Te Wharekura 28

Tūrongo rāua ko Māhinarangi

Nā Pei te Hurinui nō Waikato-Maniapoto

Ka pakeke a Tūrongo, ka puta te whakaaro i a ia kia haere ia ki te mātakitaki whenua. Ko tana haerenga atu i Kāwhia, ka ahu atu ki te tonga, ā, ka tae ki Pātea. I reira ka tūtaki ki tētehi wahine o reira, ko Ruapūtahanga. He wahine ātaahua a Ruapūtahanga. He urukehu. He kiritea. He puhi hoki nō ngā iwi o runga i a Aotea. Ka piri a Tūrongo ki a Ruapūtahanga. Ka kōrerotia rāua, ā, ka whakaaetia a Ruapūtahanga mā Tūrongo. Kātahi ka whakaritea mā Ruapūtahanga e whai atu, kia hoki a Tūrongo ki tana iwi ki te hanga kāinga hoki mō te taenga atu o Ruapūtahanga me tana iwi. Te taenga o Tūrongo ki Kāwhia, ka tahuri ki te hanga kāinga mōna. Ka mahia he rākau mō tōna whare puni. 

Tērā kua tae hoki te rongo ki a Whatihua mō te ātaahua o Ruapūtahanga. Ka puta te whakaaro i tērā kia riro i a ia te wahine a tana teina. I tētehi rangi, ka tae mai a Whatihua ki te wāhi e mahi rā te teina i tana kāinga. Rokohanga mai e Whatihua e tārai ana a Tūrongo i te tāhuhu o tana whare. Kātahi ka mea ki te teina, "Ka roa rawa tō whare. Engari me whakapoto mai, ā, me poro te tāhuhu." 

Ka whakaaro te teina. Koia anō pea kei tā tana tuakana te tika kia tere ai te tū o tana whare. Ka poroa te tāhuhu. Ka hangā te whare rā, ā, ka oti. Ka tae mai anō a Whatihua, ka kōrero atu ki te teina kia mahia āna māra. Korekore nei āna kūmara i whakatoe ai ki āna rua kūmara. 

Tērā hoki a Whatihua kei te hanga kāinga mōna ki te taha atu ki te moana o Aotea, ki Te Whare-nui. Ka mahia e ia tōna whare kia rahi noa atu i te whare o tana teina. He pai hoki te wāhi i tū ai. He anga nui atu ki te moana, he tairanga hoki ki runga. Ka tahuri hoki a Whatihua ki te mahi i te kai. I te manu o te maunga, i te ika o te moana, i te tuna o ngā awa, me ngā kai huhua a te Māori. Tōna nui nā! 

Kāti, ka rite katoa ngā mea i whakaaro ai a Whatihua, ka tukuna tana karere ki te kī atu ki a Ruapūtahanga kia haere mai. 

Te haerenga mai tēnā o Ruapūtahanga me tōna ope nui tonu, ā, ka tae mai ki Kāwhia. Ka mate a Tūrongo i konei. Kāore hoki i te mōhio tērā tana wahine kei te haere mai. Ko āna māra kāore anō kia hauhaketia. Te hurihanga o tana iwi ki roto i te whare, kāore rā i mene ki roto. He iti rawa. I reira a Whatihua i taua wā e titiro ana ki te teina e pōkaikaha noa iho ana ki tana manuhiri. 

Ka mea atu a Whatihua, "Me tuku ake te iwi nei ki tōku kāinga." Ka tonoa te iwi rā ki te kāinga o Whatihua. Ka tae ki reira, ka manaakitia e Whatihua a Ruapūtahanga me tana iwi. I te pai o te kāinga, i te nui o te whare, i te nui hoki o te kai, ka whakamihi a Ruapūtahanga me tana iwi ki a Whatihua. 

Kātahi ka kōrero a Whatihua ki a Ruapūtahanga mō tana teina, mō Tūrongo. "Ehara tō tāne e whai nā koe, he tahā wai rere." Ka riro te wahine nei i a Whatihua, ā, ka moe rāua. Ka hono i a rāua ngā tātai maha o te hekenga mai i a Hoturoa o runga i a Tainui, ki ngā tātai o Turi o runga i a Aotea. 

Mōhio rawa ake a Tūrongo ki tana raru i ngā mahi a tana tuakana. Ka pēwhea ai hoki? I roto i te pouri ka puta te whakaaro o Tūrongo me haere atu ia i Kāwhia. Puta tonu ake te whakaaro i a ia. E ea ai tana mate me riro mai i a ia te puhi rongonui o te Tairāwhiti, a Māhinārangi. 

Tērā kei te hauāuru e hau ana ngā rongo o tērā wahine. He ātaahua, ā, e reia ana hoki e te tāne. Ka oti te whakaaro o Tūrongo ko te haerenga ki te matua, ki a Tāwhao. Ka haere a Tūrongo ki te rāwhiti. Ka tae ki te kāinga o Te Angiangi rāua ko te whaereere, ko Tuaka, i te takiwā ki Kahotea. 

Te taenga atu o Tūrongo, e mahi whare ana ngā tāngata o tērā kāinga. Ko ētehi i te mahi kai mā ngā tāngata mahi i te whare. Ka haere a Tūrongo i ngā tāngata mahi manu ki te maunga. He tino tangata mōhio a Tūrongo ki tērā mahi. Ka waiho hai whakamihi mā te iwi o Te Angiangi. 

