Te Wharekura 5

PUKAPUKA

Te Wharekura 5

Nā Meri Penfold rātou ko Hirini Moko, ko Pat Hohepa, ko Sam Kāretu, ko Arapera Blank, ko Janet Te Kura ngā kōrero

Nō Ngāti Porou ētahi o ngā kōrero

Nā John Ford rātou ko Kāterina Mataira ko Kathleen Brown ko Cliff Whiting ko Mura Walters ngā pikitia

Ko Hori Mahue Ngata te etita

Nō ngā tōpito e whā o te motu ngā kōrero pūrākau nei. Ko te nuinga e pā ana ki ngā āhua o te noho ki tēnei whenua i tērā rautau. He kōrero paki ētahi, he kōrero whakatūpato ētahi. Ko ētahi atu he kōrero whakakata.

Te Wharekura 5

Kua whakakorea tēnei rauemi tā. Ka kitea pea te rauemi nei ki te ruma rauemi o tō kura.

Ngā pūrākau kei roto i te puka nei:

He kōrero nā Meri Penfold
Te mahi kohikohi kānga a Heramia
Te kēhua o Waimā
Waiho mā te whakamā e Patu
He pūrakau
He kōrero taniwha
He kōrero pakiwaiatara

Torohia te pouaka "Mō te rauemi" ki raro nei e kitea ai ngā rauemi hāngai.

Nā Meri Penfold o Te Aupōuri

Haere mai ki te hī

Nā John Ford ngā pikitia

Kua tangi te pere o te kura, kua putaputa ngā mariki ki waho ki te tākaro. "E hoki ana koe ki te kāinga e Tati?"

"Āe, e Kate. E haere ana ahau ki te hī."

"Ko tāua e haere nē Tati?"

"Anā," te karanga a Kate, "Kua whai hoa ahau, me hoki tāua ki te tiki i ā tāua aho, ā, me tūtaki tāua i te toa a Miki."

Ka hoki ngā kotiro nei ki te tiki i ā rāua kete, aho anō hoki, nā ka haere ki te toa.
"He matau āhau e Kate?"

"Āe, e toru aku. Ka nui ēnei matau mā tāua."

Ka patai anō te hoa o Kate. "He māunu anō āhau? Me haere pea tāua ki te hao tarawera. E mea ana taku māmā, koia tonu tēna ko te māunu mō te karati."

Ka whakaae a Kate, ka haere rāua ki te mahi māunu. Kāhore i roa, kua tini. Ka haere tonu atu ngā kōtiro nei ki tō rāua toka hī. Tino tūpato rāua kei hāngaia ā rāua aho, ka puhere. Poto nei te wā kua māunu ā rāua matau, kua rere ngā aho ki waho. Tau kau atu ana ngā aho a Tati rāua ko Kate kua kai te ngohi, ā, horo ana te huti ika. Ko te nuinga o ā rāua ngohi, he karati, he parore. Ka nui te paringa o te tai, ka āhua mutu te kakai ā te ika, a, kātahi ngā kōtiro nei ka huri ki te ūnahi me te pokapoka i ā rāua ika.

Kotahi tekau mā rua a Tau (e toru parore, e iwa karati), kotahi tekau mā tahi a Kate (e whā parore, ko te toenga he karati). Mutu ana te mahi i ā rāua ngohi, ka hoki ki te kāinga, kua tata hoki te pō.

Tāpapa kūmara 

Nā Meri Penfold o Te Aupōuri

Kua tae ki te wā hauhake - ko te marama ko Maehe. Ka keria ngā kūmara, ka kōmiria. Ko ngā kūmara kai ki tētahi taha, ko ngā purapura ki tētahi, nā, ko ngā toenga, ko ngā piha, ki tētahi taha, hei kai tuatahitanga mā te tangata, hei kai rānei mā te poaka. I te wā e kōmiria ana, hei a koropanapana a runga a raro o ngā kūmara kai, purapura anō hoki. Me tino āta tangotango anō ēnei kūmara, kei whara, ā, ka pirau i roto i ngā hāpoki kūmara.

Ko te wā mō te whakatāpapa kūmara, ko te marama o Ākuhata. Ko te mea tuatahi, he keri, he mahi hoki i te tāpapa. Ko te nui o tēnei tāpapa, kia kotahi putu te hōhonu, kia ono te roa, ā, kia toru putu te whānui. I pēnei ai te whānui, kia ngāwari ai te huti i ngā tupu.

Kua tika ināianei te mahi i te tāpapa. Ko te mea tuatahi, he whāriki ki te kahikātoa, nā, ka rui ai ki te paru, kia mātotoru anō hoki te rui. Ka āta whakatakotoria ināianei ngā purapura, kia piri anō te tākotokoto. Nā, ka whakawhitiwhitiria anō he kahikātoa ki runga o ngā kūmara nei. Te tikanga o ēnei kahikātoa, anā hūtia ngā tupu, e kore ngā purapura kūmara e riro ake ki runga. E mau ana hoki i ngā kahikātoa.

Kua āhei i tēnei wā ki te tanu atu ki te paru. Kia rewa tonu te tū o te tāpapa, kei haumākū rāwa ngā purapura, ka pirau, ka mate.

Me āta waiho te tāpapa ināianei kia tupu. I tenei wā, kua tatari ki ngā marama o Hepetema me Oketopa, koia nei hoki ngā marama mō te whakatō kūmara. Ko te mea tuatahi anō, he kato i ngā tupu rarahi o te tāpapa i tēnā rā, i tēnā rā. He mahi pai tēnei mā te tamariki whai whakaaro. Ngā tupu mō te pū kotahi, e rima tekau, kotahi rau rānei. Ko ēnei pū tupu, ka herea ki te kōrari, kua whakatūria ki roto ki te wai mō te rā kotahi, rua rānei. Kua haere ngā kai whakatō ināianei me ngā pū tupu, kua whakatō takitahi i ngā tupu i runga i ngā whakapukepuketanga.

Nā Hirini Moko o Tūhoe
Nā Kathleen Brown ngā pikitia

Ā te ahiahi ka purei a Rangitāiki ki a Rotorua. He whutupōro tino nui tēnei ki Te Teko. I te wiki i mua atu, he whutupōro anake te kōrero.

