Te Wharekura 11

Pukukai

Nā Kāterina Mataira

He aha rā te kai 
I haere ki roto i tō puku 
E aurere nei 
E ngaungau nei? 
Kōrero mai 

He aha rā e hoa 
Te kai kino e. 

He kānga kōpiro! 

He aha rā te kai 
I haere ki roto i tō puku 
E umere nei 
Kōwiriwiri nei? 
Kōrero mai 
He aha rā e hoa 
Te kai piro e. 

He kōura mara! 

He aha rā te kai 
I haere ki roto i tō puku 
E hutihuti nei 
E kumekume nei? 
Kōrero mai 
He aha rā e hoa 
Te kai para e. 
He puku hipi! 

He aha rā te kai 
I haere ki roto i tō puku 
E whakamāmā nei 
E whakaora nei? 
Kōrero mai 
He aha rā e hoa 
Te kai rongoa e. 
Wai harakeke! 

He aha rā te kai 
I haere ki roto o tō puku 
E minamina nei 
E whakawaiwai nei? 
Kōrero mai 
He aha rā e hoa 
Ngā kai reka e. 

He tuna, he tītī, 
He kuku, he tio. 
He pāua, he pipi, 
He kina, he pia, 
He poaka, he pūhā, 
He parāoa, he tī. 

Aue te matekai e! 

Whare whakairo

Nā Kāterina Mataira

He whare whakairo a Te Hau-ki-Tūranga e tū ana ināianei kei roto i te Dominion Museum o Pōneke. Nō Mānutuke Tūranga, te whare nei, nā te iwi o Ngāti Kaipoho i hanga i te tau 1842-1843. Ko Rāharuhi Rukupō te tohunga whakairo. Nō te tau 1867 ka hokona mai Te Hau-ki-Tūranga, ka mauria ki Pōneke. Nō 1935 ka whakatikatikatia te whare, ka whakatūria ki roto i te Museum hei tirotirohanga mā te iwi. 

Haere mai, haere mai, haere mai! 

Ko ētahi pou whakairo. 
Haere mai 
e te manuhiri tūārangi. 
Haere mai, haere mai, haere mai! 

Kore anō, kore anō, 
Kore anō au e rongo Ki te reo wahine 
E karanga ana. 

Engari... 
Haere mai e, Pākehā, 
Haere mai ki roto. 
Anei ngā poutokomanawa 
Mā rāua koe e mihi. 

Tiro haere, Pākehā, 
Whakaahuatia ahau. 
Anei ko aku kōwhaiwhai 
Arā ngā tukutuku. 

Whāwhā haere, Pākehā, 
Whāwhātia ahau, 
Whāwhātia ngā tīpuna 
O Ngāti Kaipoho. 

Kore anō rātou 
E titiro atu 
Ki ngā mahi whakangahau 
A tō rātou uri. 

Kore anō rātou 
E rongorongo atu 
Ki ngā kōrero, ngā waiata, 
Ngā tangihanga hoki. 

He whare tino mokemoke 
Ahau ināianei. 
Kua ngaro taku iwi ake 
Kua riro ki te Pō. 

Haere mai e, Pākehā, 
Koutou ko ō hoa. 
Tiro haere, whāwhā haere, 
Whakaahuatia ahau. 

He tohu au, 
He tapu au, 
He whare tawhito. 
Engari... 
Kua mate kē te ngākau 
Te manawa kua rere. 
Ko au he whare kore take 
Ake, ake, ake. 

Tīrairaka

Nā Merimeri Penfold

E rere e Tī 
E huri e Tī 
Rere mai rere atu 
Rere iho rere ake 
Huri mai huri atu 
Huri iho huri ake 
Tī- Tī- Tīrairaka 

E piki e Tī 
E heke e Tī 
Piki mai piki atu 
Piki iho piki ake 
Heke mai heke atu 
Heke iho heke ake 
Tī- Tī- Tīrairaka 

E keko e Tī 
E whio e Tī 
Keko mai keko atu 
Keko iho keko ake 
Whio mai whio atu 
Whio iho whio ake 
Tī- Tī- Tīrairaka 