I tētehi rangi ka mea atu a Te Angiangi ki tana tamāhine, ki a Māhinārangi, "Me moe koe i a Tūrongo hei rangatira mōu. He tangata kaha ki te mahi kai." Kāore i utua e Māhinārangi te kōrero a tana matua. 

Tērā te whare rā kei te mahia, ā, ka uru hoki a Tūrongo ki tērā mahi. Ka kitea he tino tangata hoki ia ki tērā mahi. Kāore rawa e tata mai ētehi ki a ia mō te wāwāhi rākau. Nō te wā e haere ana tēnei mahi, ka tīmata te whakatata o Māhinārangi ki a Tūrongo. Tērā tāna mahi he titiro i te huarahi hokinga o Tūrongo ki tana whare moenga. 

Ka taka i tētehi pō, ka puta a Māhinārangi ki waho i tōna whare, ka tūtaki ki a Tūrongo e hoki ana ki te moe. Kāore i tere te mōhio o Tūrongo ki te wahine e haukoti rā i a ia. He maha hoki ō rāua pō e tūtaki pērā ana. Ko te tohu a Tūrongo ko te pai o te kakara o te hinu raukawa, paina ai e Māhinārangi ki a ia, ka haere ai ki te tūtaki ki a Tūrongo. 

Nāwai i pērā ngā tokorua nei, kātahi ka āta kōrerotia. Ka whakaaetia a Māhinārangi mā Tūrongo, ā, ka moe rāua. Ka hapū a Māhinārangi, ka tae atu a Tāwhao kia kite i te tamaiti, i a Tūrongo. Kua roa hoki e ngaro mai ana. Te mōhiotanga o Tāwhao kua moe a Tūrongo i a Māhinārangi, ka mihi te kaumātua rā. Kātahi ka mea ki te tamaiti me hoki mai rāua ki te hanga kāinga mō rāua ko Māhinārangi. I mua i tō rāua hokinga ka mea iho anō a Tūrongo ki a Māhinārangi. Ka tata tana whānau me haere atu. E hiahia ana hoki ia kia whānau tāna tamaiti ki tōna whenua. 

Ka hoki mai a Tūrongo rāua ko te matua, ko Tāwhao, ā, ka tae ki Kāwhia. I reira ka karangatia e Tāwhao a Whatihua kia tae mai. Te taenga mai o tērā o āna tamariki, ka wehea e ia te whenua ki a rāua ko Tūrongo. Ko te rohe i waenganui i a rāua, āhua tata tonu ki te rohe ki te muri o te Rohepōtae ināianei. Ko te taha tonga i a Tūrongo, ko te taha ki te muri i a Whatihua. 

I runga i te whakaaro o te matua kia wehe te noho a āna tama, ka ungā e ia a Tūrongo kia ahu ki uta nei, mahi kāinga ai mōna. Ko te haerenga mai tērā o Tūrongo. I te taha tonga o te awa o Manga-ō-rongo, i runga i tētehi pukepuke nei, ko Rangi-atea te ingoa, ka noho ki te mahi kāinga ki reira. 

Ka tata te wā whānau o Māhinārangi, ko te haerenga mai. I ahu mai mā Te Wairoa, ka huri mai ki Waikaremoana, ā, ka tae mai ki Rotorua. Ki ngā kōrero, he haere nui taua haere.  E whakamanuhiritia ana a Māhinārangi me tana iwi ki ngā kāinga i tae ai rātou. Te haerenga mai i Rotorua, ka tae mai ki kō tata mai o Tīrau, ka whānau te tamaiti a Māhinārangi, he tāne. Ka tapā te ingoa ko Raukawa. Hei whakamaharatanga ki te hinu raukawa i whakawahia rā e ia ki a ia i a rāua ko Tūrongo e whakawhaiāipō ana. 

Ko te haerenga mai o Māhinārangi, ā, ka tae mai ki te awa o Waikato i raro atu o Te Hautapu. I runga ake i te wāhi kuititanga o te awa ngā waka, ka whiti mai rātou i reira. Te ekenga mai ki te taha tonga o te awa, ka ngaro te kurī a Māhinārangi. Mōhio tonu te wahine rā kua tata mai rātou ki te kāinga o Tūrongo. Kātahi ka tatari i reira. 

Te taenga atu o te kurī rā ki Rangi-atea mōhio tonu hoki a Tūrongo kua tata mai a Māhinārangi. Ko te kurī nei he mea āta waiho atu anō nā Tūrongo ki a Māhinā rangi i a ia i hoki mai ai. Te haerenga mai o Tūrongo me tāna kurī ki te arataki mai, ā, ka tae mai ki a Māhinārangi. 

Ka tangi te tangata rā ki tana wahine, ā, ka whakamihi hoki mō tāna tamaiti. Ka haria mai e ia a Māhinārangi me tana iwi, ā, ka tae mai ki Rangi-atea. Ka haria e ia tāna pōtiki, a Raukawa, ki runga i te tūāhu, ka tohia. 

I te hononga o Tūrongo rāua ko Māhinārangi ka hono hoki ngā tātai nunui o te Tairāwhiti ki ngā tātai o ngā iwi o Tainui. 