"Kei te haere koe ki te whutupōro?"
"A wai? Ahau?"
"Ka wini i a wai?"
"E, ko Rangitāiki rā ka wīni. Kāre he take o Rotorua!"
"He pāuna ka wīni i a Rotorua."
"E rua pāuna ka wīni i a Rangitāiki."
"E pēhea ana te tangata a Te Teko?"
“E tama ka mapua e ia tōna hoariri. Ka kite koe!"

I te ata o tēnei rā, ka kī atu te matua o Heramia ki a ia, "E hoa, me haere koe ki te pēke i ā tātau kānga, ka mau ai ki te whata."

Ka whakaaro a Heramia,"ko Heramia tēnei e tonoa nei ki te mahi kānga e tōna pāpā. Ko aku hoa kei te moe tonu i roto i ō rātau moenga mahana. Āte ahiahi, ka haere rātau ki te whutupōro, ko ahau ka mahi i waenga kānga. Kāre e oti te mahi nei i a au ā te ahiahi. Mutu rawa atu, kua mutu hoki te whutupōro."

Ka haere a Heramia ki te whare o te tarakihana. I reira hoki ngā pēke, ka utaina ki runga ki te kōneke i muri i te tarakihana. Ka piki ia ki runga o te tarakihana, ka haruru mai. Haere atu ana ia ki waenga kānga, ka tīmata ki te mahi.

Ko ngā kānga nei, kua oti te whakawhāiti, heoi anō tāna, he kohi, ka puru ki roto i ngā pēke. Ka titiro a Heramia, aue! te nui o te kānga! E hia mirione e takoto mai ana, ka riro mā te tangata kotahi, māna mā Heramia, hei kohikohi. Ki te titiro atu, he maha ake ngā kanga nei i nga whetū i te rangi, he nui ake i ngā ika o te moana, he nui ake i ngā tāngata katoa o Aotearoa. Ko wai rā te taewaru, nāna i hōmai ki te ao tēnei mea a te kānga.

Ka tūpou a Heramia ki raro, ka tāhuri ki te whakakī i te pēke tuatahi, Ka tahi, ka rua, ka toru . . . ka toru tekau mā ono, ka toru tekau mā whitu . . . he kānga, he kānga, he kānga! Ka kī tēnā pēke tuatahi, ko te tuarua ināianei. Ka kī, ka utaina ki runga ki te kōneke, e rua kua mutu.

Ka mahi a Heramia, ā, ka kī te kōneke, ka mauria ki te whata. Ka hoki mai anō, ka tīmata te whakakī pēke. Ka whakaaro ia, he pai ake mehemea he pōhara tōna pāpā, kāore he kau, he whare miraka, he tarakihana, he kānga. Mehemea hoki kāore he taonga, kāore he mahi, ā, kua tae ia ki te whutupōro ā te ahiahi. Ka titiro anō ia ki ngā kānga, te nui hoki, he nui ake i ngā rākau o ngā ngāherehere, ka riro mā te tangata kotahi, māna mā Heramia e kohi.

I a ia e mahi ana, ka tīwaha mai tētahi o ōna hoa, ko Hōri te ingoa, "Kei te mahi koe Heramia? Kāre koe e haere ana ki te matakitaki whutupōro?"

Ka whakahoki a Heramia, "Kei te mahi ahau. Kāre pea ahau e tae ki te whutupōro." Ka kata atu a Hōri ki a Heramia, ka haere i tana haere, ki te whutupōro. Ka noho a Heramia ki te kohikohi kānga.

Ka puta mai anō tetahi o ōna hoa i runga hōiho. Ko Takapau tōna ingoa. Ka ui, "E mahi ana koe? Kāore koe e haere ana ki te whutupōro? "

Ka whakahoki a Heramia, "Kāre ahau e pīrangi ana ki te haere." Ka haere a Takapau mā runga i tana hōiho ki te whutupōro, ka noho a Heramia ki te kohikohi kānga.

Pōuri ana te ngākau o Heramia. Ko tana hiahia kia haere ia ki te whutupōro ki te taha o ōna hoa. Ka mahi ia, ngenge ana tōna āhua.

Ka whakaaro ia, kāre tēnei e tika ana. Kāre e tika kia haere ona hoa ki te whutupōro, ko ia e noho ki te kohikohi kānga. Mehemea i haria mai e tōna pāpā ētahi kaimahi hei mahi i te mahi nei, kāre e roa ka mutu. Āe, me utu he tangata hei kohikohi i ngā kānga. Kāre e roa ka mutu, ka wātea ia ki te haere ki te whutupōro.

Ka whakaaro ia, ka whakaaro, a ka puta mai te māramatanga ki a ia. Ka āhua māmā tōna ngākau, ka haere tōna ngenge, ka kaha tona manawa ki te mahi.

I muri o te tina, ka timata anō a Heramia ki te kohi kānga. Ka puta mai anō tētahi o ōna hoa, ko Harehare te ingoa. Ka tīwaha atu a Heramia, "E pēhea ana koe, Harehare? "

Ka whakahoki tērā, "E i, kei te pai."
Ka mea atu anō a Heramia, "Kei te nui te herengi ki a koe, Harehare?"
Ka whakahoki taua tāhae, "E, kāre! He aha ai?"
Ka kī atu a Heramia, "Mehemea kei te pīrangi herengi koe, haramai ki te mahi. E rua herengi me te hikipene mō te pēke.”

Ka mea atu a Harehare, "He tika tō kōrero?"
Ka whakahoki a Heramia, "Tino tika nei. Kei taku pāpā ngā moni hei utu i a koe."

Ka tuku a Harehare ki raro, ka herea tōna hōiho ki te taiapa. Ka haere ia ki te pēke kānga.

Ā, ka puta mai ko Tio. Ka tīwaha atu a Heramia, "E Tio, haramai ki te mahi herengi māu. E rua herengi me te hikipene mō te pēke.”

Ka kī atu a Harehare, "Āe, haramai, tekau herengi aku moni ināianei."
Ka herea te hōiho o tērā, ka haramai a Tio ki te pēke kānga.