Nei he namu e Tī 
Nā he namu e Tī 
Timo atu timo mai 
Kapo atu kapo mai 
He timo he namu 
He kapo he namu 
Tī- Tī- Tīrairaka 

Te Kōtare

Nā Kāterina Mataira

Rere e te kōtare 
Rererere atu, 
Kei te heke mai te ua 
Rere rere atu 

Haere ki tō kōhanga 
Kei runga pūriri, 
Kei te tangi ō hunao 
Haere haere atu 

Rūrūtia ō parirau 
Kei te mākū koe, 
Kei mākū ko ō hunao 
Rūrū rūrūtia 

Haere e te marangai 
Haere pāmamao, 
Kia matewai te whenua 
Ka hoki mai anō 

He panga

Nā Merimeri Penfold

He aha te mea? 

Manu pikitia. 
Kotahi putu, ka tū, 
E whā ngā waewae, ka tū, 
Kāhore e haere, 
Kāhore e oma. 
He aha te mea? 

He aha te mea? 
E waru waewae, 
E hia kanohi, 
He ngaro te kai 
He aha te mea? 

He aha te whare, 
He mā ngā pātū, 
He porohita te āhua, 
Kāhore he wini, 
Kāhore he kūaha 
Ki te mahana 
Mō ngā rā e rua tekau mā tahi, 
Ka puta he tangata. 
He aha tēnei whare? 

He aha te mea? 
Ahakoa haere, ka tū tonu, 
Ahakoa te mata, kāhore he kanohi, 
Ahakoa ngā ringa, kāhore he wae, 
Pō, ao, kotahi anō tana tangi. 
He aha te mea? 

He aha te mea? 
Poaka pikitia. 
He roa te tinana, He tūai te tinana, 
Kāhore he ringa, 
Kāhore he wae, 
Kotahi te kanohi. 
He aha te mea? 

He aha te mea? 
Kei raro i te oneone tana kāinga. 
He kākāriki ngā huruhuru, 
E hia ngā kanohi, 
Engari he kāpō 
He aha te mea? 

Hine Heihei

Nā Kāterina Mataira

He Whakapuaki 

Ko te tauira o ēnei korero ko te pakiwaitara Pākehā mā ngā tamariki nonohi e mohiotia nei ko "Little Red Hen". Ahakoa koia tēnei ko te tauira, ka nui ngā āhuatanga kua whakarerekētia e ahau. Ko taku tūmanako tonu i roto i tēnei korero kia mahia, kia kōrero tonutia, ngā āhuatanga Māori tūturu ake. Koia anō ēnei ko te mea i whakaurua ai e ahau a Tuna, a Karakata me Parera hei hoa mahi, kōrero, totohe hoki mō te heihei nei. 

Nā, i roto i te kōrero a te Pākehā, mea mahi te kānga hei parāoa i te whakamutunga. I te mea he tino kai tonu te kānga wai nā tātou, nā te Māori, ka huna e ahau tenei wāhanga o ngā kōrero. Ko tētahi take anō i peneitia ai e ahau, ko te whakaaro nei, mehemea motuhake āku kōrero o he whakamāori i ngā kōrero Pākehā, he mea noa iho te whakapākehā e te tangata kūare ki tō tātou reo. 

Ka noho nā tētahi heihei me āna pīpī e rima. Ko tōna ingoa ko Hine Heihei. Ko ōna hoa noho tahi ko Parera, ko Karakata me Poaka Kunekune. Nā, i te ata anō o tētahi rā, i a Hine Heihei me āna pīpī e rapu kai ana, ka tūpono ake a ia ki ētahi pata kānga. 

Kātahi a ia ka mea, "Me whakatō e au ngā kākano nei Ko wai rā e haere mai hei hoa whakatō kānga mōku?" 

I te rongonga o Parera mā i a Hine Heihei e pātai ana i tana pātai, nohopuku tonu atu ōna hoa. Ko Parera te mea tuatahi ki te whakahoki i te pātai a Hine Heihei, "'E kore rā e taea e au te haere atu." 

"Kāhore e taea e ahau te haere atu," ko tā Karakata nei kōrero. 

"E kore hoki e taea e au te haere atu," ko te kī a Poaka Kunekune. 