Taku ara rā, ko Tūrongo, 
I wawaea ki te Tairāwhiti; 
Ko Māhinārangi, 
Ko te rua rā i moe ai a Raukawa; 
He kāwei tautika mai ki ahau. 
Nō te pātere a Ngoki

He waiata mō ngā waka

Nō Ngāti Raukawa

Ka uia mai koe e ngā whenua, 
Ki te whakahua whakapapa, 
Māu e kī atu, "Wareware ko au, he tamariki 
Wareware tonu au. 
Tēnei anō te rangona ake nei, 
Tainui, Te Arawa, Mātaatua, 
Kurahaupo, Tokomaru, 
Ngā waka ēnā o ō tūpuna 
I hoea ai te moana nui e takoto nei. 

He kōrero matakite

Nā Murray Grimsdale te whakaahua

I ngā rā i mua atu i te taenga mai o te Pākehā, tino whakapono ai te Māori ki tēnei mea ki te matakite. I ēnei rā, kei te whakapono tonu ētahi, engari ko te nuinga, kāore noa iho. He kōrero matakite tēnei nā tētahi toa Māori, i haere ki te whawhai i te taha o tētahi tauā Pākehā. Ko Mētara te tangata nei, nō Rotorua. He māia ia. 

E whai ana te tauā Pākehā nei i te ope a Tītokowaru, he rangatira nō Taranaki, he Hauhau. He maha ngā Māori o Wanganui me Rotorua i roto i tēnei rōpū Pākehā. Ka whai nei, whai nei, ehara, kua tae atu ki te wāhi e whakangā ana, e noho ana te rōpū a Tītokowaru. Ko taua kāinga he wāhi marakerake i waenga i ngā rākau roroa o te ngahere. Ruarua nei ngā whare nīkau i taua wāhi. 

Ka whakatata atu a Mētara me tāna rōpū, ka huna i raro i ngā rauaruhe, i ngā rākau, me ngā pū harakeke. Kātahi rātou ka whakarongo atu ki ngā tāngata e kōrerorero ana i runga i te marae. Ko Tītokowaru e whakahau ana i āna tāngata. Nā, i a Mētara e takoto ana i raro i tētahi rauaruhe, e whakarongo ana ki a Tītokowaru, ka taia e te moe, me tāna pū tonu i roto i āna ringa. Kātahi ka puta mai tētahi moemoeā ki a ia. 

Heoti rā, i te ata tonu, ka whakaekea te kāinga rā e te ope Pākehā, ka whati te rōpū a Tītokowaru, ka whāia. E whai ana te ope Pākehā, ko Mētara i muri noa e haere ana. Ka māharahara te kāpene o te rōpū Pākehā nei. He aha rā a Mētara i whakatōnga ai ki muri. Roa rawa, kātahi anō a Mētara ka puta mai ki taua kāpene nei ka kōrero i tāna moemoeā. 

"I tērā pō, i moe au i te kāinga tonu au, i Maketū. E haere ana au i te one. I a au e haere ana, ka puta mai tētahi ika tino nui, pēnei i te hāpuku nei. Ko ōna paihau e kapakapa haere mai ana i te tai, tae noa ki uta. Me te mea tonu nā tētahi ngaru nui i kawe mai ki uta. Ko te kanohi, he kanohi tangata. Kātahi au ka whakatata atu, ka āta tiro atu. Auē! Ko te kanohi rā nōku tonu! 

"Ka hoki atu te tai, ka haere anō au, ehara, ka kapakapa haere mai anō te ika rā, tae noa mai ki uta, ka tau ki aku waewae. Ko taku kanohi anō tērā. Ko te tinana, he tinana ika, engari ko te māhunga, he māhunga tangata, ko tōku māhunga. Nā, ka ngaro atu anō. 

"I te ngaromanga atu ano, ka oho ake au. Ka puta mai te wehi ki a au, nō te mea he tohu kino tēnei, he tohu mate. He tohu tēnei nā ngā atua ki a au. E whakaatu mai ana ki a au ko au te mātāika, arā, te toa tuatahi ki te hinga i te whawhai e whai ake nei." 

Kia rata ai ngā whakaaro o Mētara, ka whakaae atu te kāpene nei kia noho a Mētara ki waenganui o te ope, kaua ki mua. Ka mea te kāpene, "Ki te noho koe ki waenganui, kāore pea koe e mate, nō te mea ko mua tonu te wāhi e pā tuatahi ki te hoariri." 

Kātahi ka whāia te hoariri e te ope Pākehā. Papā tonu te oma a te ope Hauhau a Tītokowaru. Ka oma te hoariri, heoti ko ētahi ka noho mai ki te whakatō i ngā kai-whai, i roto i tētahi awaawa, i waenganui tonu i ētahi pari tūpoupou. Ka puta atu a mua o te ope Pākehā, ka tukua kia haere tonu. Kāore i pā atu. Ka whanga noa kia puta rawa mai a waenganui. Kātahi anō ka ākina mai ki ā rātou pū. 

Ko Mētara tonu te tangata tuatahi ki te hinga. E rua ngā matā i pā ki a ia. Kotahi ki tōna pokohiwi, kotahi ki tōna ringa. Ehara, kei raro e whārōrō ana, me te mea nei kua mate. 