Ka mahi rātau, ā, ka tae mai he hoa anō. Ka tīmata hoki ia ki te mahi. Ka mahi ngā taitama nei me te kōrero,

"He pāuna me te rima herengi kei āu ināianei."
"Tekau mā rima herengi kei āu."
"Tekau herengi tāku."

Kua timata te whakataetae ināianei, kia kitea ko wai o rātau te tohunga mo te mahi nei. Ko te mahi a Heramia, he kaute i ngā pēkē, kia tika ai te noho, kia kore ai rātau e kohete. Ka puta mai he hoa anō, ka kite atu i te pārekareka o te mahi kānga. Ka kuhu mai rātau ki te mahi.

"E rua pāuna kei āu ināianei."
"He pāuna me te tekau mā rima herengi kei āu."

Pau katoa ngā kaha o ngā taitama nei ki te kohi kānga. I te rua karaka ka mutu te mahi. Ka whakaaro a Heramia, "koinei ngā kānga i whakaaro nei ia he nui ake i nga whetū o te rangi. Titiro ināianei, kua emi katoa. Kāre e roa e mahia ana e te māpu nei ka mutu."

Ka ki atu ia kī a rātau, "Kei taku pāpā ngā moni. Māna koutou e utu i Te Teko, i te whutupōro. Māku koutou e whai atu."

Ka mea atu a Harehare kī a ia, "Me āta tuhituhi e hoa, ā mātau kaute. Kei wareware koe. Ka hoatu ai ki tō Pāpā, kia tika ai te mahi nei."

Ka ki atu a Heramia, "Āe, māku e whakatikatika, kaua e māharahara. Ka utua koutou. Hoatu koutou ināianei." Ka haere ōna hoa ki te whutupōro i Te Teko, ka hoki a Heramia ki te whakatikatika, ki te whakapaipai i a ia.

Tae atu ana a Heramia ki Te Teko, e tīmata ana te whutupōro. Ka whakaaro ia, āe, i āta tae mai ia ki te whutupōro. Ēngari me pēhea rā ināianei. Ka mōhio ana ōna hoa kua raru rātau, ka patua pea ia. Heoi anō me huna ia i waenganui i te iwi, kia mutu te whutupōro, ka kite ai ia me pēhea.

Ka haere te rōpū taitama ki te matua o Heramia. Ka kī atu a Harehare, "Ka pēhea ā mātau moni? Tekau mā iwa ngā pēkē nāku i whakakī."

Ka kōrero ake a Tio, "Tekau mā whitu āku."

Ka mea anō a Harehare, "Ka pei koe i ā mātau ināianei? Kua hoatu e Heramia a mātau kaute ki a koe?"

Ka rakuraku te matua o Heramia i tōna māhunga, ka kōrero ia, "He aha hoki ēnā moni e kōrerotia nā e koutou, ēnā kaute hoki? I taku mōhio, kua raru koutou i a Heramia. Nāna koutou i whakamahi, māna koutou e pei!"

Ka taka te kauae o Harehare, ka huaki te waha. Ka titiro ia ki a Tio. Ka titiro a Tio ki a ia, ki ētahi hoki o ōna hoa, me te whakaaro, "Ka raru mātau i te pokokohua nei i a Heramia."

Ka tau te riri ki runga ki a rātau. Ka kōrero a Harehare, "Haramai, ka haere tātau ki te kimi haere i a Heramia!"

Nā Pat Hohepa o Te Māhurehure
Nā Kāterina Mataira te pikitia

Ko tāku kōrero, i rongo ahau nā tētahi tangata nō runga, nō Ngāpuhi. He tangata rawe tēnei. Ko Hawea tōna ingoa - he kaha hoki ki te teka - nō reira ia i karangaina ai ko Hawea. Ko tēnei tētahi o āna korero i mea mai ki a au.

I tētahi rā ka haere ia ki te unu pia i Tāheke, e rima māero te tawhiti. Ka haere, ka tae ia. Ka mutu te unu, ka hoki mai. E hoki mai ana kua tāti te pō. Ka kite ia ka tūreiti ia i te hoki, ka mea me whakawhiti ia ma ngā pāmu. Ka kake atu ia i te taiepa, ka wāke haere i roto i ngā pāmu.

Ka kite ia i tētahi mea mā e haere mai ana ki a ia. I pōhēhē ia ko te mea mā nei he hāte, me ngā ringa e rua e totoro mai ana ki waho ki a ia. Kātahi ia ka haere atu, ka pā te mataku ki a ia, engari ka mea ia, "Kua whai pia ahau i roto i taku puku. E raru tērā mea i a au!"

Ka wāke atu ia. Ka wāke mai te mea rā. Ka piko mai te mātenga. Ā, ka wāke atu anō hoki a Hawea. Ka piko haere anō hoki ia. Ka ara mai te mātenga o tērā, ā ka ara anō hoki a ia. Kātahi ka tata haere, ā, tata tonu - tahi ka piko mai.

"E koe! E mate koe i a au!" Kātahi ka mekea. Kātahi te mea nei ka hinga. Ka huhua atu he māti. Te titirotanga atu, he kau kē, he hereputu. Ko te mea mā e kite ana ia ko te rae - he mā katoa, tae ana ki te ihu - ā, me ngā haona hoki. Ā, ka mutu tāku i konei.

Nā Sam Kāretu nō Tūhoe
Nā Cliff Whiting ngā pikitia

I tētahi rangi i a Timi e hoki mai ana i te kura, ka kite ia i tētahi pānui i te matapihi o te toa, e pēnei ana ngā kōrero o runga.

He whakataetae kaukau

He kau atu i Paparewa ki Motu-o-Kura, ā ka hoki mai anō ki te ākau. Ko ngā mea e hiahia ana ki te whakauru mō tēnei whakataetae, me hōmai ō koutou ingoa ki te tangata nōna tēnei toa. Kāhore he utu mō te whakauru, ā, ko te utu ki te mea tuatahi, e rima pāuna.