Ka mea a Hine Heihei, "Hei aha. Māku anō me āku pīpī ngā kākano nei e whakatō," me te huringa ki te mahi. 

Kāhore i roa kua puta ake ngā kānga nei i roto i te mātatoru o te taru. Kua raruraru tonu ngā whakaaro o te heihei nei i te kaha o te taru i te tupu. 

Kātahi ka mea, "Ko wai rā e haere mai hei hoa tango taru mōku?" 

Ka kōrero ake a Parera, "E kore e taea e ahau te haere atu." 

Te kī atu a Karakata, "Kāhore e taea e ahau." 

Ka mea atu a Poaka Kunekune, "E kore e taea e ahau." 

Ka mea anō a Hine Heihei, "Hei aha. Māku anō me āku pīpī ngā taru nei e mahi kia pai ai te tupu o taku kānga." 

Ka mahi taru a Hine Heihei me ana pīpī, ā, mutu noa. Pai ana te tupu o ngā kanga rā, ā, pakari noa mō te whawhati. 

Ka puta anō te pātai a Hine Heihei, ka mea, "Ko wai rā e haere mai ki te whawhati i taku kānga?" 

Ka whakarongo anō ngā hoa o Hine Heihei. Ko Parera tonu anō te mea tuatahi ki te whakahoki i te karanga a Hine Heihei, ka mea, "E kore rā e taea e ahau." Pēnā anō ngā kōrero a Karakata rāua ko Poaka Kunekune. 

Tino nui nei te whakamīharo o Hine Heihei ki ōna hoa i te māngere. Kei te mōhio a ia he pai tonu ōna hoa ki te kānga hei kai, anā, ka turi tonu ki te whakamāmā i a ia. 

"Ahakoa, māku anō me āku pīpī te kānga nei e whawhati," ko tāna kī. Nā, ka whatia, ka mutu. Ka kohia ki roto i ngā kete hei mau ki te wai rere i Horomia. Kātahi anō a Hine Heihei ka ui ki ōna hoa e tākotokoto ana i raro i tana kānga, "Ko wai rā e haere mai me ahau ki te kawe i āku kānga hei kānga kōpiro mō ngā rā o te hōtoke?"

Ka titiro tītaha atu ōna hoa ki a ia me te ketekete anō hoki i tana pukumahi. Ka kōrero ake anō a Parera, ka mea, "Moumou ngā kānga nā kia tukuna ki te wai." 

Ka mea mai a Karakata, "Hei aha tēnā kai whakahauhau!" 

Ka kata anō a Poaka Kunekune, ka mea, "Kua tika te kānga nā mō te kai ināianei. Kaua rā e tukuna ki te wai kei riro i te waipuke." 

Ko Hine Heihei tērā e whakarongo ana ki ngā kōrero a ōna hoa me tana mōhio tūturu kei te tino hiakai ōna hoa ki te kānga maroke. "Kei te pai. Kei te haere mai te wā ka tino mate koutou i ahau me aku pīpī." 

Nō konei ka haere a Hine Heihei ki te kawe i ana kānga ki te wai rere e mōhiotia nei ko Horomia, me te waiho iho anō i ana pipī ki te tiaki i te toenga o te kānga. 

Nā, he tino take anō i mauria ai e Hine Heihei ana kānga ki Horomia, nō te mea koia tonu tēnei ko te nohonga o tetahi tuna taniwha rongonui. E hia, e hia ngā punua kararehe e mau ana i te tuna nei, ana heke iho ki te inu. Hei ā kapo atu e ia ngā ihu, ka puritia ki raro o te wai, ā, torongi noa. 

Ka tata atu a Hine Heihei ki te awa rā, i tahuri noa ake tana titiro ki muri, ka kite atu ia i ōna hoa nanakia e titiro whakapapa ana i a ia. Ka menemene ia ki te kata me tana mōhio ake āianei kua mate ōna hoa. Āta tukuna ana e ia ana kānga ki roto i te wai. 