I a ia e takoto taotū ana, ka whakaaro ake a Mētara ki tāna moemoeā. Ka mea ki a ia anō, "Ehara, kua rite ki tā taku matakite, inā hoki kāore he mea o mua i hinga, whai rawa ki a au, ki te mea i waenganui rawa. Mehemea au i mua, i muri rānei, ko taua rite tonu." 

Ka pai ake a Mētara, ka hoki tika ki tōna kāinga i Maketū, ka kōrerotia tāna matakite i roto i te whare rūnanga. Ka mutu tāna kōrero, ka mea te whakaminenga, "Āe, he tino tika tō kōrero! He matakite pono tēnā! 

Te mahi kohikohi kānga a Heramia

Nā Hirini Moko Mead nō Tūhoe

Ā te ahiahi ka purei a Rangitāiki ki a Rotorua. He whutupōro tino nui tēnei ki Te Teko. I te wiki i mua atu, he whutupōro anake te kōrero. 

Kei te haere koe ki te whutupōro? A wai? Ahau? Ka wīni i a wai? Ē, ko Rangitāika rā ka wīni. Kāre he take o Rotorua! He pāuna ka wīni i a Rotorua. E rua pāuna ka wīni i a Rangitāiki. 

E pēhea ana te tangata a Te Teko? E tama, ka mapua e ia tōna hoariri. Ka kite koe! 

I te ata o tēnei rā, ka kī atu te matua o Heramia ki a ia, "E hoa, me haere koe ki te pēke i a tātau kānga, ka mau ai ki te whata. " Ka whakaaro a Heramia. Ko au tēnei e tonoa nei ki te mahi kānga e tōku pāpā. Ko aku hoa kei te moe tonu i roto i ō rātau moenga mahana. Ā te ahiahi, ka haere rātau ki te whutupōro. Ko ahau ka mahi i waenga kānga. Kāre e oti te mahi nei i a au a te ahiahi. Mutu rawa atu, kua mutu hoki te whutupōro.

Ka haere a Heramia ki te whare o te tarakihana. I reira hoki nga pēke. Ka utaina ki runga ki te kōneke i muri i te tarakihana. Ka piki ia ki runga o te tarakihana, ka haruru mai. Haere atu ana ia ki waenga kānga, ka tīmata ki te mahi. 

Ko ngā kānga nei, kua oti te whakawhāiti, heoi anō tāna, he kohi, ka puru ki roto i ngā pēke. Ka titiro a Heramia ka whakaaro. Auē! Te nui o te kānga! E hia mirione e takoto mai ana. Ka riro māna mā te tangata kotahi, mā Heramia, hei kohikohi. Ki te titiro atu, he maha ake ngā kānga nei i ngā whetū i te rangi. He nui ake i ngā ika o te moana. He nui ake i ngā tāngata katoa o Aotearoa. Ko wai rā te taewaru, nāna i hōmai ki te ao tēnei mea a te kānga?

Ka tūpou a Heramia ki raro, ka tahuri ki te whakakī i te pēke tuatahi. Ka tahi, ka rua, ka toru . . . ka toru tekau mā ono, ka toru tekau mā whitu . . . he kānga, he kānga, he kānga! Ka kī tēnā pēke tuatahi, ko te tuarua ināianei. Ka kī, ka utaina ki runga ki te kōneke. E rua kua mutu. 

Ka mahi a Heramia, ā, ka kī te kōneke. Ka mauria ki te whata. Ka hoki mai anō, ka tīmata te whakakī pēke. Ka whakaaro ia. He pai ake mehemea he pōhara tōku pāpā. Kāore he kau. Kāore he whare miraka. Kāore he tarakihana. Kāore he kānga. Mehemea hoki kāore he taonga, kua kore he mahi, ā, kua tae au ki te whutupōro ā te ahiahi. 

Ka titiro anō ia ki ngā kānga. Te nui hoki! He nui ake i ngā rākau o ngā ngāherehere. Ka riro mā te tangata kotahi anake, māna; Heramia, e kohi. 

I a ia e mahi ana, ka tīwaha mai tētahi o ōna hoa. Ko Hōri te ingoa. "Kei te mahi koe Heramia? Kāre koe e haere ana ki te mātakitaki whutupōro?" 

Ka whakahoki a Heramia, "Kei te mahi ahau. Kāre pea ahau e tae ki te whutupōro." Ka kata atu a Hōri ki a Heramia, ka haere i tāna haere, ki te whutupōro. Ka noho a Heramia ki te kohikohi kānga. 

Ka puta mai anō tētahi o ōna hoa i runga hōiho. Ko Takapau tōna ingoa. Ka ui, "E mahi ana koe? Kāore koe e haere ana ki te whutupōro?" 

"E rua pāuna kei āu ināianei." "He pāuna me te tekau mā rima herengi kei āu." 

Pau katoa ngā kaha o ngā taitama nei ki te kohi kānga. I te rua karaka ka mutu te mahi. Ka whakaaro a Heramia. Koinei ngā kānga i whakaaro nei au he nui ake i ngā whetū o te rangi. Titiro ināianei! Kua emi katoa. Kāre e roa e mahia ana e te māpu nei ka mutu. 