Nō te kitenga o Timi i te pānui, ka whakaaro ia he pai tonu ki te riro mai i a ia ērā moni. I ēnei whakaaro, ka kuhu ia ki roto ki te toa, ka hoatu i tōna ingoa ki te tangata nōna te toa, ā, ka hoki ki te kāinga. Nō te taenga atu ki te kāinga, ka ui tōna whaea, "I pēhea te kura i te rangi nei, e Timi?"

"He pai tonu rā, kāore ā mātau mahi i tēnei pō. He pai anō kia haere au ki te kaukau?"

Ka whakahoki te whaea, "Āe, he pai tonu, engari kaua nei e roa ka hoki mai."

Ka haere rā a Timi ki te kaukau. I tōna taenga ki te wāhi kaukau, ka kite ia i a Hoani, te toa mō te kau o tō rātou kura.

"Kei te aha e Timi?"

"Kei te pai rā. Kei te aha hoki koe?"

"Kei te whakapai au i a au mō te whakataetae kaukau a tērā wiki."

Nā, ko te Hoani nei, he tino rawe ki te kaukau, heoi anō ko tōna mate, he whakahihi nōna. Nā reira, ka rūkahutia atu e Timi, kāore ia i te whakauru. Ka ruku a Hoani ki roto i te wai, ka kau, me kore ake nei te ika i a ia ki te kaukau. Ka ruku atu anō hoki a Timi, ā, ka kau haere, engari kāore i tino whakaatu ki a Hoani i tana mōhio ki te kaukau. Kei roto i a Timi e whakaaro ana, "Ahakoa tō pai ake i a au ū Hoani, ka whakamātau tonu au kia mate koe i a au.

Kāore i roa ka puta anō a Timi, ka kuhu i ōna kaka, ka hoki ki te kāinga, ā, mahue tonu atu i a ia a Hoani e kaukau ana.

Ko te mahi tonu tēnei a Timi, ia rā, ia rā, ā, nāwai rā, kua tino tere tonu ia ki te kaukau. Kua mōhio ia, mā tōna kaha tonu e tata atu ai ia ki a Hoani ā te wā e tū ai te whakataetae.

Pau katoa ngā kaha o Timi ki te whakapai i a ia mō te whakataetae, ā, kāore i roa, kua tae mai te rangi hei whakataetaetanga.

I te tīmatanga, tekau mā rima ngā mea i whakauru, nō te kura katoa o Timi. Ko Hoani i reira e tatari ana, e titiro haere ana ki ētahi o rātou, me tōna mōhio anō, ka mate katoa i a ia. Ka kite i a Timi, "E kī, ko koe anō tētahi? Mahara ana au e kore koe e uru mai. Ka ahatia e koe ngā moni e riro mai i a koe?" Ka kata anō a Hoani, ko tana whakaaro hoki, ka ngāwari noa te riro mai o ngā moni i a ia.

"Nōhea e riro mai i a au ēnā moni, nō te mea, ko koe kē nā hoki te tino toa o tātou ki te kaukau?"

"Āe, ka tika tāu, engari kia kaha tonu koe."

Mutu ana tēnei, ka karangatia rātou e te kaiwhakahaere. "Nā, ko te roa o tā koutou kaukau, e rua māero. Me kau atu i konei ki Motu-o-Kura, i reira ka huri, ka hoki mai. Kei te marama tērā ki a koutou? Kāore ā koutou pātai? Kei te mōhio koutou, ko te moni e riro ana i te mea tuatahi e tae mai ki te ākau nei, e rima pāuna. Kia kaha katoa koutou. Kia pūhia e au te pū, me tīmata tā koutou kau."

I te pakūtanga o te pū, ka kau te hanga rā. Ko Hoani tonu ki mua, ā, kāore i roa ka tae ia ki mua rawa kau ai. Ko tō muri tonu mai i a ia, ko Timi, engari ko tenei i āta kau noa iho, kia kore ai ia e wawe te ngenge. Ko Hoani kei te mataku haere ināianei, nō te mea kei te whakatata a Timi ki a ia, ā, i te tae mai hoki o te ngenge ki a ia. Ka whakaaro ia, me whakamātau ia ki te whakatoromi, ā, kaore e kore, ka rere atu a Timi ki te whakaora i a ia.

Nō te tatanga atu ki Motu-o-Kura, ka tīmata te nanakia nei ki te mahi i tāna mahi. No te kitenga a Timi, ka rere tonu atu ia ki te tō i a Hoani ki te ākau o Motu-o-Kura, kāore noa hoki i tawhiti atu i te wāhi e whakatoromi nei a Hoani i a ia. Ka tae ki te motu, ka mātaki a Timi mehemea kei te ora tonu tērā. Ka warea kē, kāore i paku mōhio, kei te tāhaetia ia e Hoani. Nō te tirohanga o Timi ki ētahi o ratou, ka oho ake te tāhae rā, ka hopukia te waewae o Timi, hinga tonu atu, pakō ana te kōpako ki te toka.

Ko Hoani, ka oma ki te wai, ā, e kau ana ki uta. He roa tonu a Timi e miri ana i tana māhunga, ka puta ake ngā mahara ki a Hoani.

I tēnei, ka puta te riri, ā, whāia atu ana e ia a Hoani. Ko etahi o rātou, kua noho ki te ākau o Motu-o-Kura whakatā ai, toe ana ko Timi anake rāua ko Hoani.

Ka kau ia, ā, na te kaha riri tonu, kāore i roa ka tata atu ki a Hoani. Ka tata ki uta, kua tīmata te hāparangi o te waha o Hoani, anō kei te toromi, engari nā tērā mahi ana ki a Timi, kāore a Timi i āro atu ki a ia. He kau tonu tāna, ā, tae noa ki uta. Nō te tūnga ake ki runga, ka umere katoa ngā tāngata i reira e tū ana.

Kātahi ka huri ake a Timi, ka kimi i a Hoani. Nō te kitenga atu e hāparangi tonu ana te waha, ka whakaaro ia he tika tonu pea te mataku, te mate rānei o te autaia nei. Ka kau atu ia ki te whakahoki mai ki uta. He waimarie tana taenga atu. Kua tata kē a Hoani te toromi, ā, he tika tonu te hāparangi a te waha.