Kāhore anō ana kete kia tatū ka puta te tuna taniwha rā. Ohorere ana te tū a Hine Heihei i te mataku. E rima putu pea tana roa, nā, mangu tonu te tinana mai i te mātenga ki te waero. Ko te taha raro i āhua māwhe. Engari ko te whānui o te tinana rite tonu, ki tana titiro, ki te porohita me te nui o Poaka Kunekune. 

Ka titiro a Hine Heihei i te tuna rā e huri ana i ngā kete kānga. Ka hoki ki tana puta, ka ngaro atu. Kua tae mai te whakaaro āwangawanga nei ki a ia - me pēhea rā ana kānga e taea ake ai i te wai rā a te wā e tika ai mō te kai? Hei aha. Ko te mea nui ināianei kua whai kaitiaki a ia mō ana kānga wai. Nā, ko te toenga o ngā kānga hei kai noa iho māna me ngā pīpī. 

I te taenga o Hine Heihei ki te kāinga, kua ngaro ōna hoa, e noho tonu ana āna pīpī e tiaki ana i te toenga o ā rātou kānga. Ka kī a ia ki ana pīpī, ka mea, "Me haere tātou ināianei ki te kuhu i ēnei o ā tātou kānga ki roto i te puta pī tawhito i te mānuka e tō iho rā." Ka mauria ā rātou kai, ka kuhua. 

I a rātou e heke iho ana, ka rongo rātou i te tangi a Karakata me te ngawī a Poaka Kunekune. Nā, ko ā rāua tangi e ahu mai ana i te takiwā o Horomia. Hore kau i roa kua puta a Karakata e rere ana me te Poaka Kunekune e oma ana. 

Kātahi a Hine Heihei ka karanga atu, "He aha te mate? Kei hea tō kōrua hoa a Parera?" 

Ka tangi atu a Karakata, "Aue, e Hine! Kua pā he aituā ki a tātou. Kua mate a Parera! Kua paremo i te wai i Horomia. Kua mate." 

Ka karanga a Poaka, ka mea, "Aue! Aue! Aue! He aha hoki tēnei mahi ki a Parera, kia paremo i te wai?" 

"He mea tino tauhou tēnā," ko te k a Hine Heihei. "Nōna rā tēnā kāinga, te wai. Hore kau e tika ana i torongi a ia i mate ai. Tēnā  hoki, kōrerotia mai te āhua o tēnei aituā." 

"He mea noa iho. I a mātou e haere ana i te tahataha o Horomia, ka kite iho mātou i ētahi mea ma e takoto ana i roto o te wai. Ruku tonu atu a Parera ki te titiro he aha. Tatū kau atu ana a Parera ki roto o te wai, ka kite atu māua i a Parera anō nei nā e tōia ana. Te ngaronga atu tēnā o tō māua hoa. Kāhore i hoki mai." Koia tēnei ko ngā kōrero a Karakata. 

"Kua mōhio ahau ināianei," ko te kī a Hine Heihei. "I haere koutou ki te tūkino i aku kānga kāhore nei koutou i haere mai ki te whakatō, ki te ngaki, ki te whawhati me te tuku hoki ki te wai. Kia tūpato kōrua ngātahi! Ko te kaitiaki i aku kanga wai he tuna taniwha nāna nei te timo o Parera i hopu nā ka paremo." 

Nō konei, ka rūrū a Karakata rāua ko Poaka Kunekune i ō rāua mātenga, ka whakaaro ki a rāua anō i te kino o tā rātou mahi ki a Hine Heihei me ana pipi, anā ko te hua o ā rātou mahi nanakia ko te paremonga o tō rātou hoa, a Parera. 

Ngā korokē mahi tio o Ponataura

Nā Kāterina Mataira

I haere a Rāwiri rāua ko Te Raukawa ki te mahi tio i tētahi rā i mua tata atu i te Kirihimete o te tau 1958. Kua oti kē te whakaaro e ngā tamariki nei tā rāua haere - kua oti noa i mua atu i te katinga o ngā kura i te 18 o ngā rā o Tīhema. 

I te ata tū anō o te Tāite te 23 o ngā rā o Tīhema, ka ara ngā tamariki nei, ka haere ki te hopu hōiho mō rāua. Kāhore i roa, ka mau tō Rāwiri hōiho, nā, ka huri rāua ngātahi ki te rapu hōiho mō Te Raukawa. Whiti rawa ake te rā, kua tawhiti kē te haerenga o ngā korokē nei. 