Ka kī atu ia ki a rātau, "Kei taku pāpā ngā moni. Māna koutou e utu i Te Teko, i te whutupōro. Māku koutou e whai atu." 

Ka mea atu a Harehare ki a ia, "Me āta tuhituhi e hoa, a mātau kaute. Kei wareware koe. Ka hoatu ai ki tō pāpā, kia tika ai te mahi nei. " Ka ki atu a Heramia, "Āe, māku e whakatikatika. Kaua e māharahara Ka utua koutou. Hoatu koutou ināianei." 

Ka haere ōna hoa ki te whutupōro i Te Teko. Ka hoki a Heramia ki te whakatikatika, ki te whakapaipai i a ia. 

Tae atu ana a Heramia ki Te Teko, e tīmata ana te whutupōro. Ka whakaaro ia. Āe, i āta tae mai au ki te whutupōro. Engari, me pēhea rā ināianei? Ka mōhio ana ōku hoa kua raru rātau, ka patua pea au. Heoi anō me huna au i waenganui i te iwi. Kia mutu te whutupōro, ka kitea ai me pēhea. 

Ka haere te rōpū taitama ki te matua o Heramia. Ka kī atu a Harehare, "Ka pēhea ā mātau moni? Tekau mā iwa ngā pēke nāku i whakakī. "Ka kōrero ake a Tio, "Tekau mā whitu āku." 

Ka mea anō a Harehare, "Ka pei koe i a mātau ināianei? Kua hoatu e Heramia a mātau kaute ki a koe?" 

Ka rakuraku te matua o Heramia i tōna māhunga. Ka kōrero ia, "He aha hoki ēnā moni e kōrerotia nā e koutou, ēnā kaute hoki? I taku mōhio, kua raru koutou i a Heramia. Nāna koutou i whakamahi, māna koutou e pei." 

Ka taka te kauae o Harehare, ka huaki te waha. Ka titiro ia ki a Tio. Ka titiro a Tio ki a ia, ki ētahi hoki o ōna hoa, me te whakaaro. "Kua raru mātau i te pokokohua rā i a Heramia."

Ka tau te riri ki runga ki a rātau. Ka kōrero a Harehare, "Haramai, ka haere tātau ki te kimi haere i a Heramia!" 

Pukukai

Nā Kāterina Mataira
Nā Clare Bowes nga pikitia

He aha rā te kai 
I haere ki roto i tō puku 
E aurere nei 
E ngaungau nei? 
Kōrero mai 
He aha rā e hoa 
Te kai kino e? 
He kānga kōpiro! 
He aha rā te kai 
I haere ki roto i tō puku 
E umere nei 
Kōwiriwiri nei? 
Kōrero mai 
He aha rā e hoa 
Te kai piro e? 
He kōura mara! 

He aha rā te kai 
I haere ki roto i tō puku 
E hutihuti nei 
E kumekume nei? 
Kōrero mai 
He aha rā e hoa 
Te kai para e? 
He puku hipi! 
He aha rā te kai 
I haere ki roto i tō puku 
E whakamāmā nei 
E whakaora nei? 
Kōrero mai 
He aha rā e hoa 
Te kai rongoa e? 
Wai harakeke! 

He aha rā te kai 
I haere ki roto i tō puku 
E minamina nei 
E whakawaiwai nei? 
Kōrero mai 
He aha rā e hoa 
Ngā kai reka e? 
He tuna, he tītī, 
He kuku, he tio. 
He pāua, he pipi, 
He kina, he pia, 
He poaka, he pūhā, 
He parāoa, he tī. 
Auē te mate kai e! ā

He kōrero mō Whakaari

Nō Ngāti Awa

Ko te tangata nei a Te Tahi-o-te-rangi, he tohunga nō Ngāti Awa o Whakatāne. He tino tohunga tēnei ki te karakia, ki te whakaora mate, ki te patu hoki i te tangata mā te mākutu. Nō te mea he tokomaha tonu ngā tāngata i mate i tāna mana mākutu, ka mataku katoa ngā iwi o Whakatāne i a ia. 

He whare raupō te whare o taua tangata nei. E tū ana i te taha o tētahi toka, kāore i tino tawhiti rawa atu i waho o te tāone o Whakatāne e tū nei ināianei. Ko te toka nei tāna tūahu. Ki te haere ia ki taua toka, mōhio tonu ngā tāngata ki te pūtake o tāna haere. He mahi mākutu. Ka noho mataku ngā tāngata. Ko ngā mea katoa e pā ana ki taua toka nei, he tapu katoa. He pū harakeke e tipu ana i roto i tētahi whārua i runga i taua toka. 

Nā, i tētahi rā ka whakaaro ngā tāngata o Whakatāne ki te whakamate i taua tohunga. Engari, ka whakaarotia, kia kaua e whakamatea mā te patu, engari me hari ki tētahi wāhi waiho ai ko ia anake, kia riro mā te mokemoke e patu. Ka whakaaro ngā tangata, "Me pēwhea rā?" Kātahi ka kitea tētahi whakaaro. Ka karangatia tētahi hui. 