Nō te taenga ki uta, ka mahia a Hoani ki te auahi, ka ora mai. I te kaha o te mataku i te wā e tata ana te toromi, kāore i mōhio ki tana kaiwhakaora. Kātahi ka pātai.

I tēnei, ka tū ake ko Timi, ka mea, "Nāku".

Nō te kitenga o Hoani, nā te tangata i tāhaetia rā e ia, a ia i whakaora, ka tūpou tōna māhunga.

"Hei aha i pōuri ai e tā, heoi rā, kua ea te whakatauki,

'Waiho mā te whakamā e patu'.

Hōmai tō ringa."

Ka rūrū te tokorua rā, ā, kore rawa a Hoani i paku whakahihi i muri atu. Noho ana a Timi hei tino hoa mōna.

He kohinga pūrakau ēnei nō Ngāti Porou, i tuhia rānei e te tangata nō Ngāti Porou

Te Moenga o Hunaara i te Tamāhine a Pārua

Nā Arapera Blank o Ngāti Porou
Nā Katarina Mataira te pikitia

Ko Hunaara he mokopuna nā te tangata rongonui nei, nā Tūwhakairiora. He nui ngā uri o Hunaara kei te ora. Ko tō rātou ingoa hapū, ko Te Whānau-a-Hunaara. Ko tōna kāinga noho, kei Horoera, kei te taha hauraro o te motu o Whangaoakena, ā, kei reira tonu ētahi o ngā uri e noho ana i tēnei rā. He maha ngā kōrero e kōrerotia ana mō tēnei tipuna, mō Hunaara, he rangatira hoki.

Ko tēnei kōrero, he kōrero mō te haerenga o Hunaara, kua āhua kaumātua ia i taua wā, ki te tono i a Hinepiki, tamāhine ā Pārua, hei wahine mā tana tama mā Takimoana. Kona Katarina Mataira te pikitia te kāinga o Pārua, kei te takiwā o Kākāriki, kei te taha tonga o te awa o Waiapū. E kiia ana, he pīkaru ngā whatu o te tamāhine ā Pārua. Kāti, he tono nā te rangatira, ka whakaaetia e Pārua, kia moe tana tamāhine ki te tama a Hunaara.

Ka mauria e Hunaara a Hinepiki ki tōna kāinga. Nō te taenga atu, ka tūtaki a Hinepiki ki a Takimoana, ka tīmata rāua ki te whakamohio i a rāua ki a rāua. Kātahi ka āta titiro atu a Takimoana ki tana whaiāipo, ki tana kanohi, ka kite atu ia, he pīkaru ngā whatu, a, kāore i pai te āhua o te wahine nei ki a ia. Ka paheke a Takimoana, tau rawa atu ki Rangitukia noho ai.

Ka noho a Hunaara, ka haere ki te whakahoki i a Hinepiki ki tōna kāinga. Nō te taenga atu, ka mea mai a Pārua, "E hika, inā rawa tōu tira?"

Ka kī atu a Hunaara, "E hika, i haramai tonu au ki te whakahoki mai i tā tāua tamāhine. Ko te tangata i mauria nei e au māna, kua paheke kē."

He whanaunga a Hunaara rāua ko Pārua i runga i ō rāua whakapapa, ā, ko tēnei o rāua, ko Pārua, he rangatira ia nō Te Whānau-a-Māhaki. Ko tēnei whānau, nō Ngāti Porou anō hoki, pērā i te hapū o Hunaara. Nā, i runga i tō rāua karangatanga whanaunga, ka aroha rāua ki a rāua. Koia nei i hiahia ai a Hunaara kia moe a Hinepiki ki tana tama kī a Takimoana. Kātahi a Pārua ka mea atu ki a Hunaara, "He aha nōu te moe ai i tā tāua tamaiti?"

I te mea he rangatira a Hunaara, kaore ia i kaha ki te kī atu ki a Pārua, kāore ia e pai atu, kei hahake tona karangatanga rangatira.

Ka hoki mai anō a Hunaara rāua ko Hinepiki, ka moea e ia hei tuarua mō āna wāhine. Ka puta ngā uri nui noa atu, ā, e kiia ana, he whatu pīkaru kātoa.

He kōrero whakangau Poaka

He pūrākau nō Ngāti Porou
Nā Mura Walters ngā pikitia

E kōrero ana mātau ko ōku hoa i waho tētahi toa, ka puta ake tētahi Māori. Ko Mio tōna ingoa. He Māori pākiwaha taua Māori, ā, nō tōna kitenga mai i ahua mārō tonu tana haere atu.

Ka mea atu au ki aku hoa , "Ka kite koutou i te Māori rā?"
"Ko tēwhea? Ko tērā e haere atu rā?"
"Ā. Kei a au tētahi kōrero mōna."

I tētahi rangi ka tea mai ia ki tōku kāinga, me tana tono mai me haere māua ki te whakangua poaka. Ka mea mai nāna kē tērā mahi, te whakangua poaka puihi.
Ka mea atu au:
"Kei te pai. E haere ana tāua ināianei. Nāku i here ngā kurī i tērā pō, ā, kāore i whāngaitia e au."
"E hia āu kurī?"
"E whā. E toru ngā kurī hopu, kotahi te kurī mahi hipi. He rawe ia mo te hongihongi tapuae poaka. Tētahi, ka mau ana he poaka i ōna hoa, ka kaha tōna au kia tae tere atu ahau ki a rātau."

"Kāre koe e mau pū ana?"

"Hei aha te pū! Kei te pai noa iho te pūtia naihi, Me mau he tote. Ka mau he poaka ka tunutunutia e tāua te ate hei kai. Ko te mea kē me tae wawe tāua ki te poaka, nō te mea kei mate ngā kurī mehemea he tāriana. Ka tae ki reira, kaua e patua ngā kurī kia makere i raro i te poaka ahakoa kua hemo, nō te mea kei hāngai ki tētahi poaka nui, ā, e rere atu ana koe ki te oka, ka tukuna te poaka e ngā kurī. E pōhēhē ana kei te patua e koe. Ka kite koe, kei tahuri kē mai te poaka ki a koe."

