motuhake a te tuhinga nei, ko Wairarapa Moana tonu te kiripuaki matua. Nōna ngā kōrero a te pukapuka nei. Kia mātua mārama ai ngā ākonga he mauri tōna, he whakaaro ōna, he kare ā-roto ōna. Mā ngā ākonga tēnei ariā e āta tātari. Mā ēnei āhuatanga ake e waihanga i te kiripuaki matua, ngā kiripuaki tautoko, ngā kiritohe hoki me ō rātou wairua i roto i te pūrākau.
• Ko wai te kaikōrero i te pūrākau Te Tuku Rangatira?
• Ko wai te kiripuaki matua i te pūrākau Te Tuku Rangatira?
• Ko wai ngā kiripuaki tautoko?
• Ko wai ngā kiritohe?
• Ka pēheā tātou e tāutuhi ai i te kiripuaki matua, te kiripuaki tautoko me te kiritohe?
• He aha te rerekētanga o ia kiripuaki?
• Ka pēhea te āhua o tēnā, o tēnā?
• He aha ētāhi kupu e whakaahua ana i tēnā, i tēnā?

Ko te aronga o tēnei ngohe he whakaahua i te reo ā-tinana a ngā kiripuaki ka kitea i ngā whakaahua.

• Whakaaturia ngā whakaahua a tētahi pukapuka, whakawhitiwhiti kōrero mō te reo ā-tinana e whakaahua ana i ia pikitia.
• Tautohua ngā kare ā-roto e hāngai ana ki te reo ā-tinana.
• Tukuna ngā ākonga kia mahi takirua ki te whakaatu i ngā tūmomo kare ā-roto (harikoa, pouri, pukuriri, ohorere).
  • He aha ngā tohu a te tinana, e whakaatu ana i te harikoa, pouri …?
  • Kei te aha ngā wāhanga o te kanohi hei whakaatu i a harikoa, pouri …?
  • Ka pēhea te tū o ngā waewae, te piko o te tuara, te āhua o ngā ringa …?
• Mā ngā ākonga e toha i ō rātou whakaaro ki te katoa.
• Mō ngā āhuatanga o te taiao, tirohia ngā tae o ngā whakaahua, ngā mahi rānei a te hunga tangata ki te taiao, te reo ā-tinana o te tangata kei tana taha. Mā ērā taipitopito hoki e tohu ai ngā kare ā-roto o te wai.

Arotahinga:
Ka mārama ake ki ētahi tūmomo reo whakapuaki mē āna āheinga ki te pao. Ko te pao tētahi tūmomo waiata a te Māori. Kua whakamahia tētahi pao ki te pukapuka Te Tuku Rangatira hei whakapuaki i tā te kaitito whakaaro, kare ā-roto hoki mō Wairarapa Moana me ngā āhuatanga i pā ki ōna iwi. Ka whai wāhitanga te ākonga ki te āta tātari i ngā kupu a te pao, ka pēhea hoki te kaitito i whakatakoto i tana pao hei whakairo i ōna whakaaro.

• Tautohu i te tikanga o tētahi tuhinga whakangahau me aua āhuatanga reo ka kitea i tētahi pao.
• Whakamahia ētahi atahanga ohia manomano e whakarāpopoto ai te kaupapa o te pao.

Ka pēhea te kaiako e hāpai i tēnei akoranga?
• He aha kē ōu mōhiotanga mō te tito pao? He aha ngã āhuatanga reo ka kitea i tēnei pao? Ka pēhea ēnei āhuatanga reo e whakairo i tētahi whakaahua ki te hinengaro mō Wairarapa, mō tōna mana, mō ngā mahi a te tangata ki a ia? Ki ōu whakaaro he pao pōuri, he pao harikoa, he pao tūmanako, he pao aha atu rānei tēnei?

Ngohe Matua:

• Ka pānui ngā ākonga i te pao kei te pepa ngohe Te Reo Whakapuaki, kei te pukapuka Te Tuku Rangatira rānei.
• Ka mahi takirua ngā ākonga ki te wānanga i tētahi kōwae o te pao. Ka taki tētahi ākonga i ōna whakaaro mō te pao, kātahi ka taki tana hoa.
• Mā ētahi ākonga e whakaatu i tā rātou i tātari ai ki te katoa.

Ngohe Matua:

• He mahi ā-akomanga tēnei. Pānuihia ngā whakamārama mō ngā āhuatanga reo o te pao. Whakaaturia ētahi atu pao, kātahi ka rapu i ngā tauira āhuatanga reo.
• Ka mahi takirua ngā ākonga ki te whakaoti i te pepa ngohe.
• Mā ētahi ākonga e whakaatu i tā rātou i tātari ai ki te katoa.

Arotahinga:
He kōrero tukuiho mō ngā iwi o Wairarapa i te wā o te tuku rangatira.

Te whakamāramatanga:

• Tautohua ngā tāngata me ngā iwi ka kōrerohia i te pūrākau nei.
• Whakamahara, matapaki, whakaraupapa, whakarāpopoto hoki i ngā takunetanga matua i pā ki ngā kiripuaki o te pūrākau.
• Wānangahia te tikanga o te kīanga ‘te tuku rangatira’.

Ngohe Matua:

• Ka pānui ngā ākonga i ngā kōrero tuku iho kei te Ngohe ‘He Kōrero Tuku Iho mō Te Tuku Rangatira’.
• Ka tautohua ngā putanga iho nā te taenga mai o Tauiwi ki Aotearoa nei.
• Ka aro ki ēnei putanga iho:
  • Te taenga mai o ngā manene ki Te Wairarapa
  • Te whakaaetanga o 1867
  • Te Tuku Rangatira
  • Ngā mahi whawhati i te Tiriti

Hei whakawhānui i ngā whakaaro o ngā ākonga.

• Kōrerohia te rerekētanga o te hoko atu i ngā whenua/moana me te tuku rangatira i ngā whenua/moana.

Arotahinga:
He rangahau i te moana o Wairarapa.

• Ka whātoro atu ngā ākonga ki ngā kōrero mō te moana o Wairarapa.

Te whakamāramatanga:

• Kua mārama ngā ākonga ināianei he taonga nui te moana o Wairarapa ki ōna iwi. Mā te rangahau i ngā mea ora o te moana me ngā mahi a te tangata e ora ai ia, e whakawhānui ake ō rātou māramatanga ki te mana o Wairarapa moana.

Rapua ngā kōrero kei ngā pūrākau, kei te ipurangi hoki mō Wairarapa me āna mataora katoa, ngā mahinga kai hoki o te moana waimāori.

Hei Mahi:
He mahi takitahi/takirua rānei.
Ka rangahau i tētahi kaupapa e hāngai ana ki te moana o Wairarapa.
Tāruatia ngā pepa mahi Rangahau Wairarapa Moana hei ārahi i te mahi rangahau a ngā ākonga.