I taua hui nei, ka whakatakotoria he pēwheatanga mō Te Tahi, ka oti. Whakaae katoa ana me haere ki Whakaari ki te hopu tītī hei kai mā rātou. He kai pai hoki tēnei. He mōmona. He hinuhinu. He reka ki te korokoro Māori. Kātahi ka tonoa atu ki a Te Tahi kia haere hei karakia, kia maha ai ngā manu e mau. Whakaae atu ana a Te Tahi. Engari kāore ia i mōhio ake ko ia kē te tino take o tēnei haerenga. 

Ka utaina ngā waka, ka rere tika ki Whakaari. Ū ana ngā waka, ka wehewehea ngā rōpū. Ka haere tēnei i tāna haere, ka haere tērā i tāna. Ka meatia kia whai a Te Tahi i te rōpū e haere ana ki te taha tawhiti o te moutere. Ka tae, ka tīmata ki te mahi, ki te hopu tītī. Mahi noa, nāwai rā, ka puta mai te mate moe ki a Te Tahi. Kātahi ia ka takoto, ka kī ake ki ōna hoa, "Kaua rā e wareware ki te whakaoho mai i a au." 

Ka whakahoki ngā hoa, "Kaua e māharahara, mā mātou koe e whakaoho." 

Moe ana te kaumatua nei, moe nei, moe nei. Oho rawa ake ia i te ata, ka tirotiro haere, kua ngaro kē ōna hoa. Kātahi ia ka kārangaranga haere. Kāore he whakahoki mai. Mōhio tonu ia kua whakarērea ia e ōna hoa. Ko tōna riringa tēnei. Tere tonu tāna oma ki runga i tētahi toka, ka toro ona ringa ki te moana, ka karanga ki a Tangaroa, ki ngā taniwha o te moana. Ka karakia ia i ngā karakia mō ngā taniwha moana. 

Ehara, kāore i roa, ka puta mai tētahi kirehe pango, e kanapa haere mai ana i te wai. He tohora taua kirehe nei. Ko Tūtara-kauika tonu, te rangatira o ngā tohora katoa. Kātahi a Te Tahi ka heke atu ki tātahi, ka kauhoe atu ki taua tohora e tatari mai rā ki a ia. Ka tae atu ia, ka pā atu ki te taha o te ika rā, ka whakatotohu te ika rā i a ia anō. Ka eke atu a Te Tahi ki runga. 

Kātahi ka ahu tika a Tūtara ki Whakatāne. Pāhuka ana te moana i te tere o tāna haere. Mahue mai ana ngā waka e hari rā i ngā tāngata, nā reira nei i tinihanga a Te Tahi. I te taenga atu ki te ngutu-awa o Whakatāne, ka heke a Te Tahi, ka karakia whakamoemiti. Kātahi ia ka kauhoe ki tētahi toka e karangatia ana ināianei ko Rukupō. Ka tae atu ki Rukupō, ka whakangā. Kātahi ka kauhoe anō i te awa o Whakatāne, tae noa ki uta, ki te wāhi e tū nei te whare nei, a Wairaka. 

Tae rawa mai ngā tāngata i runga i ō rātou waka, e noho atu ana a Te Tahi. Ka puta mai te whakamā ki a rātou mō tā rātou mahi kino ki a ia. 

He kai tino reka

Nā Kāterina Mataira

He awateatino ātaahua tēnei ki a Kani rāua ko Rāwiri. E haere ana rāua me tō rāua pāpā, ki te hī ika. I kōrero mai tō rāua pāpā i te pō, "Kia kama tā kōrua haere ki te moe, kia kama ai tā kōrua maranga i te awatea." 

Kāre anō kia mārama haere, kia tatangi ngā manu, kua maranga rāua. Ko Kani e whakamahana ana i ngā kai o te pō, hei parakuihi mā rātou. Ko Rāwiri kua haere ki te āwhina i a Hemiora, i tō rāua matua tāne, ki te hopu i ngā hōiho. 
Ka mau ngā hōiho, ka utaina ngā taonga e mauria ana mō tā rātou haere. Ka kī a Hemiora, "E Kani! Haere tīkina te hīnaki! E pahure ana tātou ki te roto o Parenga. He wāhi pai tērā mō te tuna. Kia haere tātou ka tuku ai i te hīnaki, ā, kia hoki mai i tā tātou mahi hī ika, ka tīkina atu anō. 

"Ka mauria mai te hīnaki, ka utaina ki runga i tētahi o ngā hōiho. 

Ka oti i a Kani ngā kai, ka karanga atu ki a Hemiora rāua ko Rāwiri. Ka kai rātou i ngā toenga o tērā pō. He mīti, he pūwhā. He takakau hei kīnaki. 

Kua maranga mai a Raukura, te whaea o Rāwiri mā. Kua kī atu, "Kaua e wareware ki ā koutou kai. Kai roto i te pēke huka nā." 

I te mutunga o te kai, ka whakatika ngā hunga nei ki te haere. Kua mahara a Rāwiri ki tētahi mea. "E pā, he aha he kai mō roto i te hīnaki?" 

Kua whakahoki atu a Hemiora, "Kei a Wārihi Perana tētahi mīti mō te hīnaki. Nāna i kōrero mai ki a au inanahi. E haere ana tātou ki reira i te tuatahi, ki te tiki i taua mīti, kātahi ka haere atu ki te moana." 