"He pai ki te mau i a tāua te poaka i te wāhi whai wahie hei hunuhunu."

"Mehemea kāore he wahie o taua wāhi, ngāwari noa iho tēnā. Me tapahi ngā waewae e rua o muri, ka whiu ki te wāhi rākau, ki te awa wai rānei. Ka tae ki reira kātahi anō ka patu kia hemo."

"Pēhea ai koe mehemea he tāriana poaka tino nui? Inā hoki kāore koe e mau pū!"

"Me tapahi ngā waewae o muri. Ka noho hoki te poaka ki raro, kāore e kaha te oreore hāere ki te tuki i a koe me ngā kurī. Ki te kore i tērā, me oka te kaokao ma te naihi i te wā tonu e whata ana ngā kuri i runga i a ia. Ka taea tonu te manawa i tēnei tūmomo oka. Haere tāua, kei te moumou tāima noa iho tāua i te kōrero."

Ka haere māua ki uta mā runga hōiho. He pīkau anō ā maua hei paepae mīti. Roa tonu e haere ana, ka tae ki te ngahere. Ka hongihongi haere ngā kurī me te omaoma haere. Engari he tahito ngā tukinga poaka me ngā tapuae. Ka heke whakararo ki roto i te awa, kātahi ka ngaro ngā kurī. Ka kite atu au i te wāhi okiokinga o tētahi poaka i roto i te parahua. I kō atu tētahi rākau. He whīnau taua rākau, ā, ko ngā hua i ngahoro ki raro, kua pau kē i taua poaka. Mōhio tonu au, ki te mau ko tēnei poaka nā, kei te mōmona ia. Ka mea atu au ki taku hoa, me āta whakarongo māua.

"He au tērā. Ko Tiro, ko te kurī mahi hipi."
"Ā, kei te whakatata rātau. Tētahi, hei karanga tērā i ana hoa ki a ia."

Kāore i roa ka rongo māua i te auau o ngā kurī me te ngawī o te poaka. Tere tonu te oma atu, nō te mea kei whara ngā kurī, kei marū kē rānei ko te poaka. Ka oma, ahakoa te tāweka i rō pirita me te hinga haere noa iho, ka oma tonu. Kāore i roa ka tae; ka tū, ka āta titiro. He whaerēre nui, he mea mōmona. Kotahi te kurī i runga o tētahi taringa, kotahi i te kaokao o mua, ā, kotahi i te timutimu i muri.

Ka rere atu au ki te hopu i te waewae o muri, kātahi te poaka rā ka oma atu ki taku hoa.

"Hopukia, e tama!"

"Ei, ka mate au!"

Ko ia tērā ka oma, ka oma, piki rawa ki runga rākau nanapi ai, pēnei tonu me te paihama.

"Hoki mai, hoki mai!"

"Hei aha māku te poaka."

Waimarie noa iho ka hurihia e au te poaka na, ka patua. Ko ngā kurī i reira tonu e ngengere haere ana ki tā rātau poaka. He roa te wā noho o taku hoa i runga i tōna rākau - he nui rawa nō tōna whakamā.

Ka kohikohia he wahie mō te ahi hunuhunu, he nui atu ana wahie. Ka kaha te mura o te ahi ka tīmata te hunuhunu. I utaina katoatia atu te poaka ki runga ki te ahi mo tētahi wā poto nei, kātahi ka hīkina mai ki raro. He putia naihi ā māua hei hunuhunu. Ka mutu tēnā ka tangohia mai ngā puku ki waho.

Kāore i roa, ka hoki mai ki te kāinga me te mīti poaka i roto i ā māua pīkau. Pai noa iho te whai mai a ngā kurī, kāore hoki i tino haehaea e ngā rei o te poaka.

Ko taku hoa ka noho puku. Kāore i kōrero, mai i te ngahere tae noa mai.

Te Rā Tuatahi i te Kura Tuarua

He pūrākau nō Ngāti Porou
Nā Katarina Mataira te pikitia

He ahiahi te wā ka tae atu ahau ki te kura. I reira noa iho e tū ana, kāore e mōhio ana me aha. Kāore i roa, ka puta mai tētahi tama tokoroa. He Māori taua tama.

"He tamaiti tauhou koe? Ko wai koe?"

"E, ko Hēmi Huripara."

Nō hea koe?" "Nō Ngāti Porou, nō te Tairāwhiti, takiwā o Te Araroa."

"Waimarie koe, e hoa. Kei konei anō ētahi o tēnā rohe o te Tairāwhiti. Ko Hūrae tōku ingoa, nō Te Kao ahau. E kore rānei koe e mōhio kei hea tērā wāhi?"

"Kai? te mōhio tonu. Kai Ngāpuhi."

"Kāo! Ko te Aupōuri te iwi o reira, kei raro mai ko te Rārawa, kātahi anō ko Ngāpuhi."

"Kātahi anō au ka rongo i tēnā whakamārama. Ki a mātau, ko Ngāpuhi tētahi o ngā ingoa mō te Tai Tokerau."

"Ahakoa, haere mai. Ko tēnei te wāhi mō ōu kākahu, ko tēnei tōu moenga. Mehemea e horoi ana koe, kia horo - kia tere ki a koutou. Kua tata kai tātou."

Ka noho mātau ki te kai. Nā taku tauhou kāore au i pīrangi kai, engari na tētahi poi Māori i kai aku kai. Heoi anō taku mahi he noho, ā, he titiro haere, he whakarongo ki aku hoa kai e kōrero ana. He Pākehā ētahi o ngā taitama, ā, no ngā iwi katoa o te motu ngā taitama Māori. He Māori tūturu ētahi, arā, i te āhua me te tangi o te reo. Ko ētahi he Māori te āhua ēngari he Pākehā anake te reo, me ētahi anō kāore e tino mōhiotia atu he toto Māori rānei kei roto i a rātau.