"Nō wai kē tō hōiho, e hoa?" ko te pātai a Te Raukawa ki a Rāwiri, "Ēhara tēnā hōiho nō tō pāpā." 

Whakaae ana a Rāwiri, ka mea, "Nō te kaumātua rā, nō Te Mānihera taku hōiho. Nō wai kē tōu?" 

Ka whakahoki a Te Raukawa, ka kī, "Ko tēnei hōiho nō Tīpene, te pāpā o Pari. He korokē kino tērā tangata. Nō reira, kia tūpato tāua anā hoki mai ā te ahiahi, kei kitea tāua e te tangata me ngā hōiho nei, ka whākina ki a Tīpene rāua ko Te Mānihera." 

Ka whakaaro a Te Raukawa, "He pono. Me tino tūpato tāua i te mea hoki he mea tāhae ō tāua hōiho." 

I te mea e aru ana rāua i te tai timu, mahue ana ō rāua whakaaro mō ngā hōiho rā. Ka oma te hōiho o Rāwiri, ka arumia atu e Te Raukawa, ā, mahue noa a Rāwiri ki muri. E kore e roa kua puta a Te Raukawa - papā ana te tangi o ngā pūtu o tona hōiho me te tutū anō te puehu, me te kata anō hoki ki a Rāwiri. 

E rua hāora pea rāua e haere ana, e oma ana, e āta haere ana, e whitia ana e te rā, ka tae ki te Tāhuna. Kua heke kē te werawera i ō rāua hōiho, ka tae. Makere tonu atu a Rāwiri mā, herea ana ngā hōiho ki ngā wīwī i raro o tētahi pūriri teitei i reira. Heoi anō hoki te wāhi hauangi mō ō rāua hōiho. 

Na, i te awatea anō, ka rongo a Tīpene rāua ko Te Mānihera kua riro ō rāua hōiho i a Rāwiri rāua ko Te Raukawa ki te Tāhuna ki te mahi tio. Hore kau i roa, kei runga ngā tokorua nei i ō rāua hōiho, e haere ana ki te Tāhuna. 

I tō rāua taenga atu, e mahi ana ngā tamariki rā, e kohi tio ana. Ka titiro iho ngā tāngata nei, ka mea ake a Te Mānihera, "E Tī, kua tika, nō tāua ngā hōiho o ngā taureka-reka nei. Āta tukua atu kia kohi tio" 

Ka whakahoki atu a Tīpene, ka kī, "Ae, e hoa, kua mau tūturu ngā korokē nei i a tāua. Ko te mā raro rāua ki te kāinga āianei. Ko ā rāua tio mā tāua mō te Kirihimete." 

Nō kōnei ka noho kuhu ngā kaumātua nei, ka inaina i te rā, ka tatari i a Rāwiri mā. 

Nā, mō Rāwiri rāua ko Te Raukawa, ū kau anō ō rāua hōiho, heke tonu atu ki te moana. Ko Rāwiri tonu te mea i tae wawe ki ngā tio me tana kete, pēke anō hoki. 

"E Rau, kaua e wareware ki tō kete. Kia horo mai, kua nui kē te timunga o te tai," te karanga ake a Rāwiri. 

Tatū kau atu anō ngā korokē nei ki te tahataha o te moana, kua mau ki te kōhatu hei paopao tio. I kōnei, ka hari atu a Rāwiri ki a Te Raukawa, ka mea, "Me ahu pērā atu koe. Māku tēnei taha e mahi atu. Tino mātatoru nei te tio ki kōnei. E kore e roa kua kī ā tāua pēke-hōiho." 

"Āe, e Rau, māku tēnei taha e mahi. Kia pai tonu te pao, kia pai ai te taka mai o te tio i te kōhatu, kei pakaru, ka pirau wawe," te whakahoki a Rāwiri. 

Hore kau atu ā rāua kōrero, kāhore he aha. Heoi anō te mea ko te tangi o ā rāua kōhatu, a ngā katete me ngā tōrea. Ka kī te kete tuatahi a ngā tamariki nei, ka ringihia ki roto ki ā rāua pēke-hōiho. Pēnā anō hoki te kete tuarua, tuatoru, tuawhā, ā, kī noa ā rāua pēke. 