Eke atu rātou, ki ō rātou hōiho, ka tū ngā ringa ki te mihi atu ki a Rau. Kua haere. Kāre i roa, e tū mai ana te kāinga o Wārihi. I te whare kau a ia, e miraka ana, ā, i te kitenga atu i a Hemiora mā, kua kī atu. "Tēnā koutou, e hoa mā." 

"Tēnā koe, e koro." 

"Tō koutou moata hoki." 

"Āe, kei te pīrangi mātou kia tae ki te moana i mua i te whitinga o te rā." 

"Kāti, kaua e noho ki te kōrero. Kei korā te mīti e whata ana i tērā rākau. Tīkina atu, ka haere ai ki tā koutou haere. Mauria mai he tāmure māku, he tuna pea." 

"Āe, e hoa. Ko ngā mea tino rarahi māu. E noho rā." 

"Haere rā." 

Mārō ana te haere ināianei ki te roto o Parenga. Tae atu ana, kua heke iho. Ko Hemiora kei te tapatapahi i te mīti a Wārihi. 

Ko Kani rāua ko Rāwiri kei te kohi wahie, hei tahu i te ahi hei tunutunu i te mīti. Ka kī a Hemiora, "Te pai o te mīti nei. Me mau pea tētahi wāhi hei kai ma tātou i te moana. He moumou mā te tuna anake." 

"Āe, e pā. Me mau tētahi wāhi. He mīti paku noa iho kei roto i tā tātou kete kai." 

Ka tangohia tētahi wāhi o te mīti, ka tunua te toenga, ka makaia ki roto i te hīnaki. Kātahi ka tukua te hīnaki ki te wai, ā, ngaro atu ki ngā tarutaru o te roto takoto ai. 

Ko ngā koro nei hoki, tutū ana te puehu i tā rātou haere. Ko Rewi e tatari mai ana i te taha o te moana. E tatari mai ana a ia ki a rātou. Ko ngā taonga hī ika, kei roto katoa i te waka. Tae atu ana ngā hunga nei, kua haere atu rātou ki te wai. 

Te pai hoki! Pīata tonu te wai. Kāhore he hau. Nō te ekenga o te rā, e noho ana rātou i runga i tō rātou wāhi hī ika. 

Ka whāngaia atu ngā matau ki te kōura. Makaia atu ana ki te wai, e ngau mai ana ngā ika. Kūmea mai, makaia atu, tōia mai, pangaia atu. 

Kāre i roa kua kikī te waka i te tāmure. Kua pīrangi ngā hunga nei ki te hoki. Kua ngaungau hoki ngā puku i te mate kai. Ka huri ngā whakaaro ki te mīti pai e tatari mai rā i tahaki. 

Nō te taenga ki uta, ka tonoa a Kani rāua ko Rāwiri ki te mahi kai. Ko Hemiora rāua ko Rewi e poka ana i ngā puku o ngā ika. Ka karanga mai a Rāwiri, "Me pēhea tā tātou mīti?" 

"Me tunu, e tama. Koia nā te mea tino reka." 

Nā te mate kai o ngā tama nei, e ngau parāoa ana rāua i a rāua e tahu ahi ana. Ka tatari rāua kia heke te kā o te ahi, kia toe mai he pungarehu whero noa iho. Ko te mīti kua tapatapahia, ā, kua werohia ki runga ki tētahi waea nā Hēmi i whakakoi. Nā, ka whakawhatatia te waea ki runga atu i ngā pungarehu, ki reira ngā miti tunu ai. 

Ka heke te hinu o aua mīti. Ka maoa haere. Ka puta hoki te kakara tino reka ki ngā ihu o aua hunga rā. Auē! Te mate kai hoki! 

Maoa mai ana, tae atu ana ki te tēpu. Kua rere atu ngā tāngata rā ki te kai. Ko te reka hoki o taua mīti. Te ngohengohe! Te waiwai! Kore i roa, kua pau katoa. Ka huri rātou ināianei ki te kai i ngā mea nā Raukura i mea mai mā rātou. He takakau, he pihikete, he keke. Ā, kua pai te noho o ngā puku, kua ora ngā tinana. 

Ka puta mai ngā paipa me ngā tupeka a Hemiora rāua ko Rewi. Ka noho ngā korokē nei ki te kai paipa, ki te kōrerorero hoki. Engari a Pita rāua ko Rewi - nā tō rāua tino ngenge, e takoto ana i ngā moenga, ā, kua patua e te moe. 

I waenganui pō tonu, ka oho tumeke a Kani. Ko tōna pāpā e wiri ana i a ia. "Maranga, e tama. Ko te wā tēnei mō te hoki ki te kāinga. Kia tae tātou ki te roto ki te kukume i tā tātou hīnaki i mua i te ekenga o te rā. Kia kama!" 

I tēnā, ka huri atu ia ki te whakaoho i a Rāwiri. Tae atu ana ki te roto o Parenga, e kukume ana a Kani rāua ko Rāwiri i te hīnaki. 

"Whū! Te taumaha hoki o te hīnaki nei." Ko Kani tēnei. 

"Kīkī tonu pea i te tuna!" 

"He tarutaru noa iho pea kei roto." 

"E hoa! Kāo! Titiro atu!" 

Kua puta mai te hīnaki. Kua kite atu rātou i ngā tuna e kōwhiriwhiri ana i roto. 