Mutu ana te kai, ka pōwhiritia mātau e te tumuaki o te kura. "Haere mai, koutou katoa! Haere mai ngā taitama tauhou! Haere mai koutou e whai nei i te mātauranga o te Pākehā! Whāia, e hoa mā, e tama mā, ki tōna mutunga! Kia kaha, kia toa! Mā te pukumahi ka ū te whai. Nā reira, haere mai! Kāti mō ngā mihi. Kia mōhio mai koutou he ture kei tēnei kura. Kaua e takakinotia, kei raruraru koe. Mā koutou, mā ngā mea mōhio ki ngā whakahaere o te kura e āwhina ngā tauhou. Haere katoa tātau ki te karakia. I muri iho, me haere koutou ki te moe. He rā mahi āpōpō. "

Kāre au i rongo katoa i ngā kupu o te karakia ". . . E te Atua, tohungia mātau . . ." Kai te aha rā ōku mātua me ōku tāina? ". . . E te Atua, manākitia rātau . . . Āmine."

Ka takoto au i runga i taku moenga, ka hoki oku mahara ki te kāinga. Ka puta mai ōku mahara mokemoke ... E poroaki ana mai taku māmā me taku tipuna wahine ki a au. "Haere, e tama. Kia pai te tiaki i a koe. Kauaka e wareware ki te tuhi mai!"

E torewai ana aku whatu, hei aha māku. Kātahi ka pākia mai taku māhuna e taku taina.

"E tama, raki atu koe. Kāre koe e miraka kau, e whāngai poaka ranei."

"Hemi, kia māmā." . . . Ko taku pāpā tērā. "Kāre te wāka o te Pākehā e tatari mōhou. Kia āta whakarongo mai. Anei ngā tīkiti mo te pahi me te tereina. Ka kore koe e mōhio he aha te aha, me pātai ki te tangata ... E tama, kātahi tētahi tangata tangiweta i a koe! Kāti! Kua tangata kē koe ināianei. E piki ki runga ki te pahi! Haere rā!"

Ka ringaringa maua. Ka ngaro atu taku pāpā, ka ngahoro te roimata. Tino nui taku mīharo ki ngā wāhi tauhou i kite au, tae noa ki te tereina. Ka tae ki ngā teihana kai, ka puta anō au ki waho. Ka mahara ake ki ngā tohutohu a tōku pāpā, hai nāianei tonu ka tīmata ki te tohu moni. Na reira, pakupaku nei te kai rare me te wai reka.

Kāti rā kua tae pai mai ki te kura. Engari pēwhea rā āpōpō? Ka puta ake te wairua o taku tipuna . . . whāia te mātauranga o te Pākehā ki tōna mutunga . . . kia ū, kia māia . . . kia mataara . . . kia mau ki tō Māoritanga . . .
Ka moe au.

Nā tētahi tamaiti o Te Araroa Tairāwhiti
Nā Kāterina Mataira ngā pikitia

Ko tōku kāinga kei te Tai Rāwhiti. Ko Te Araroa te ingoa o tōku kāinga. Ko tēnei tāone kei te pūtake o tētahi maunga, ko Te Whetū-matarau te ingoa. He tino ātaahua tēnei tāone. I ngā pari e puāwai ana ngā pohutukawa. I te taha raki ko tētahi awa e tapaia nei ko Awatere. Ko tēnei awa he tino wehiwehi. E kī ana ō mātou tīpuna he rua taniwha.

I ngā rā o mua ko tētahi iwi e noho ana i runga i tēnei maunga, i Te Whetū-matarau. Ka whānau mai te tamaiti a te rangatira ra o taua pā, he tāne, engari he tino ngārara tonu te āhua. Nō te whānautanga o tēnei tamaiti ka pōuri te rangatira, ā, ka maukino ia i tana tamaiti.

Ka pōuri hoki te tamaiti i te maukino a tōna pāpā i a ia, ka mea ia ki te toromi i a ia anō. Ka mea ia ki tōna iwi, "Kāhore i ahau te raruraru i pēnei ai tōku āhua. Nō te mea kua maukinotia ahau e koutou ka haere atu ahau i a koutou. Ko tāku kupu tēnei ki a koutou. Mehemea ka kite koutou kei te paruparu te wai o Awatere, ahakoa e whiti ana te rā, ka mōhio ai koutou kei te hāereere ahau. Kaua koutou e haere tata mai ki te awa i taua wā kei mate koutou."

Kātahi ka peke tonu te tamaiti nei ki rō wai, ngaro tonu atu.

Ka tino pōuri te iwi. Ia rā, ia rā, ka haere tana pāpā ki te awa nei ki te karanga i tana tamaiti. Heoi anō, kāore i puta mai.

Tae noa ki tētahi wā, ka paruparu te wai o Awatere, ahakoa kei te whiti tonu te rā. Ka oma ngā tāngata katoa ki roto i te pā, noho ai. I mōhio rātou kei te hāereere te tamaiti i rō wai.

Ka huri ngā tau, ka mate te rangatira me tōna iwi katoa, ā, ka tipu ake he iwi anō. Ka mahi pāmu rātou i ngā taha o tēnei awa. I reira anō tētahi tangata ko Haki tōna ingoa. Tokorua ana tamariki, ko Mere te ingoa o te kōtiro. I tētahi wā, ka haere te kōtiro nei ki te kaukau, ā ka mau ia i te taniwha nei.

Ka oma haere atu ōna hoa ki te kāinga, ka kōrero atu. Ka haere mai ngā tāngata katoa ki te mātakitaki i te wai. He paruparu. Kātahi ka mōhio rātou kua riro a Mere i te taniwha.

I muri iho ka heke haere te wai. Kāore te tai e eke ana ki tēnei wāhi, ēngari i ngā rā e hāereere ana te taniwha, ka piki te wai. Tae noa ki tēnei wā, ka pēnei tonu te āhua o tēnei awa.

Ko te rure o tō mātou kāinga kia kore ai te tangata e kaukau i tēnei awa, i Te Rua-taniwha-a-Awatere.

Nā Janet Te Kura nō Tūhoe
Nā Kāterina Mataira ngā pikitia

Ka noho tētahi wahine rāua ko tana tamaiti. I tētahi rangi ka mea atu te wahine rā ki tana tamaiti, "Me haere koe ki te mahi."