"E Rā, ka nui pea ēnei," te karanga atu a Te Raukawa ki a Rāwiri, "E pēhea ana koe me huri taua ināianei ki te tunutunu tio, kua nui hoki te paringa o te tai." 

Ka whakautu a Rāwiri, ka mea, "Koia anō tēnā, e hoa. Māku te kāpura e tahu nā, māhau e mau mai ngā tio." 

Te omanga tēnā o Rāwiri ki te tiki wāhie. I tana hokinga mai, kātahi a Te Raukawa ka kī, "E Rā, me tahu te ahi ki waenganui i ngā kōhatu nei." Ka tū a Rāwiri, ka titiro, ka whakamīharo ki ngā kōhatu tio a Te Raukawa. Papata ana i te tio. 

"Āe e Rau, me pēnā te tunu ā tāua tio. Maoa kau anō ngā tio o tētahi taha, heoi anō tā tāua, he huri i ngā kōhatu tio nei. I a tāua e kai atu ana i ngā tia maoa o tētahi taha, e tunu mai ana ngā mea o tua." 

Ka mutu tā rāua kai, kua tata torongi te rā, kua ahiahi hoki. Ka tono a Rāwiri i tana hoa, ka mea, "Me hoki pū anō tāua ināianei, e Rau. Tīkina ō tāua hōiho ka mau iho ai ki kōnei kia māmā ai te whakapīkau atu i ā tāua pēke." 

"Āe, e kore ahau e roa," ko te whakautu a Te Raukawa me te haerenga. Ka eke ngā pīkau a ngā korokē nei, ka kake ki runga i ō rāua hōiho, ka hoki ki te kāinga. Ka pahika atu rāua i te pūriri, ka huri atu te huarahi ki muri o te puke. Ohorere ana te tū a Rāwiri mā. "Nō wai kē ērā hōiho e tū ake rā, e Rau?" ko te ui a Rāwiri. 

Kāhore a Te Raukawa i whakautu i a Rāwiri nō te mea kua tae mai te whakaaro nei ki a ia e whakapapatia ana rāua e te tangata. I titiro noa ake ia ki tētahi taha o te arā, ka kite iho i ngā kaumātua rā e kuhu ana i muri o ētahi kahikātoa, kua moe. Mōhio tonu atu ngā tamariki nei i te take i haere mai ai ngā kaumātua nei - ki te aru i a rāua. Horo tonu te āta haere a ngā korokē nei, me te ngaronga atu ki tua o ngā puke. 

I te ohonga ake o Te Mānihera mā, kua pō ke te rā, kua kōpeke, ā, kua ngaro ā rāua tāngata kua hoki. Kātahi a Te Mānihera ka kōrero, ka mea, "Tino raru hoki tāua i ngā taurekareka rā, e Tī. Nā te mahana o te rā tāua i moe ai, arā i raru ai i ngā tamariki rā. Kei hea rā ō tāua hōiho? Ko te mea nui kāhore i tukuna e ngā korokē rā kia oma." 

I a Te Mānihera e kōrero ana, e rapu ana rāua i ō rāua hōiho i roto i te pōuri. Kāhore i roa ka kitea ō rāua hōiho, ka eke, ka hoki ki te kāinga. I tō rāua taenga atu ki ō rāua whare, e tū ana ngā kete tio - e rua mā Tīpene, e rua mā Te Mānihera. 

Koia tēnei te whakatau a Te Mānihera, "Kua ea te mahi a ngā tamariki rā, e Tī. I taku taenga ki te kāinga e takoto ana ngā kete tio e rua māku. He tamariki whai whakaaro anō ngā korokē mahi tio rā, ahakoa tā rāua mahi ki ō tāua hōiho." 

Ka whakahoki atu a Tīpene, ka kī, "Kei te whakaae ahau ki ō kōrero. He manaaki tonu ngā tamariki rā, ā, he nanakia pukumahi. Āe, kua ea tā rāua mahi." 

K  

karakata peihana 
kōpeke makariri