"Whū Kātahi anō au ka kite i te tuna pēnā rawa te rarahi." Ka pekepeke haere a Kani rāua ko Rāwiri i tō rāua tino koa. Ko Hemiora e kata ana. 

Ka āta haere tā rātou hokinga atu ki te kāinga, na te taumaha o ngā hōiho i te tuna, i te ika, i te tangata hoki. E whiowhio haere ana a Rāwiri mā. E waka ana, e kata ana. 

Ka tae anō rātou ki te kāinga o Wārihi. Ko te korokē nei, i te rori. I haere atu ki te tari i ana kēne kirīmi. Kua karanga mai ki a rātou, "E hoa mā! Tēnā rā! I pēhea tā koutou haere?" 

"He tino pai! He tino pai! Titiro mai ki a mātou ika, ki ngā tuna hoki. Haere mai! Tikina mai! Mauria atu ētahi māu!" Ko Hemiora tēnei.  

Ka haere ata a Wārihi ki te titiro ki ngā kai a ōna hoa. No tōna kitenga atu i ngā tuna, kua ki a ia, "E tā! Ko te kaitā hoki o ēnā tuna! Nā taku miti pea i riro mai ai ēnā tuna i tā koutou hīnaki." Ka kata a Kani, ka ki atu "Āe. Nā tō miti, e Kō. He tino reka ki ngā tuna, he tino reka anō hoki ki a mātou." 

"Ki a koutou! I kai koutou i taua mti?" 

"Āe. He moumou ma ngā tuna anake. Nā mātou i mau tētahi wāhi, hei kai ma mātou i te moana. Āe, he tino reka taua miti." 

Kātahi a Wārihi ka mate i te kata. Kata tonu, kata tonu. E heke ana te wai i ōna whatu. I a ia e kata ana, ka puta mai te kōrero, "E tama mā. E mōhio ana koutou he aha taua miti?" 

"He aha?" 

"He HOIHO!" I tērā, ka kata katoa rātou. 

Me pēhea? 

Inā... 

Kua whati te wae, Kāpō te kurī, Koroua rawa te hōiho. 

Ētahi tikanga Māori

Nā Meri Penfold

Ka nui ngā tikanga Māori e āhei ana a tātou tamariki ki te ako. Me āta tohutohu, nō te mea ko ēnei whakatohutohu he mea āta waiho iho nā ō tātou tipuna mai anō, mai anō. Ko ō tātou tīpuna he iwi mōhio ki te tohu i a rātou taonga, i a tatou kai hoki. Tēnā pea, ētahi ō tātou kei te pātai, he aha te painga o ēnei tikanga, o ēnei tohutohu? Ko ō tātou tipuna i mua he iwi tūpato, he iwi whakapono. He iwi mōhio ki te tiaki, ki te whakataka kai hoki. 

E mea nei ētahi tikanga hei tirotiro, hei whiriwhiri, hei whakaaro iho mā tātou. Tēnā pea kei a koutou anō ētahi tikanga hei whakapiri mai ki ēnei. 

Kia mahara ki ēnei tikanga anā haere koe ki te moana ki te mahi kai, ki te hi ika rānei.  

1. Ngā wāhine, kia mahara. Kaua rawa atu e hāngahāngai, e pikipiki rānei i ngā aho a te tangata. Ko tēnei tikanga hoki e pā ana ki ngā āhua kai katoa a te tangata. Kāhore hoki te wahine e hāngai atu i runga o te tāne, e whakairi rānei i ōna kākahu i runga ake i te mātenga o te tāne. 
2. Kia pai te tiaki i ngā toka hi. Kaua rawa atu e unahi, e poka ika rānei i runga i ngā toka. Kaua e mimi, e waiho toetoengā māunu rānei i konei. 
3. Kia pai te tiaki ngā toka kaimoana. Kaua e panga kota pipi, pāua, aha atu rānei ki ēnei wāhi. Kaua ngā kōhatu pāua e hurihuria, ka waiho. Me āta whakahoki anō. 
4. I mua, kāhore te tuna e whakamāoritia, i muri i te tōnga o te rā. 
5. Mehemea ka whati ngā wae o te kōura i roto i te rua, me mau mai ki uta. Kei kitea te rua e te ika kai kōura, ka ngaro. 
6. I ngā rā o neherā, anā ū te hāpuku ki uta, kia anga tonu te mātenga ki uta-kāhore ki te moana. 
7. Ko te moki he tino ika. Nā, i ō tātou tipuna, kāhore tēnei ika e tapahia ana. Hei a tunu-puku tonu. 

Ko ēnei tikanga katoa i tohungia e ō tātou tipuna hei mea kia toe ai ā tātou kai Māori. Ka kore ēnei tikanga e mahia, ka ngaro te kai. 

He panga

Nā Meri Penfold

He aha te mea? 
E rua waewae, 
Kāhore he pakau, 
Kotahi timo roa, 
He toke te kai. 
Ka moe i te ao 
Ka puta i te pō. 
He aha te mea? 

He aha te mea? 
E whā waewae, 
E rua ngā whiore 
Kotahi kei mua 
Kotahi kei muri. 
E rua ngā niho 
E huri whakarunga ana, i waho. 
He aha te mea?