Ka haere te tamaiti nei ki te mahi. Ka heria e ia ētahi parāoa hei kai māna. Tae mai ia ki tētahi rākau, ka kite atu ia ki te māpu ngaro e rere mai ana ki a ia. Ka porowhiua atu e ia ētahi parāoa mā ngā ngaro nei. Ka rere mai rātou ki te kai.

Te mututanga o te kai a ngā ngaro, ka mea atu ki te tamaiti ra, "Pēnā he raruraru tōhou, me haere mai ki a mātou, mā mātou e mahi." Whakaae atu te tamaiti rā, ka haere.

Tae mai ana ki te whiro ka kite atu i tētahi kuia, ka mea atu ki a ia "Haere mai ki te kai." Ka mea atu te kuia rā, "Kei te pai. Kainga ō parāoa. Nā, mehemea he raruraru tōhou, me haere mai koe ki ahau."

Ka haere te tamaiti rā, ka tae mai ki te taha o te moana, ka kite atu i te ika e kaukau haere ana mai, ka mea atu, "Kei te hiakai koe?"

Kāore te ika i mea mai. Ka hoatungia e te tamaiti rā he parāoa. Ka mea atu te ika, "Pēnā he raruraru tōhou, me haere mai koe ki ahau."

Ka whakaae atu te tamaiti rā, ka haere. Ka tae atu ia ki tētahi rori, ka kite atu ia i tētahi hiwi teitei anō. Ka haere atu ia, ka piki i te hiwi rā. Tae atu ana ia ki runga o te hiwi, ka kite atu ia i te whare o te Kīngi, ka haere atu ia ki reira.

Tae atu ana ia ka mea atu te Kīngi, he aha tana pīrangi. Ka mea atu te tamaiti rā i haere mai ia ki te mahi. Ka heria e te Kīngi rā ki te ngahere. He paina katoa ngā rākau o te ngahere. Ka mea atu te Kīngi, "Me poro e koe ngā paina katoa. Ka kore, ka poroa tō kakī."

Te hokitanga o te Kīngi ki tana whare, ka tāti te tamaiti rā ki te auē. I te auē ia, ka puta atu te kuia rā ka mea, "He aha to raruraru?"

Ka mea atu te tamaiti rā, "I mea te Kingi me poro katoa e au ngā paina nei. Ka kore, ka poroa taku kakī." I tērā tonu ka mea atu te kuia rā, "Me hoki koe ki te moe, māku hei poro."

Te hokitanga o te tamaiti rā ki te moe, ka tīmata te kuia rā ki te whakakoi i tana toki. Mutu ana tana poro i ngā paina rā ka haere ia ki te whakaoho i te tamaiti rā.

Ka awatea, ka kite atu te tamaiti rā i te Kīngi e haere mai ana. Tae atu ana te Kīngi rā ka mea atu te tamaiti ra, "He aha te mahi māku?"

Ka mea atu te Kīngi rā, "Māku e rui ngā pēke parāoa e rima mano; ki te kore e oti i a koe ngā parāoa te kohi i te pō, ka poroa tō māhunga." Ka haere te Kīngi rā.

Ka mea te tamaiti rā, "Me aha au?" Ka mahara ake ia ki ngā ngaro rā. Ka karakia ia kia haere mai ngā ngaro. I a ia e karakia ana, ka puta atu ngā ngaro, ka mea atu, "He aha tō raruraru?"

Ka mea atu te tamaiti rā, "I mea te Kingi me oti i a au ngā parāoa nei te kohi. Ka kore, ka poroa taku mahunga." Ka haere nga ngaro rā ki te kohi i ngā puehu parāoa, ka haere atu te tamaiti rā ki te here i ngā pēke parāoa. Te mututanga ka hoki ngā ngaro rā, ka hoki te tamaiti rā ki te moe.

Ao ake te rā, ka haere mai te Kīngi, ka mea, "Kua oti i a koe ngā parāoa te kohi?" Ka mea te tamaiti, "Āe."

Ka haere te Kīngi ki te titiro. Tae atu ana ia kāore kē i kitea e ia he parāoa i runga i te oneone.

Ka hoki te Kingi rā ki te tiki i tētahi rīngi, ka porowhiua ki roto i te wai. Ka haere te Kīngi rā. Ka noho te tamaiti ki te taha o te wai, auē ai. Ka piki ake te ika, ka mea atu, "He aha tō rarurau?"

Ka mea te tamaiti rā, "Kāore e kitea atu e ahau te rīngi i porowhiua atu e te Kīngi ki roto i te wai."

Ka ruku te ika, ā, ka ea ake anō, ka whiua atu e ia te rīngi. Ka hoki te tamaiti rā ki te heri i te rīngi ki te Kīngi. Tana taenga atu ka mea atu ki te Kīngi, "Anei te rīngi."

Ahakoa ka riri te Kīngi ka heria e ia te tamaiti rā ki tana tamāhine, ā, ka moe rāua. Ka noho rāua i tō rāua whare. Ka haere mai ngā tangata katoa ki te titiro i tō rātou Kingi hou, ko tana ingoa ko Hoani.

Ngā kupu whakamārama 

A -K
M - P  
R - WH

A - K  

A 

arawera  he momo kōura nonohi

autaia nanakia

H 

haona  pihi pūwhero nei

hāpoki  pua

hereputu  he momo kau

huhua tahuna

K 

kahikātoa  rau manuka moroke

karati  he tamure pakupaku

kare  kāore

kei hangaia  he tikanga kei te Aupouri, ki te takahia e te wahine te aho, ka kore e mau te ika

kia  kei

kōrari  harakeke

koropanapana  miri i ngā pihi

Mō te rauemi

Kua whakakorea tēnei rauemi tā. Ka kitea pea te rauemi nei ki te ruma rauemi o tō kura.

Taumata: Taumata 6, Taumata 7, Taumata 8
Kaupapa: Rārangi Pukapuka
Kohinga: Te Wharekura

Tāpirihia ki te kete

Tāpirihia ki te kohinga

Tikiake i te rauemi

Ngā rawa kei tēnei rauemi: